ІІІ-ші деңгей: 1. Индустриалдық дәуірге дейінгі және жартылай индустриалдық саяси жүйелер қандай болады?

ХХ ғасырдың 50-60 жылдары экономикалық дамудың өте күшті қарқын алуы нәтижесінде түбегейлі әлеуметтік-экономикалық өзгерістер жүзеге асты. Қалыптасқан жағдай рухани, мәдени өмірде де, сонымен бірге әлеуметтанымдық ойда да жаңа ілімдер мен көзқарастардың қалыптасуына алғышарт болды. Әлемнің бір-біріне қарама-қарсы екі саяси жүйеге бөлінуі -«қоғамдық дамудың жалпы заңдылықтары неде?» сұраққа жауап іздеген жаңа ілімдерді туғызды.

Индустриялық қоғамның негізі — өндіріс, коммуникация мен әлеуметтік мобилдік, индивидтің бостандығы мен мүдделері ортақ әлеуметтік-мәдени ережелер мен құндылықтар аясында үндесіп жатады.

Осы жылдардағы индустриялық қоғам капиталистік және социалистік болып бөлінді. Социалистік жүйенің капиталистіктен айырмашылығы — оның тұйықтығында, яғни тоталитарлық саяси жүйе жабық индустриялық қоғамды құрды. Ал капиталистік жүйе шындығында индустриялық ілімдерде көп сипатталатын, баршаның игілігі үшін қызмет ететін, әлеуметтік серіктестік принципіне негізделген «әлеуметтік мемлекетті» құрды. Индустриялық қоғамның негізгі принциптері мынадай:

• 
  Жекеменшік — экономикалық дамудың, жеке бостандық пен әлеуметтік тәртіптің негізі. Жұмыс беруші мен жұмыс істеуші арасындағы қарым-қатынастар акцияға ие болу арқылы жүзеге асады, мұны капиталдың диффузиясы деп атайды;
  
• 
  Бизнес — әлеуметтік прогрестің қозғаушы күші, олай болса кәсіпкерлік қолдауға ие болады;
  
• 
  Менеджеризм басқару түрі ретінде әкімшілікке арнайы білімі бар адамдарды тартады;
  
• 
  Саяси ымыраға бастаушы плюрализмді жақтайтын демократия;
  
• 
  Қоғамдық өмірдің идеологиясыздануы (деидеологизация) — әлеуметтік шиеленістерді болдырмайды;
  
• 
  Корпоративизм — қоғамның дамуында ұлттық мүддеден жоғары тұратын құбылыс.
  

Индустриялық даму ілімдерінде әлеуметтік жіктелу мен әлеуметтік мобилдікке аса көп көңіл бөлінеді. Осы мәселе туралы айтқанда Е.Барбер, СЛипсет, Т.Парсонс,П.Сорокин, У.Уорнер туралы айтпасқа болмайды. Әсіресе У.Уорнердің америкалық қоғамның әлеуметтік жіктелуін көрсеткен сызбасы мәлім. Осы кездегі зерттеулер америкалық қоғамның индустриялық даму нәтижесінде әлеуметтік құрылымы пирамида сипатынан айырылып, ромб сияқты болғанын көрсетеді.

«Индустриялық қоғам» ілімі әлеуметтік мобилдік және әлеуметтік жіктелудің өзгерістеріне байланысты «идеологиясыздануы» деген ілімді жасады. Бұл ілімді жасаушылар сүйенген дерек, әрине, әлеуметтік-таптық құрылымның өзгеруі мен антоганистік таптардың жойылуы, әлеуметтік тәртіптің орнығуы. «Идеологияның ақырына» ықпал еткен факторлар арасында бірінші орында тұрған — қоғамның техникалық-рационалдық қызметінің басымдылығы арта түсуі. Р.Арон, Д.Белл, Ж.Эллюль сияқты ғалымдар еңбектері нәтижесінде «идеология неғұрлым аз болса, солғұрлым өте жақсы» деген ұстаным кеңінен қолдау тапты.

Индустриялық қоғам тұсындағы бұқаралық сипатқа ие болған қоғамдық салалар санының арта түсуі де «бұқаралық қоғам ілімінің» саналуан бағыттарын дамытты. Бұл бағыттағы ілімдер бұқаралық сипат алып отырған қоғамдағы адам мен әлеуметтік орта арасындағы өзара ықпалдастықтың табиғатына талдау жасайды. «Бұқаралық қоғам — игілік пе әлде зиян ба» деген сұрақ өзекті сұрақ екені даусыз. Бұқараға деген көзқарастың өзі де саналуан.

«Бұқаралық қоғам» доктринасы көптеген ағымдарды біріктіріп отыр. Мысалы, «плюралистік демократия», «игілік қоғамы», «әлеуметтік серіктестік қоғамы», «келісім қоғамы» және т.б.

Саясат әртүрлі әлеуметтік топтар арасындағы шиеленістерді шешумен, социумның өзекті мәселелерімен және бұқараның конституцияға сәйкес нормалар мен ережелерді орындау тәртібін белгілейтін, қадағалайтын қызмет аясында қалып отыр. Сонымен индустриялық қоғамның бүкіләлемдік, интеграциялық сипаты макроәлеуметтанулық деңгейде оған түсініктеме беруде аса жоғары жауапкершілікті талап ететіні сөзсіз.

ХХ ғасырдың жетпісінші жылдары дамыған елдердің индустриялық дамуының одан әрі тереңдей түсуі жаңа теориялық ұстанымдарды дүниеге алып келді. Осы жылдары әлеуметтану футурология ғылымына өте жақын болды. Адамзат болашағы туралы саналуан идеялар айтылды. Олар оптимистік және пессимистік сарында болды. Теориялардың плюралистік бағытта болғанын атауларынан-ақ байқауға болады. Мысалы, «постиндустриялық» (Д.Белл), «посткапиталистік» (Р.Дарендорф), «постөркениеттік» (К.Болдуинг), «постқазіргі» (А. Этциони), «постбуржуазиялық» (Г.Литхейм), «жаңа индустриялық» (Дж.Гэлбрейт), «есею кезеңіндегі индустриялық» (Р.Арон), «жетілген индустриялық» (Г.Маркузе), «жоғары индустриялық» (О.Тоффлер), «технотрондық» (З.Бжезинский) және т.б. ілімдерде адамзаттың жаңа даму сатысының нәтижесі туралы пікірлер айтылды. Осы ілімдерге тән парадигмалар қайта индустрияландыру және индустриялық қоғамды постиндустриялық қоғамға дейін дамыту болды. «Қайта индустрияландыру» парадигмасында ғылым мен техниканың адамға қызмет етуі, оны адамзатты сақтап қалуға, табиғатты қорғауға бағыттау керек деген идеяларға негіз болды. Ал постиндустриялық қоғам ақпараттық сипатта екеніне баса назар аударылды.

Дэниел Белл — америкалық әлеуметтанушы және публицист, АҚШ өнер және ғылым академиясының майталманы. 1919 жылы 10 мамырда Нью-Йорк қаласында дүниеге келген. Оқуды тәмамдаған соң Колумбия (1959-1969) және Гарвард университеттерінде социологиядан дәріс берді. Беллдің «Идеологияның ақыры» (The End of Ideology , 1960) атты алғашқы ірі еңбегі оны әлеуметтік және саяси ғылымдар саласындағы алдыңғы қатарлы теоретиктердің қатарына қосты. Кіші Артур Шлезингермен бірге Д.Белл 50 жылдардағы Американың интеллектуалдық өмірінде үстем болған либералдық-центристік бағыттағы «консенсус мектебін» басқарды. Бұл мектептің басты қағидасы -дәстүрлі саяси идеологияның сарқылғандығын дәлелдеу.