Хх ғасырдың екінші жартысындағы этникалық қайта тірілу
жүктеу/скачать 28,82 Kb.
|
лекция6 (2)ЭПС
| Түлгсіның эгпноспіьщ біртектілік этнофордың (этностық санасы бар индивид) персоналды қасиеттері жэне мінездемелерімен анықталады.
Этностыц топтыц біртектілік әлеуметтік категориялармен сипатталады және өзін теңестіретін этникалық топтарды талдауға негізделеді. Этнофордың түлтның этностыц біртектілігін негізінен үш (|>актор бойынша сипатталады: этнофордың басқалармен салыстырғанда алатын орны (этностық қүрылым мен этностық ролдер түсініктері басым болады); этнофорға тэн қасиеттер (іскер, мінез-құлықтық, и нтеллектуалдық); этнофордың өзін-өзі бағалауы (адекватты, адекватты емес). Этностық біртектілік - бұл этностық қауыммен өзінің тепе- 'геңцігін сезіну ғана емес, сонымен қатар, оны бағалау (адамгершілік, ар-намыс, реніш, қорқыныш сезімдері этносаралық салыстырудың маңызды критерийлері болып табылады, бұл сезімдер адамның зтностық қауыммен терең эмоционалдық байланыстарына және оған қатысты, индивидтің әлеуметтену процесінде қалыптасатын моралдік міндеттср) болып табылады. 61 Тұлғаны теориялық дәстүрлі зерттеу негізінен символикалық интеракционизм мектебімен байланысты айтылады. Тұлғаның топтық біртектілігін зерттеу бағыттары индивидтің белгілі бір элеуметтік топқа, оның ішінде этностық топқа жатуына байланысты. Этностық біртектілікті талдауға негізгі теориялық көзқарастар топтық жэне топаралық мінез-құлықты психологиялық жэне элеуметтік психологиялық зерттеулер шеңберінде болуы мүмкін. Осындай зерттеулерге эрқашан да топтық дискриминацияның, ұлттық араздықтың, этноцентризмнің, жаңсақ нанымдардың әлеуметтік фактілері, яғни топаралық қақтығыстар фактілері түрткі болады. Бұндай теориялық көзқарастарды психологияда дэстүрлі төрт топқа белуге болады: психоаналитикалъщ, бихевиористік, когнитивті және іс-эрекеттік. Психо аналитиктер адамның әлеуметтік мінез-құлқын интрапсихикалық факторлармен түсіндіреді. Олар жеке адам мен социум арасындағы үздіксіз қақтығыстардан, қоғам басым тастайтын адамның өмірінде басты орынға ие санадан тыс импульстерден шығады. Бұл бағыттың өкілдері 3. Фрейд, Т. Адорно, Дж. Доллард, Л.Берхковиц жэне т.б. болып табылады. Бихевиоривстттер неге индивидтердің көбісі агрессия үшін бір нысананы таңдап алады, неге агресссия жиі индивидуалдық емес топтық феномен болады деген сұрақтарға жауап беруге тырысты (М.Шериф). Көптеген эксперименттер топаралық, оның ішінде этникааралық өзара эрекеттесуді реттеуде когнитивті процестердің ролі туралы мәселенің қойылуына алып келді. Когнитивті процестердің негізінде адам психикасының адаптивті функциясы болатын, ол қоршаған ортаның шексіз көнтүрлі үйтқылар жиынтығын қүрастыратын категоризациясы жатыр. Іс-эрекеттік бағыт позициясынан индивидтің топпен бірдейлік процесі - спонтандық мінездеме емес, ал топаралық іс-әрекет қүрылымымен анықталатын тэуелді шама (В.С. Агеев). Этнопсихологиялық зерттеу нэтижелері этностық біртектіліктін үш негізгі типін бөліп көрсетуге мүмкіндік берді: этноцентрлік, полиэтникалъщ және трансэтникалық. Этноцентрлік біртектіпік — өзінің күтулерін, өмірлік жоспарларын, бағыттарын, дағдырын байланыстыратын жеке адамның бір ғана қауымға бағдары. 62 Полиэтникальщ біртектілік - бірнеше этностарға тең қатынаспен, бірнеше тілді білу немесе білуге үмтылумен, бір уақытта басқа бір немесе бірнеше мәдени ортада болуды қалаумен сипатталады. Этностық біртектіліктің соңғы түрі бәрінен де сирек кездеседі, грансэтнизм - бұл жеке адамның өзін ешқандай этносқа жатқызбай, өзін жалпы адамзатқа жатқызу, этникалылықтан жоғары деңгейге шығып, өзінің «Менін» әлемдік қоғам субъектісі ретінде көруі. Мысал ретінде, Лев Толстой жэне Махатма Ганди сияқты тарихи тұлғаларды келтіруге болады. Осы заманғы ғылым, қоғамдық сана мен қоғам психологиясының орнын анықтай отырып, адамдар исихологиясының олардың өмір сүруге және ішкі әлемінің мағынасын қүруда материалдық жағдайларға және экономикалық қатынастар жүйесіне тәуелді екенін көрсетті. Қоғамдық психологияның әлеуметтік детерминациясы материалистік концепцияны кейбір басқа териялардан толығымен срекшелейді. Олай болса, қоғамдық психология қатарына үлттық, таптық, косіптік, жас ерекшелік, жыныстық және отбасылық психология жатады олардың әрқайсысының өзіндік психологиялық ерекшеліктері бар. ¥лттық психологияның мэні немен анықталады? Қүбылыс ретінде ұлт психологиясының мазмұны қоғамдық сананың компоненті болып табылады, оған «ұлттық немесе ұлттық мінездің психикалық қүрылымы деген түсініктермен белгіленетін мсихикалық сипаттар мен қасиеттер жиынтығы» кіреді. Үлттық психологияда өзінің материалдық базасы, нақты окілдері бар, ол бүкіл үлт, этникалық кауым өкілдеріне тән дүниені қабылдау, жүріс-түрыстың түрақты формаларының, психологиялық бейне сипагтарының, реакциялардағы, сөйлеу мен тілдегі, басқа адамдарға жэне табиғатқа қатынас ерекшеліктерін бейнелейді. К. Маркс пен Ф. Энгельстің шығармаларында елдердің, таптардың және әлеуметтік топтардың ұлттық психологиясының кейбір сипаттары туралы айтылады. Бұл олардың мэнін түсіну үшін эдіснамалық қызмет атқарады. Мысалы, Ф. Энгельс «Англиядағы жүмысшы таптың жағдайы» деген еңбегінде былай деп жазған: «ирландықтарда сезімдер мен қүмарлық ақыл-ойдан жоғары түрады. Олардың тым сезімталдыгы парасаттылықтың дамуына жол бермейді 63 және бірқалыпты, табанды іс-әрекет жасауға кедергі келтіреді, олардың мінездері ағылшындарға қарағанда, анағұрлым қисынды, анағүрлым төңкерісшіл мінез». Сонымен қатар, ұлт психологиясы тарихи дамудың, экономикалық, элеуметтік-саяси жағдайлардың нәтижесі болып атбылады, яғни, олар ұлттық сипаттаудың қалыптасуына мүмкіндік береді. ¥лттық психология үлттық-психологиялық ерекшеліктер формасында көрінетін үлтгық мінездің өзіне тэн қасиеттері түрінде кездеседі. ¥лттық-психологиялық ерекшеліктердің қүрылымын былайша көрсетуге болады: - мотивациялыц-фондъщ (жұмыска қабілеттілік, іскерлік, сақтық, ынта деңгейі жэне т.б.); Жұмысқа қабілеттілік бір елге, ал сақтьщ басқасына тэн болады деп айтуға болмайды. Бұл қасиеттердің екеуі де жалпы адамзатқа тэн. Сондықтан да бұл сипаттардың жиынтығы туралы емес, қандай да бір сипаттардың көріну дэрежесі және олардың ұйлесімділігі мен көріну ерекшелігі туралы айтылуы мүмкін. • интеллектуалдьщ (логикаға жақын тұру дәрежесі, абстракциялаудың кеңдігі мен тереңдігі, ойлау операцияларының жылдамдығы, ойлау іс-эрекетін ұйымдастыру сипаты, т.б.); Әр елдің өзіндік интеллектуалдық сипаттамалары бар. Ф.Энгельс «француздарда ойлаудың математикаға бейімдігін», ал ағылшындарда - «ойлау операцияларының баяулығын» атап көрсетті. • танымдық (қабылдаудың тереңдігі, тұтастығы, белсенділігі жэне таңдамальшығын, елестердің толықтығы мен оперативтілігі, қиялдың айқындығы жэне қызуқандылығы, зейіннің шоғырлануы мен тұрақтылыгы, т.б); Ф. Энгельс ағылшын үлтының өкілдерінде танымдық процестердің өзіне тэн ерекшеліктері туралы айтқанда, жақсы көз мөлшері, элсіз елестету мен абстрактілі қабылдауды атап көрсетті. Оның айтуы бойынша, француздарға қиялдың байлығы,табанды талаптылық, қоршаған элемді танудағы батылдық тэн. • эмоционалдъщ (сезімдердің ағымдық динамикасы, эмоциялар мен сезімдерді көрсете білу ерекшеліктері); Психолог ғалымдар ағылшындар мен немістердің флегматиктігі мен шыдамдылығын, ал француздар мен ирландықтардың жеңілтектігін жэне қызбалылығын ашып көрсетті. 64 • еріктік (ерікті белсенділікке, ерікті процестердің түрақтылығына, ерік күшінің ұлттық бағытының өзіндік срекшеліктері); • коммуникативтік (адамдар арасындағы өзара әрекеттесу, қарым-қатынас жэне өзара қарым-қатынастар сипаты, топтардағы тұтасу күші, біртүтастық пен жатсыну). ¥жымдардағы әлеуметтік-психологиялық процестердің өзіне тэн ерекшеліктерін ескеру қажет, себебі олар, адамдардың мінез- қүлқы мен эрекеттеріне айтарлыктай эсер етеді. ¥лттық психологияның мазмұнын зерттей отырып, ғалымдар тек үлттық психологиялық ерекшеліктерді түсіну жолдарын ғана қарастырды. ¥лттық психологияның ең маңызды қасиетгерінің мэні олардың іс-эрекеттегі функциясын, өзіне тән ерекшеліктер мен чаңдылықтарды түсінуді жеңілдетеді. Б.Ф. Ломовтың айтуынша, психология ғылымы қаншалықты кеңінен дамыса да, ғылымның басқа салаларымен байланыстарын қаншалықты кеңейтсе де, ол озінің негізгі міндетін жоғалтпайды - психиканың табиғатын, оның механизмдері мен заңдылықтарын зерттеу. ¥лттық исихологияның қүрылымы — үлттық мінез, үлттық сана- ссзім, үлтгық қызығушылықтар, бағдарлар мен дәстүрлер ұлттық психологияның құрылымын құрастырушы жағын, ал ұлтгық- психологиялық ерекшеліктер ұлттық психологияның динамикалық жағын білдіреді. Міне, осы динамикалық жағын зерттеу күрделі қүбылыс қызметінің көптеген теориялық жэне әдіснамалық мэселелеріне жаңаша қарауға мүмкіндік береді. жүктеу/скачать 28,82 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|