• «Хрущев жылымығы» жылдарындағы Қазақстан (1953-1964жж.)

1953 жылғы 5 наурызда Коммунистік партия мен Кеңес Одағының басында 30 жылдан астам отырған И.В.Сталин қайтыс болды. Сталин ӛлгеннен кейін елде демократиялық қайта құру үдерісі қарқынды жүре бастады. Демократиялық ӛзгерістердің ықпалымен Кеңес ӛкіметі шамадан тыс орталықтандыруды босаңсытуға және одақтас республикалардың шаруашылық, саяси-мәдени құрылыс саласындағы құқықтарын кеңейтуге бағытталған кейбір шараларды жүзеге асыруға мәжбүр болды. Бұл кезде Қазақстанның бюджет құқықтары кеңейтіліп, оның кӛлемі едәуір ӛсті.

1953 жылы қыркүйекте Н.С.Хрущев КОКП Орталық комитетінің бірінші хатшылығына (19531964 жж.) сайланды. «Жылымық жылдары» аталған 50-жылдардың екінші жартысынан бастап елде игі істер атқарылды. 1953 жылғы шілдеде КОКП ОК-нің пленумында бұрынғы КСРО-ның Ішкі істер халық комиссариатының халық комиссары, КСРО Министрлер Кеңесі тӛрағасының бірінші орынбасары, қуғын-сұргінді ұйымдастырушы, саяси авантюрист Л.Берия (1899-1953 жж.) ісі қаралып, барлық лауазымды қызметтерінен босатылып, атылды.

Одақтас республикалар құқықтарының кеңеюіне байланысты Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің заң шығару қызметінің белсенділігі артты, оның республикадағы шаруашылық және әлеуметтікмәдени құрылысқа іс жүзінде басшылық етудегі рӛлі әжептәуір ӛсті. Сессияда қаралатын мәселелердің шеңбері кеңейді.

Одақтас республикалардың құқықтарын кеңейту, кеңестердің шаруашылық-ұйымдастыру рӛлі мен жауапкершілігін арттыру олардың елдегі әлеуметтік-экономикалық ахуалды жақсартуға қосатын үлесін біраз ӛсiрдi. Бұл кезде халық шаруашылығының басты саласы ӛнеркәсіпті дамытуға ерекше назар аударылды. Соның нәтижесінде бесінші бесжылдық (1951-1955 жж.) ішінде 200-ге жуық жаңа кәсіпорын салынып, пайдалануға берілді. Сомасы 3218 млн. сом болатын негізгі қорлар іске қосылды, мұның ӛзі бұдан бұрынғы бесжылдықтағыдан 2,5 есе кӛп еді. Бұл жылдары республикада Ӛскемен қорғасын зауыты мен оттегі станциясы, Зыряновск қорғасын комбинатының байыту фабрикасы, Балқаш шаңсорғыш фабрикасы пайдалануға берілді. Зыряновск қорғасын комбинатында қорғасын-мырыш концентратын, ал Балқаш мыс қорыту зауытында тазартылған мыс ӛндіру жолға қойылды. Жезқазғанда 5 қуатты шахта және байыту фабрикасы іске қосылды. Шымкент қорғасын зауыты ӛндіріс процесі тоқтатылмастан түбегейлі түрде қайта құрылды. Республика түсті металлургиясының бесжылдық ішіндегі жалпы ӛнімі 2,1 есе ӛсті. Еліміздегі ең ірі ӛнеркәсіп объектілердің бірі — Қарағанды металлургия зауытының (Қазақстан магниткасы) құрылысы басталды. Ферросплав ӛндіру артып, олардың әрбір түрін шығару ұлғайды.

Ал алтыншы бесжылдық кезінде республикада ірі пайдалы кен орындарының игерілуіне байланысты бесжылдық жоспарды ауыр ӛнеркәсіптің, әсіресе, электр қуаты мен отынды кӛп қажет ететін салалары үшін кәсіпорындар жүйесін жасау, қара және түсті металлургияның жаңа кәсіпорындарын, электр станцияларын салу, ӛнеркәсіптің басқа салаларын одан әрі ӛркендету міндеті қойылды. Бұл міндеттерді іске асыру барысында республиканың кӛптеген ӛндіріс орталықтарында ірі индустриялық кәсіпорындар салынды. Павлодарда алюминий, ферросплав және комбайн зауыттарын, прокат жабдықтары машина жасау зауытын, Жамбылда химия зауытын, Семей мен Шымкентте жаңа цемент зауыттарын салу қолға алынды. Қарағанды металлургия зауытында 2 домна пеші мен табақ қаңылтыр станын әзірлеу және пайдалану жоспарланды. Міне, осындай игі істердің арқасында 1960 ж. Қазақстанда 1950 ж. 17,3 млн. тоннаның орнына 32,3 млн. тонна кӛмір, 2,6 млрд. квт/сағат орнына 10,6 млрд. квт/сағат электр қуаты ӛндірілді. Дегенмен осы кезде электр қуатының желілері мен оны бӛлу жүйелерінің құрылысы күрт артта қалды, мұның ӛзі республиканы электрлендірудің тиімділігін едәуір тӛмендетті.

50-ші жылдардың екінші жартысында Қазақстанда бүкіл еліміздегі сияқты ӛнеркәсіпте ғылыми-техникалық прогреске бетбұрыс кезең болды. Ӛндіріс жүйесін электрлендіру, кешенді механикаландыру және автоматтандыру, мол ӛнімді ең жаңа станоктарды, машиналар мен аппараттарды енгізу, ӛндіріс технологиясын үнемі жетілдіріп отыру, отын қуатын бейбіт мақсаттарға қолдану негізінде ӛнеркәсіптің барлық салаларында техниканы жетілдіру қарқынын арттыруға айырықша кӛңіл бӛлінді. Еңбекші бұқараны, әсіресе жұмысшыларды шаруашылық құрылысын басқару ісіне кеңінен тартуға, ӛндіріске жаңа техника мен озық технологияны енгізуге бағытталған маңызды шараларды жүзеге асыру басталды.

Шымкент пресс-автоматтар зауыты әртүрлі 20-дан астам машина, соның ішінде шыңдағыш машиналар, қуатты жаныштағыш престер шығыруды игерді. Алматы ауыр машина жасау зауытының сым созу станы, Ӛскемен конденсатор зауытының вольтті конденсаторларының жаңа сериялары елімізден шалғай жерлерде де белгілі болды. Шахталарға, кӛмір комбинаттарына кӛмір және топырақ тиейтін машиналар, электровоздар келіп түсті, кен қазатын комбайндардың саны кӛбейді, ленталық конвейерлер енгізілді. Қарағанды кӛмір алқабы кӛмір ӛндіруде еңбекті кӛп қажет ететін жұмыстарды механикаландыру жӛнінде елімізде алдыңғы орындардың біріне шықты. Кӛмір табу, оны қопару, күреу, шығару, жол вагондарына тиеу тәрізді жұмыстар түрінің бәрі механикаландырылды. Бірқатар шахталарда механизмдерді шалғайдан автоматты түрде басқару тәсілі қолданылды.

Хрущев Қазақстанды сынақ алаңы ретінде пайдаланып, кӛптеген тың тәжірбиелерді оның ішінде келешегі жоққа тән тәжірбиелерді республикада сынақтан ӛткізіп байқап кӛрді. Гидропоникалық әдіспен ӛсімдік ӛсіру, жүгері егу, т.б. осы сияқты тәжірибелер Қазақстан шарушылықтарында байқаудан ӛтті. Оның айтуымен республиканың оңтүстіктегі аудандары кӛршілес республикаларға берілді, ӛлкелер құрылды. Кӛптеген қалалардың аттары ӛзгертілді. Сӛйтіп, Ақмола — Целиноград атанды. Оңтүстік Қазақстан облысы — Шымкент облысы, ал Батыс Қазақстан облысы — Орал облысы болып ӛзгертілді. Оған Қазақстанда қарсы келетін адам болған жоқ. Қазақ зиялыларының жағымпаз, жарамсақтарын шешуші буындарға орналастырып, олар арқылы қазақ халқын мәңгүрттендіріп орыстың патшаларының отарландыру саясатын санасыздықпен (саналы түрде деуге болмайды, ӛйткені ол кӛп мәселеде интернационалдық, ұлттық теңдікті, достықты жақтады) жандандырылған ол қазақтардан бірыңғай коммунистік ұлт шығаруды армандады. Хрущевтің жолсыздықтары мен жӛнсіз қылықтарын ашып айтпаса да, халық оған наразы болды. Сӛйтіп, елдің экономикасын жаңа сатыға кӛтеру, халық шаруашылығын басқару, ӛндірісті жоспарлау мен ынталандыру жүйесін түбегейлі жақсарту қажеттігі пісіп-жетіліп келе жатты, экономикалық мәселелерді шешуге субъективизмді, волюнтаризмді жою қажеттігі барған сайын айқындала түсті.

1962 жылы басқа жерлердегі сияқты Қазақстанда да облыстық партия комитеттері ӛнеркәсіптік және ауыл шаруашылық болып, екіге бӛлінді. Облыстық партия комитеттерінің ізінше кеңес, комсомол және кәсіподақ ұйымдары бӛліне бастады. Жариялылықтың, сынның болмауы, КОКП Бағдарламасы және хрущевтік реформа жайында айтылған сын-ескертпелер үшін коммунистерді, жеке азаматтарды қудалау елдің еңсесін түсірді. Еліміз әміршіл-әкімшіл жүйе жағдайында, оның партия, мемлекет басшысының толық билігімен ӛмір сүріп жатты. Хрущевтің айтуымен, республика басшылығының аударыс-тӛңкерісі жиіледі. Кӛп жыл Қазақстан партия ұйымының басшысы болып келген Ж.Шаяхметов орнынан алынып, оның орнына келгендер қолғапша ауыстырылды. Шаяхметовтың орнына келген П.К.Пономаренко /ХІ.1954-Ж VII. 1955 ж/, оны ауыстырған Л.И.Брежнев /VII. 1955 ж-ІІІ.1956 ж/, одан кейін И.Д.Яковлев /III. 1956 ж-ХІІ.1957 ж/, ол түсірілгеннен кейін келген Н.И.Беляев /XII. 1957 ж-ХІІ.1960 ж/, оны ауыстырған Д.А.Қонаев /XII. 1960 ж-XII. 1962 ж/, одан кейін Хрущевтің ұнатуымен болған И.Ю.Юсупов /XII. 1962 ж-XII. 1964 ж/ республикада партия басшылығының қалыпты жұмыс істеуіне ықпал жасай алмады. Ӛйткені, олар бұл жұмысқа келмей жатып кетуге әзірленіп отырды. Юсуповтан кейін Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы болған Д.А.Қонаев 1986 жылдың аяғына дейін істеп, республиканың экономикасы мен мәдениетін ӛркендетуге елеулі үлес қосты, оның тұсында Қазақстанның Одақ бойынша алдыңғы қатарға кӛтерілуі іске асты. Әрине, оның тұсында да жершілдік, орыстар айтатын «кумовство», жең ұшынан жалғасу, кадрларды тамыр-таныстықпен орналастыру, партия ұйымдарындағы ӛркӛкіректік, ӛрескелдіктер бой кӛрсетпей қалған жоқ.