«Ы. Алтынсарин атындағы Арқалық педагогикалық институты»
жүктеу/скачать 57,04 Kb.
|
материя ұғымы
| Негізгі бөлім
Материя ұғымы Материя ретінде атомдардың сансыз көрінісі, елеулі өзгерістерсіз философиялық материализмнің әртүрлі мектептерінде ХХ ғасырдың басына дейін сақталды. Зат пен материяны (және оның негізіндегі бөлінбейтін атомдармен) сәйкестендіру ХVІІІ ғасырдағы француз материалистері мен Л. Фейербахқа тән. Ф. Энгельс, атомдық материализм позицияларына негізделіп, бір мезгілде сұраққа жауап береді: материя зат ретінде нақты бар деп жазады, бұл зат нақты нысандар, нысандар түрінде ғана бар, және құрылымсыз алғашқы заттар емес барлық нысандардың ауыспалы нысаны. Ең терең революциялық өзгерістер 19 ғасырдың аяғы мен 20 ғасырдың басында жаратылыстану ғылымында, әсіресе физикада орын алды. Олар соншалықты іргелі болды, олар физика дағдарысына ғана емес, сонымен бірге оның философиялық негізіне қатты әсер етті. Әлемдегі механикалық көріністің іргетасын жоғалтқан ең маңызды жаңалықтардың ішінде, атап айтқанда, рентген сәулелері (1895), уранның радиоактивтілігі (1896, А. Беккерель, Л. Кюри, М. Складовская-Кюри), электрон (1897) Г-н Д. Томсон) бар. 1903 зерттелуінде елеулі нәтижелерге қол жеткізілгенін атап көрсетеміз: оның атомдардың ыдырауынан кейінгі түсінігі белгілі бір негізге ие болды, ал химиялық элементтердің айырбасталуы дәлелденді. М. Планк кванттардың теориясын, микроэлементтердің энергиясын жасаған, А. Эйнштейн денелер массасы мен олардың атомдарының байланыс күші арасындағы сандық қатынасты анықтады. Әлемнің механикалық көріністері шеңберіндегі көрсетілген (және басқа да) ашылымдарды түсіндіру мүмкін болмады; Физикалық ақиқатты классикалық- механикалық түсінудің жеткіліксіздігі барған сайын айқын болды. Бұл кейбір негізгі физиктер арасында кейбір шатасуларды тудырды. Мұның барлығы материя құрылымы туралы бұрынғы қалыптасқан идеяларды түбегейлі қайта қарауға әкелді.Жаратылыстану ғылымының соңғы Қорытындылары бойынша материализмді жоққа шығарудың сылтауы болып табылатын атомдық материализмнің бөлінбеуі, өзгермейтіндігі және атомның бұзылуы туралы негізгі ұстанымы құлап түсті. Мысалы, атақты француз физикы Анри Пуанкаре физикадағы елеулі дағдарыстың белгілері туралы жазды, бұл біздің алдымызда қағидаттарының қирағандары, жалпы ренгті, үлкен революциялық радия энергияны сақтау принципін бұзып, теория массаны сақтау принципін жоққа шығарған. Нәтижесінде, ол барлық физиканың ескі қағидалары бұзылған деген тұжырымға келді, сондықтан оның позициялары дұрыс емес, тек адам санасының өнімдері ғана. Материя және оның атрибуттары Кеңістік пен уақыт материяның - формалары. Уақыт пен кеңістік материяның негізгі нысандары болып табылады. Философия, ең алдымен, уақыт пен кеңістіктің материяға, яғни уақыт пен кеңістіктің шынайы екеніне немесе тек санада бар таза абстракцияға қатысты мәселесіне қызығушылық тудырады. Идеал философтар уақыт пен кеңістіктің материяға тәуелділігін жоққа шығарады және оларды абсолютті рухтың (Гегель) санаттары ретінде жеке сананың (Беркли, Юм, Мах), содан кейін сезімтал ойлаудың априориальды формалары ретінде қарастырады. Материализм уақыт пен кеңістіктің объективті сипатын көрсетеді. Уақыт пен кеңістіктің материядан ажырамайтындығы олардың әмбебаптығы мен жалпылығын көрсетеді. Кеңістік бір мезгілде бірге тұрған объектілердің орналасу тәртібін білдіреді, ал уақыт - дәйекті құбылыстардың бар болуыдәйекті құбылыстардың бар болуы дәйектілігі. Уақыт қайтымсыз, яғни әрбір материалдық процесс бір бағытта - өткеннен бастап болашаққа қарай дамиды. Диалектикалық материализм уақыт пен кеңістіктің қозғалыстағы затпен сыртқы байланысын ғана емес, қозғалыстың уақыт пен кеңістіктің мәні болып табылады және сондықтан зат, қозғалыс, уақыт пен кеңістік бір-бірінен ажыратылмайтын деп есептейді. Бұл идея қазіргі физикада дәлелденді. Уақыт пен кеңістіктің объективтілігі туралы 18-19 ғасырдың жаратылыстану ғылымы кейін, бір-бірінен оқшауланған және тәуелсіз нәрсе ретінде, материя мен қозғалысқа толығымен тәуелсіз болғандықтан, оларды қарастырды. Ежелгі философтардың (Демокрит, Эпикур ) ХХ ғасырға дейін бос орын бар кеңістікті анықтады, оны абсолютті деп санады, әрқашан және барлық жерде бірдей және стационарлық, және уақыт біркелкі жүреді. Заманауи физика кеңістіктің ескі идеяларын ғаламның шексіз әлемі үшін бір дененің бос денесі мен уақыты ретінде қабылдамады. Эйнштейннің салыстырмалық теориясының басты қорытындысы дәл осы уақыт пен кеңістікті материядан басқа өздігінде жоқтығынан тұрады, бірақ олар тәуелсіздігінен айырылып, біртұтас және әртүрлі тұтастықтың тараптары ретінде әрекет ететін әмбебап қарым-қатынаста болады. Жалпы салыстырмалық теориясы уақыт пен ағымдардың ағымы бұл ағзалардың қозғалыс жылдамдығынан тәуелді екенін және төрт өлшемді континуумның (кеңістік-уақыт) құрылымы немесе қасиеттері материя массасына және олар жасайтын өріске байланысты Материятуралы адамдардың ойлары өз заманындағы қоғамдық тәжірибенің, жалпы мәдениеттің көрінісі. «Материя» деген терминді қолданбаған бірде — бір философиялық мектеп немесе бірде — бір философ жоқ. Сондықтан, түрлі кездерде және түрлі мағынасы мен маңызы болғандығы таңданарлық нәрсе емес. Материя ұғымы – дүниені адамның санасынан тыс, әрі тәуелсіз объективті шындық деп қарайтын материалистік дүниетанымның түп қазығы, мән-мағынасы болып табылатын негізгі ұғым. Бұл ұғым материалистік ағыммен бірге пайда болып, бірге жасасып, тарихи түрде қалыптасқан. Өзінің практикалық қызметінде қоршаған ортамен қарым-қатынас жасау барысында алуан түрлі заттарды, құбылыстар мен процестерді байқай отырып, адам сонау ерте заманда-ақ өзіне мынадай сұрақ қоюға мәжбүр болды: шетсіз де шексіз көп заттар мен құбылыстардың бәріне тән, бәріне, ортақ негіз болып табылатын нәрсе бар ма? Әрине, бұл сұрақ өте күрделі әрі маңызды еді. Ең әуелі адамдардың өздерін қоршаған ортадан бөліп қарап, өздерінен тысқары және өз алдына дербес заттар мен құбылыстар өмір сүреді деген қорытындыға келу үшін сан ғасырлар мен мыңдаған жылдар қажет болды. Бірақ бұл қорытынды адам санасының дамуындағы елеулі кезең, айтулы уақиға еді. Бұдан әлдеқайда көп уақыт өткенде ертедегі грек ойшылдары табиғат құбылыстарының құпияларын ұғынуға талпына отырып, дүниенің бір негізі, түп қазығы, ортақ бір бастамасы бар деген тұжырымға келді. Оны олар субстанция (латынша – түп негіз, мән деген сөзден шыққан) деп атады. Субстанция алуан түрлі заттардың, құбылыстардың, процестердің өмір сүруінің, олардың ішкі бірлігінің негізі деп қаралды. Түрлі заттар, құбылыстар мен процестер пайда болып немесе белгілі бір уақытта жоғалып кетіп жатады, ал субстанция еш уақытта пайда болмайды, жоғалып та кетпейді, ол бар болғаны өзінің өмір сүру әдісін, болмысын өзгертеді, бір күйден екіншісіне ауысып отырады. Дүниенің бірлігі, оның негізінде бір ғана субстанция бар деп ұғындыратын ілім монизм философиясына жатады. Субстанция туралы, дүниенің мәні жөнінде материалистік және діни-идеалистік көзқарастар тарихи тұрғыдан алғанда бір мезгілде дерлік пайда болған. Ежелгі материалистік ілімдерде дүние, бүкіл әлем үнемі қозғалыста тұрған материя, онда материядан басқа еш нәрсе жоқ, сондықтан барлық құбылыстардың жалпыға ортақ субстанциясы материя деп есептеледі. Бірақ бұл ілімдер материяны оның тұрақты түрлерімен, яғни затпен пара-пар деп санады. Ежелгі грек философисында барлық сан алуан заттардың түпкі тегі белгілі бір бастапқы зат деген көзқарас орын алады. Мәселен, Фалес үшін ол – су, Анаксимен үшін – ауа, Гераклит үшін – от. Дүние негізгі төрт заттан – судан, ауадан, топырақ пен оттан тұрады, материя дегеніміз – осы деген ұғым да кең таралған болатын. Анаксимандр дүниедегі барлық құбылыстардың бастама негізгі анық емес, шетсіз де шексіз, таусылмайтын, үнемі өзгеріп отыратын материя – апейрон деп түсіндірді. Материализмнің негізгі принциптері Демокриттің атом туралы ілімінде тереңірек қарастырылады. Оның ой-пікірлерін кейіннен Эпикур мен Тит Лукрецкий Кар дамытты. Бұл ілім мынаған келіп саяды. Әлемдегі барлық дүниелер мен заттар атомнан құралады. Атом – пайда болмайтын, жоғалып та кетпейтін, кеңістікте мәңгілік қозғалып отыратын, бөлінбейтін ең кішкене бөлшек (атом деген сөздің өзі бөлінбейтін бөлшек деген ұғымды білдіреді). Денелер мен заттардың және олардың қасиеттерінің әртүрлі болуы құрамындағы атомдардың санына және ол атомдардың өзара орналасуына байланысты. Қысқасы, ежелгі грек материалистерінің көзқарасы бойынша, күрделі заттардың бәрі қарапайым заттардан шыққан, солардың қосындысы, құрамасы. Күрделі заттар сондықтан да тұрақсыз, өзгере береді. Олар ыдырағанда алғашқы қарапайым заттардан ажырайды. Ал қарапайым заттар біртекті, тұрақты болады. Материя міне, осы кезеңнен бастап-ақ материалистік бағытта бүкіл ғарыштың түпкі негізі, бүкіл әлемнің біртұтастығы шығатын тек ретінде қаралады. Сөйтіп, ежелгі материалистердің көзқарасында, тұтас алғанда, дүниенің материалдығы, оның мәңгілігі мен үздіксіз өзгермелі болуы, материяның санадан тәуелсіздігі сияқты бірсыпыра өте маңызды, әлі күнге мәні жоғалмайтын құнды пікірлер бар. Олар үшін әлем түрлі заттардың кездейсоқ қосындысы емес, ол біртұтас құбылыс. Алайда олардың философиялық ой-толғамы өз дәуірлерінің даму деңгейіне сәйкес қарапайым әрі шектеулі еді. Солай бола тұрса да, олар жасаған ілімнің кейбір негіздері XIX ғасырдың аяғында дейін материалист философтар мен жаратылыстанушы ғалымдардың ой жүйесінде үстем орын алып келді. Жаңа дәуір философиясында (XVII – XVIII ғасырлар) қоғамдық өндіріс пен жаратылыс ғалымдардының, әсіресе, математика мен механиканың дамуы, қоғамдық еңбек бөлінісінің тереңдеуі материяны механикалық заттармен, дәлірек айтқанда, заттардың механикалық қасиеттерімен теңгеруге жол ашады. Материалистік ой енді материаны заттардың белгілі бір түрімен емес, олардың бәріне де тән ортақ касиеттерімен байланытсуға бейімделді. Мәселен, И. Ньютонның механикасында тұрақты шама болып табылатын масса маңызды рөл атқарады, массаны ол материяның сандық өлшемі деп қарады. Кейіннен философтар мен жаратылыстану ғалымдары материя мен массаны пара-пар деген пікірге ауытқып кетті. Д.И. Менделеев 1889 жылы Санкт-Петербургте жарыққа шыққан «Химия негіздері» деген еңбегінде былай деп жазған болатын: «Зат немесе материя дегеніміз кеңістікте орны мен салмағы бар масса….» Материя ұғымының мәнін түсінуге біршама жақындап келген француз материалистері болды. «Жалпы алғанда материя дегеніміз, — деп жазды П. Гольбах, — біздің сезімімізге әсер ете алатынның бәрі…» Сөйтіп, XIX ғасырдың аяғына дейінгі материалистік дүниетанымда материя ұғымы түсінуде метафизикалық, механикалық көзқарас үстем болды. Оның өкілдері материя мен нақты материалдық объектілердің арасындағы айырмашылықты біле алмады, материя ұғымын өздерінің материалдық дүниенің құрылымы туралы түсініктерімен теңгерді, материяны санамен емес, түр, қасиет, қозғалыс ұғымдарымен салыстыра қарастырды. Материяның өмір сүруінің көптеген қалыптары мен түрлері, оның жүйе есебінде ұйымдасуының әр түрлі материалдық деңгейлеріне сәйкес қозғалыстың да сапалық көп түрі болады. Бұл мәселені тереңірек зерттеп, бір арнаға түсірген Ф. Энгельс болатын. Ол материя қозғалысының негізгі бес түрін жіктеді: механикалық – кеңістікте қозғалып, орын ауыстыру; физикалық – электромагнетизм, гравитация, жылу, тағы басқалары; химиялық – атомдар мен молекулалардың затқа айналуы; биологиялық – тірі организмдердегі зат алмасуы; әлеуметтік – қоғамдық өмірдегі өзгерістер және ақыл-ой. Бұл жіктеу өз маңызын әлі сақтап келеді, сақтай да бермек. Сондай-ақ, ғылымның дамуы, адам практикасының жемісі материяның ұйымдасып, жүйеленуінің жаңа сапалық түрлерін аша беретіні сөзсіз. Олар жоғарыдағы жіктеуді толықтырып, тереңдетіп отырмақ. Жалпы алғанда қозғалыстың түрлерін ғылым салалары зерттейді. Сондықтан оларға тоқталып жатпай, айта кететін бір нәрсе: философия тарихында жасалған ең терең әрі мәнді төңкеріс – материяның әлеуметтік, қоғамдық түрінің ашылуы, басқаша айтқанда, адамзат тарихын материалистік тұрғыдан түсіндіру. Қоғамның материалдық негізінің неде екенін ашу – материяны затпен пара-пар деп ойлаудан үзілді-кесілді бас тарту, оны материя туралы ғылыми көзқарастың пайда болуы деуге болады. Қоғамдық өмірдің негізі – адамдардың материалдық өндірісі, табиғатты, қоғамдық, яғни адамдардың өздерін өзгерту кызметі. Сондай-ақ, адамның санасы да оның болмысын бейнелеп, оның болашақ жобаларын идеалды түрде жасай отырып, адамдардың материалдық өмір процестерінде белсенді әрекет жасайды. Осы тұрғыдан алғанда адамның ақыл-ойы да қозғалыстың ерекше түріне жатады. Материя ұғымы – дүниені адамның санасынан тыс, әрі тәуелсіз объективті шындық деп қарайтын материалистік дүниетанымның түп қазығы, мән – мағынасы болып табылатын негізгі ұғым. Бұл ұғым материалистік ағыммен бірге пайда болып, бірге жасасып, тарихи түрде қалыптасқан. Дүниенің бірлігін, оның негізінде бір ғана субстанция бар деп үғындыратын ілім монизм философиясына жатады. Субстанция туралы, дүниенің мәні жөнінде материалистік және діни – идеалистік көзқарастар тарихи тұрғыдан алғанда бір мезгілде дерлік пайда болған. Ежелгі материалистік ілімдерде дүние, бүкіл әлем үнемі қозғалыста тұрған материя, онда материядан басқа еш нәрсе жоқ, сондықтан барлық құбылыстардың жалпыға ортақ субстанциясы материя деп есептеледі. Бірақ бұл ілімдер материяны оның тұрақты түрлерімен, яғни затпен пара – пар деп санады. Қысқасы, материя туралы қалыптасқан мұндай біржақты, шектеулі көзқарас ғылымның танымның, қоғамдық практиканың, жалпы мәдениеттің, сондай – ақ, философиялық ой – жүйенің даму деңгеймен байланысты еді. Бұл анықтамада материяның негізгі екі белгісі айқын көрсетілді, біріншіден, материя адамның санасынан тыстәуелсіз өмір сүреді, екіншіден, ол адамның санасында бейнеленеді. Бірінші белгі материяның санаға қарағанда бірінші, бастапқы екендігін білдірсе, екінші – материалдық дүниені танып – білуге болатындығын көрсетеді. Сөйтіп, материаның бұл анықтамасы философияның негізгі мәселесін тұтасымен материалистік ағымның нақты пайдасына шешеді. Сонымен бірге бұл анықтамада материаның нақты түрлері мен қалыптары, белгілі бір қасиеттері көрсетілмейді. Мұның өзі диалектикалық ойлау әдісінің метафизикадан айырмашылығын көрсетеді. Материаның басты қасиеті – санадан тыс объективті нақтылық ретінде өмір сүруі. Сөйтіп, материя, біріншіден, санаға дейін өмір сүреді; екіншіден, тысқары өмір сүреді; үшіншінден, бейнесі жасалатын құбылыс есебінде санадан тәуелсіз өмір сүреді; төртіншіден, құралы есебінде санадан тыс өмір сүреді. Объективтік дүниеде үнемі қозғалыста болатын материядан басқа ештеңе де жоқ. Қозғалыс – материяның ажырамас, мәнді қасиеті, атрибуты, өмір сүру тәсілі. Ол да материя сияқты жоқтан бар болмайды, жоғалып кетпейді. Материаның өмір сүруінің көптеген қалыптары мен түрлері, оның жүйе есебінде ұйымдасуының әр түрлі материлдық деңгейлеріне сәйкес қозғалыстың да сапалық көп түрі болады. Бұл мәселені тереңірек зерттеп, бір арнаға түсірген Ф. Энгельс болатын. Кез келген материалдық обектінің өмір сұруі оны құрайтын элементтердің қарым – қатынасына байланысты. Философияда өзгерісті қозғалыс деген түсінікпен байланыстырамыз материя қозғалыс дегенді бұл тек механикалық деп түсінбеу керек бұл кез келген объектінің кеңістіктегі өзгеуі қарым қатынасына байланысты. Материя қозғалыссыз өмір сұре алмайды қозғалыз материяның басты атрибуты. Қозғалыстың негізгі 2 түрін ажыратамыз 1 заттың сапасын сақтау. 2 бір сападан келесі бір сапалық өзгеріске ауысу. Материя қозғалысының 5 формасын ажырытамыз. 1. Механикалық. 2. Физикалық. 3. Химиялық. 4. Биологиялық. Осы қозғалыс формаларын 3 блокқа біріктіреміз. 1 Физикалық, химиялық қозғалыс формаларын бұл өлі табиғатпен байланыста. 2 Биологиялық қозғалысы тірі табиғатпен байланысты. 3 Қозғалыстың әлеуметтік формасы бұл қоғаммен байланысты. жүктеу/скачать 57,04 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|