Шала дауыстылар :
1. ауыз шығысты –
р, л, v, j . 2.
мұрын шығысты –
м, н, ң болып бөлінеді. Ауыз
шығысты дыбыстар:
босаң жолды –
р, v, j және
қысаң жолды –
і болады. Мұрын
шығысты дыбыстар үш түрлі:
босаң бөгеуі –
ң ,
қысаң бөгеуі –
н ,
тұйық бөгеуі –
м .
* * *
Дауыссыздар:
босаң жолды –
б, ж, д, з, ғ, г және
қысаң жолды –
п, т, с, ш, қ, к болып екіге бөлінеді. Қысаң жолдылар: ашық жолды –
с, ш ; тұйық жолды –
п, т, қ, к болады. Босаң жолдылар: ашық жолды –
ж, з ; тұйық жолды –
б, д ; тұйықтау
жолды –
ғ, г түрінде кездеседі. Бұларды бір-бірінен айыратын факторлар:
дауыстыдан соң
-мын ; дауыссыздан соң
-пын жалғаулары жалғанады.
* * *
Толық дауыстылар буын ішінде дауыссыздардың алдында да, соңында да
келе береді. Шала дауыстылар дауыссыздардың алдында ғана келеді, соңында
келмейді. Аңғал дауыстылар (
а, е, ы ) орын талғамайды, қымтырулы дауыстылар
(
о, у ) бас буыннан басқа жерде келмейді.
Ауыз шығыстылар (
р, л, v, j ) септегенде
-дың, -дан болып, жіктегенде
-мыз болып келеді. Мұрын шығыстылар септегенде
-ның, -нан болып, жіктегенде
-біз, - бу болып келеді. Ауыз шығыстылардың
босаңы сөз басында келмейді,
қысаңы сөз
басында келеді.
Мұрын шығыстылардың
босаңы сөз басында келмейді,
қысаңы алдындағыға әсер етеді,
тұйығы алдындағыға әсер етпейді. Дауыссыздардың
қысаңы мен босаңы бір-біріне жуыспайды. Қысаң дауыссыздың ашығы азбайды,
айнымайды; қысаң дауыссыздың тұйығы азады, айниды. Босаң дауыссыздардың
ашығы сөздің басында да келе береді; тұйығы сөздің аяғында келмейді; тұйықтауы
сөздің басында да, аяғында да келмейді.
* * *
Ауыз мүшелерінің ішінде көп қызмет атқаратыны – тіл. Басқалары оның
сепшісі (көмекшісі). Дыбыс атына тіл аты немесе басқа бір мүшенің аты қатысса,
сол дыбысты айтқанда сол аталған мүше ғана қызмет қылады екен деп түсіну
дұрыс емес. Дыбыстардың айтылу түрі басқа-басқа болатын себебі оларға түрлі
мүшенің қатысуы түрліше болатындығынан ғана. Дыбыстарды мүшелердің қатысу
түріне қарай қай дыбыс қалай жаралатынын көрсете жіктесек, мынадай болады: 1.
Ауыз арқылы өтетіндер
а, е, ы . Бұлар ауыз мүшелерінің күшіне (кедергісіне)
онша тимей, еркін өтеді;
о, у ерін қымқырыла (қымқырынып) өтеді.
v, j ерін жабыла ма деп имене өтеді.
P тіл қақтыра қимылдағандықтан қақтыға өтеді.
L тіл келе жатқан бағытын бөгеп алғандықтан, тілдің жан-жағынан өтеді. 2.
Мұрын арқылы өтетіндер:
М ерін ауызды бөгеп жібермегендіктен, мұрынға қарай кетеді.
Н тіл ауызды бөгеп жібермегендіктен, мұрынға қарай кетеді.
Ң тамақ ауызды бөгеп жібермегендіктен, мұрынға қарай кетеді.
Өткелсіздер :
б, п – ерінге қамалады
т, д – тіске қамалады
қ, к – тамақта қамалады
