ІІ тарау. Бастауыш сынып мұғалімінің педагогикалық шеберлігі және оны қалыптастыру мәселелері

Педагогтық әдеп, кең мағынасында алғанда -мұғалімнің әрбір нақты іс үстінде тәрбие мәселесінің ең ұтымды әдіс-тәсілдерін қоданып, оқушыларды еліктіріп әкететін кәсіптік сапасы.

Оқушыларға біздің тарапымыздан болатын әрбір педагогтық әдіс-тәсіл, әрбір ескертпе мұғалімнің беделін жоғары көтеретіндей, не болмаса оған нұқсан келтірмейтіндей болуы керек. Мұғалімдер өз талаптарын оқушылардың қалай орындайтынына маңыз беріп қана қоймай, сонымен қатар, іреніш тумау жағын да ойластырғаны жөн.

Әр нәрседен хабары мол әдепті мұғалім оқушылардың жүрегіне жол таба біледі. Жол таба білудің нәзік жолдары: ерік-жігер, ұстамдылық, ілтипаттылық, дәйектілік, талап қоя білушілік, зейінділік, қалжыңдай білушілік, орынды мысқыл, ертілік, әзіл оспаққа үйірсектік, көзқарас және ырғағының мол болуы.

Шынайылық пен ашық әңгіме де біраз әңгіменің түйінін шешіп береді. Педагог жалғандыққа жаны қас адам болуы тиіс, шыншыл адам болуы қажет.

Оқушыларға ықпал-әсер ететін әдіс-тәсіл қорының молдығы қажетті нәрсе саналмағанымен , мұғалімнің педагогтық әдепке ие екенін білдірмейді. Оған қоса, әрбір ықпал-әсер әдіс-тәсілін нақты іс-қимыл мен нақты жағдайға сәйкес қолдана білу талап етіледі.

Әрбір әдіс-тәсілдің орынды қолданылғаны жақсы. Орынымен аяқталса, әзіл-қалжың ашу-ызаның бетін қайтарады.

Педагогтық әдеп - творчество, ақыл-ой әрекеті айрықша іскерлік. Әдепті мұғалім педагогтық әр түрлі әдіс-тәсілдердің мол арсеналын меңгеріп қана қоймай, сонымен қатар оларды ақыл таразысына салып, өлшеп, орынымен пайдалана да біледі.

Оқушылардың - мінез-құлықтарының қыр-сырын нәзік түсінетін әдепті мұғалім дөрекі, добал мұғалімге қарағанда өзін көтеріңкі сезінеді. Әдепті мұғалімге оқушылардан көз айырмаудың қажеті жоқ. Оның оқушылармен байланысы сенім мен сыйластыққа құрылады. Сондықтан да , ондай мұғалім оқушыларымен ара-тұра жеңіл әзілдесіп, қайсыбіреулеріне мысқылмен ескерту жасай алады. әдепті мұғалімнің мінез-құлқын түгелдей (дауысы, жүріс-тұрысы, қалпы) табиғи болады. Оқушыларымен әдепті қарым-қатыста болу әдетіне, мінезінің ажырамас бір бөлігіне айналады. Бойына осындай әдет-дағдылар сіңген ұстаз ғана шәкірттерінің жүрегіне жол табады. Бұған әр педагог ие болуы қажет.

Оқытуды ұйымдастыру формалары туралы түсінік

Оқытуды ұйымдастыру формасы — оқыту процесінің міндеттерін іске асырудағы мұғалім мен оқушылардың іс-әрекеттерінің сыртқы көрінісі. ¥йымдастыру формасында оқытудың мақсаты, мазмұны мен әдістері бірыңғай жүзеге асады.

Қоғамның даму тарихында жас үрпақты оқытудың ұйымдастыру тәсілдері де өзгеріп тұрады. Оқыту жұмысын ұйымдастырудың тарихында, оның негізінен үш түрлі формасы қалыптасқан: жеке-дара, топтық және сынып-сабақтық жүйе.

Жекелеп оқыту жүйесі көне және орта ғасырларда пайдаланылды. Мұғалім жеке оқушының орындаған жаттығу жұмыстарын тексеріп, мэтінді оқытып тыңдайтын, қалай оқу керектігін көрсететін, үй тапсырмаларын, жеке не бірнеше оқушымен әңгіме жүргізу әдістерін де қолданатын.

Кеңес мектебінің алғашқы жылдарында оқу ісінде балалардың бірлесіп атқаратын жұмысы ретінде бригадалық-зертханалық әдіс жүйесі үхынылды. Бұл әдіс бойынша, оқу сыныптары 3-4 топқа бөлінеді. Әр топты басқаратын бригадирлер (жақсы оқитындары және ұйымдастыруға қабілетті балалар) белгіленді. Бригадирлер өз тобындағы оқушылардың орындаған тапсырмаларын жинақтап, мұғалімге бригада атынан жауап берді. Бригадирдің жауабына қарай, бригадаға оқушылар білімінің бағасы қойылды. Мұндай жағдайда оқушының жеке басының ерекшелігімен санасушылық болмады. Мұғалім тек консультант ретінде жұмыс атқарды.

Оқытудың кең тараған Сынып-сабақ жүйесінің негізін қалаған Ян Амос Коменский болды. Ол өзінен бұрын өткен және ағымдағы педагогикалық тәжірибелерді зерттеп оқу ісін жүйелі ұйымдастыруды үхынды.

1. 
   Оқушыларды сыныпқа жас шамалары мен таным қабілеттері
   бойынша топтастыру.
   

1. 
   Сыныптағы оқушылар құрамының әркезде тұрақты болуы.
   
2. 
   Жеке пәндерді тұрақты оқу кестелері арқылы алмакезек оқыту.
   

2. 
   Оқытуды оқу жоспарына, оқу бағдарламалары және оқулықтарға
   негіздеу.
   

3. 
   Оқытуды жылдың тұрақты бір мезгілінде бастап, аяқтау.
   

ретінде күні бүгінге дейін маңызын жойған жоқ. Себебі, ол ең алдымен мұғалімге оқытатын пәннің мазмұнын жүйелі түрде баяндауына мүмкіндік береді. Сондай-ақ, сабақ баланың оқу әрекетінің сыныптан тыс және үйдегі түрлеріне де бағыт-бағдар беріп, жетекшілік рөлін атқарады.

Сабақ - оқыту жұмысын ұйымдастырудың басты формасы болғандықтан, ендігі жерде оның атқаратын қызиеті мен оқыту процесінде алатын орны ерекше болды. Сабақта оқушыларға білім берумен қатар, олардың рухани-адамгершілік қасиеттері мен ақыл-ой қабілеттерін дамыту мақсаттары көзделеді.

Сабақ - күрделі психологиялық және дидактикалық процесс, онда оқушылармен педагогикалық қарым-қатынас жасау және тәрбиелеу міндеттері іске асырылады.

Оқыту процесі - мұғалімнің бір мезгілде барлық оқушыларды бірыңғай оқытуы болғанымен де, негізінен ол оқушының жеке дара жұмысының түрі. Себебі, әрбір оқушы оны өзінің шама-шарқысы, дайындық жағдайына байланысты өзінше қабылдап, меңгереді.

Соған орай жеке дара жұмыс әр оқушының өз бетімен жұмыс істеуге, білімді саналықпен ұғынуға дағдыландырады, оларды қоршаған ортадағы құбылыстардың заңдылықтарын оқып білуге ықыласын тудырады, ойлау белсенділігін арттырады.

Оқушылардың жеке дара жұмыс түрлеріне:

1. 
   Оқулықпен жұмыс істеу.
   
2. 
   Практикалық жұмысы: ауызша, жазбаша жұмыстары (есеп шығару,
   шығарма жазу, диалог құру т.б.)
   
3. 
   Мұғалімнің тапсырмасы бойынша әр түрлі лабораториялық
   тәжірибелерді орындау.
   

Ал бөлшекке бөліп оқыту — бір мезгілде бірнеше тапсырманы әр түрлі тәсілдермен оқушылардың бірнеше тобы арқылы орындалуы қарастырылады.

Сонымен қатар бір сыныптағы оқушылардың оқу міндеттерін топ болып шешуде өзара әрекеттесуі немесе жарысы олардың ортақ іске деген жауапкершілік сезімін тудырады.

Мұндай жұмыс барысында оқушылардың өз тобының нәтижесінде өзара әсерленуінің (переживание) маңызы ерекше.

Мұғалімнің топтық жұмысты нәтижелі ұйымдастыру шартына:

• 
  оқушыларды өздігінен жұмыс істеуге үйрету;
  
• 
  жолдастарымен ақылдасуға үйрету;
  
• 
  оқушылардың жекелеген топтарына оқу тапсырмалары жүйесінің
  нақты болуы;
  
• 
  тапсырмаларды оқушылардың жекелеген топтарына үлестіру
  іскерлігінің болуы т.б.
  

Оқушылардың ұжымдық жұмысы дегеніміз - ортақ мақсатты көздейтін жұмыс. Алайда, бұл ортақ мақсатқа жету жолында оқу әрекетінде белгілі бір өте күрделі еңбек бөлінісіне жол беріледі. Оған сыныптағы оқушылардың жеке-дара және топтық жұмыстарының элементтері кіреді.

Сондықтан ұжымдық жұмыстың ерекшелігі, өз бетімен істейтін дара жұмысқа бөгет болмайды, керісінше әрбір оқушыға өзінің алдына қойылған міндеттерін жақсы ұғынуға көмектеседі.

Фронталдық жұмыс ерекшелігі - бір сыныптағы барлық оқушылардың бір бағытта бәріне ортақ бірыңғай тапсырманы мұғалім басшылығымен біркелкі жағдайда орындауы.

Мектеп тәжірибесінде бір типті сабақтар болмайды. Сондықтан, оқыту жұмысын жүйелі әрі нәтижелі жүргізу үшін, оны топтастырудың мәні орасан зор. Сол себептен эпбір мұғалімнің сабақ классификациясын ойдағыдай білуі шарт.

Сабақ классификациясы (жіктелуі) - сабақтарды құрылысы жөнінен топастыру, түрге бөлу. Дидактикада сабақ классификациясын анықтауға айрықша маңыз береді. Бұл мәселе турасында педагогикалық ғылыми еңбектерде ортақ пікірлер әлі де қалыптаспаған. Қоғам дамыған сайын оқу жүйесінің жүйесінің қайта құрылатындығы және соған орай оқытудың мазмұны, әдіс-тәсілдерінің де өзгеріп, жаңарып отыруы сөзсіз.

Сонымен қатар, сабақты жіктеу әрбір пәннің ерекшеліктеріне де байланысты болып келеді.

1. 
   Сабақтың басталуын ұйымдастыру. Оқушыларға сабақтың мақсат-
   міндеттерін түсіндіру. Оқушыларды сабаққа әзірлеу.
   
2. 
   Бұрын өтілген оқу материалдарын қайталау, пысықтау.
   
3. 
   Оқушылардың өз бетінше жұмыс істеуі. Түрлі жаттығулар мен
   практикалық және лабораториялық жұмыстарын атқаруы.
   
4. 
   Сабақты қорытындылау, үйге тапсырма беру, түсіндіру.
   

Сондықтан білімді бекіту сабағы өзінің құрылысы жөнінен әр алуан болып келеді.

Мұғалімнің түсіндіруі жағдайында оның сөзімен бірге оқушылардың өз бетінше жаттығу істері және тәжірибелік-зертханалық жұмыстарында тәжірибелер жүргізіп, көрнекі құралдарын көрсету жұмыстары қоса атқарылады.

Оқу жұмысының мұндай алуан түріне қарамастан мұғалімнің сөзі жетекші рөл атқарады.

Мұндай сабақтарда бұрынғы ұғынған оқу материалдарын оқушылардың қаншалықты терең меңгергенін, көлемін, сапасын тексеру жұмыстары да кіреді.


2.2. Педагогикалық әдеп және оны меңгеру жолдары

Оқушылармен қарым-қатынас тұрғысынан педаготық әдеп мұғалімнің жан-жақтылығының, оның идеялық сенімін, жүріс-тұрыс мәдениетінің, жалпы және арнаулы білімнің, мамандығына байланысты ізденіс жемістері қорынынң жиынтығы іспетті. Шебер педагог болмай тұрып, әдепті педагог болмақ жоқ. Педагогтық әдеп жаттау, еске сақтау және жаттығу жолымен жасалмайды. Ол мұгалім ізденісінің нәтижесі, ол оның ақыл-ойының көрінісі болып табылады.

Педагогтық әдеп әр мұғалімде әр түрлі және әр қалай көрініс беруі мүмкін. Бұл оның жас мөлшеріне, темпераментіне, мінез-қулқына, тағы басқа да ерекшеліктеріне байланысты.педагогтық әдеп әр мұғалімнің дара қасиеті.

Педагогтық әдепті дамытуга септігін тигізетін жекелеген психологиялық және педагогтық жайттарды бөліп көрсетуге болады:

«¥стаздық дастан» - адамның адамға сенімі жайында жазылған шежіре.

Сенімсіз жұмыс өнімсіз де көңілсіз. Өнімсіз де көңілсіз болатыны - тиімсіз. Демек, оқушыларды өз шамалары мен мүмкіншілшктеріне деген сапалы сенімге тәрбиелеу керек. Сенім дегеніміз, былайынша алып қарасақ, істеген істің жартысы деген сөз.

в) Әділдік Мұғалімдеріңіздің қандай қасиеттерін көбірек бағалайсыздар деген сауалға оқушылар көбіне көп: әділдігін деп жауап қатады.

Әділ мұғалімнің оқушылар кейбір ресімшілдігін, біртоғалығын, тіпті дөрекілеу кеткен жерлерін де кешіре алады. Егер мұғалім әділ болғанның үстіне әдебі мол, көңілді, жайдары болса, мектепте одан беделді адам қайсы !

г) Төзім және сабыр сақтау. Мұғалімнің педагогтық әдеп әлемі үшін төзім мен сабыр сақтау сияқты қасиеттердің үлкен, тіпті көп жағдайда шешуші мәні бар. Бұл, әрине, өртеніп жатсын, күйіп жатсын, мұғалім еш нәрсеге ашуланбауы тиіс деген сөз емес. А. С. Макаренко айтқандай, мұғалімнің кейде әлде неге шыдамай, тұтеп, жарылып кете жаздайтын да реттері бар. Сондай жағдайларда оған өзін ақылға жеңдірмей болмайды. Өйткені, ашу тасыса ақыл төгілетіні белгілі.

Мысал келтірмей-ақ қояйын, бақылаудан айырылып қалып, өздерін өздері ұстай алмай ыңғайсыз мінез танытып жүрген мұғалімдер аз ба? Бұл жерде өздерін өздері ұстай білмейтін педагогтардың кебісінің беделден де, тіпті мамандықтарынан да айырылып қалатынын айтпасақ та жеткілікті.

Ашу үстінде ешқандай да шешім қабылдауға болмайды. ондай жағдайда мү_ғалімнің асығыс шешім қабылдамауы үшін: «Мен сенімен жеке әңгімелесемін», «Сенімен айналысуға қазір уақытын болмай тұр» — деген сияқты кінәлау түрлерін іздестіргені жөн. Ашуы басылған соң мұғалім басқашалау ойлайды, шешімі ақылға сыйымды болады, ол шешімін оқушыларға, яғни класқа бір қапысын тауып жеткізеді.

Педагогикалық әдеп оқушылардың жүректеріне жол табу. Бұл тым жалпылама ұғым. Педагогтық әдеп дегеніміздің өзі не екенін талдамай болмайды.

Әуелі, жалпы, әдеп жайында бірер ауыз сөз. «Әдеп» (такт) сөзі (латынша tactus) «жұғысу», «адамдар арақатынасының түрі» мағынасында қолданылады. Әдеп — адамдардың езара жақсы қарым-қатынас жасауына қажетті жағдай. Әдепті адамдарға басқаларға барынша жақсылык жасауды, куаныш әкелуді тілеп тұру тән. Басқа адамдармен карым-қатынаста әдепті адам сақ та сергек. Ол өзің коллективте оған сөзімен, жеңілтек мінезімен ешкімнің көңіл-күйін бұзбауға тырысады.

Көңіл-күй жайында менің көбірек қазып айтып отырған себебім, оқу ісі барысында да, тәрбие жұмысы кезінде де — оны ескермеуге болмайды. Қайсы бір арсы-гүрсі мінезді мұғалімдер қайдағы бір орынсыз әзіл, тұрпайы түхпал, естіген кұлақка ерсі сөздермсн шәкірттерінің жанды жеріне тиеді. Ондай мұғалімдерді оқушылардың суқаны сүймейді. Олар өз әріптестерімен де сиыспайды. Ондайлармен тіл табысу өте қиын. Осындайлардың кесірінен коллективтерде көпшілікті шаршаткан қаншама жанжалдар болып жатады.

Әдептен алыс мұғалімдер шәкірттеріне де, қызметтес әріптестсріне де аз күйініш әкелмейді.

Балаларды оқыту мен тәрбиелеу ісінде жалпы әдеп атаулыны педагогикаға кіріктіріп пайдаланудың өзі педагогтық әдеп болып есептеледі. Әдетте, әдепті адамдарды олардың кішіпейілділік, басқаны түсіне білушілік, жылы шырайлылық, тапкырлык, елгезектік, өзгенің пікіріне кулак асушылық, ұстамдылық, байсалдылық, әзілкештік сияқты мінез-кулық белгілеріне қарап тануға болады екен. Мұндай айрықша белгілер әдепті мүгалімнін бойында да болуы тиіс. Әдепті мұғалім ересек адамдармен қалай сыпайы және ілтипатпен сейлессе, оқушылармен де солай, тек ересектерден гөрі сақ және ықыласпен сөйлесуі керек. Мен мұны әлде де баса айтқым келеді, өйткені, әлдекімдердік ойынша әр адамның өзін ересектердің арасында ұстауы — бір басқа әңгіме, әңгіме де, оқушылардың ішінде ұстауы — мүлдем басқа әңгіме көрінеді.

Алайда, зер салып байқасак, жалпы әдеп бар да, педагогтық әдеп бар ғой. Кез келген тәрбиелі де мәдениетті адамның бойынан педагогтық әдеп табыла бермейді. Педагогтық әдеп — медицина қызметкерлерінің дәрігерлік этикасы сиякты мұғалімнің кәсіптік сапасы.

Педагогтық әдептің негізі оқушыларға деген шын ықыласта және олардың адамдық ар-ұятына деген адалдықта жатыр.

Оқушылардың тиетін нәрселер адамның ар-ожданын кемсітушілік әрекеттер. Рас, кейде олар әдеп сактамайды, дөрекілік көрсетеді, тәртіпті бұзады. Ол үшін оларға ақырын-жекірудін кажеті жоқ, кайта өз ар-намыстарын қорғап қана коймай, басқалардың ар-намыстарын қорғау үшін де күресуте көмектесу керек. Солай етудің орынына біз кейде оқушылардың сағын сыидыруға, олардың өз ар-намыстарын қорғау жолындағы ынта-ықыластарын тұншықтыруға тырысамыз, сөйтіп тәрбиеге үлкен зиян келтіремді.

Педагогтык әдептің анықтамаларын талдауға көшейік.

Педагог атауы түгел құптарлықтай аныктамаларын талдауға өкінішке орай, сіздерге ұсына аамаймыз. Педагогтардын кейбіреулері педагогтық әдеп —мұғалімнің оқушыны баурап алатын табиғи кабілеті десе, енді береулері —
мұгалімнің жалпы мәдениетінің кұрамдас бөлігі; үшініші біреулері—пәнді
жетік білу және оның методикасын жақсы менгеру деп ессптейді. Бұл
айтылгандардың қай-қайсысында да педагогтык әдептің азды-көпті белгілері
бар. Педагогтық әдепті меңгеру кейбір мұғалімдерге қарағанда екінші бір
мұғалімдерге жеңілдеу соғатыны күмәнсіз, бірак мұны іштен туа пайда
болатын қабілет деу қате. Сол сияқты, педагогтық әдепті мұғалімнін жалпы
мәдени тәртібі, немесе оның жалпы методикалык сауаттылығымен қатар қою
да қате. Педагогтық әдеп әрине, мұғалімнің барлық жақсы қасиеттерімен жымдасып жататыны рас, бірак өзіндік ерекшеліктері болады. Сезім сияқты (шынайы, мақсатты сезім т. с. с.) онын анықтамасы айкын. Педагогтык әдеп дегеніміздін өзі, шын мәнінде, психологиялық әдеп деген К. Д. Ушинскийден бері келе жаткан анықтама.

Педагогтык әдеп көбіне-көп оқушылармен бүкіл оқу-тәрбие жұмысының барысында үхтанатын және лайық шара ретінде анықталады. Жөнсіздікке жол беру — педагогтык әдептен айырады. Тәжірибелі педагогтардың да кейде шамдануы мүмкін, бірақ олар шектен шықпайды. Педагогикада шектен тыс шара қолдану, кашанда педагогтық әдептің бұзылуына апарып соқпай қоймайды. Оқушыларға ықпал ететін әдіс-тәсілдерді сараларда шек-шаманы шамалау, сөз жоқ педагогтық әдептің маңызды шарттарының бірі боп табылады. Педагогика тәжірибесінен бірер мысалдар.

Басқа мысал. Мұғалім жана материалды түсіндіріп, оқушылар ұйын тыңдап отыр. Қызық такырып болса керек. Бірақ мұғалім өзімен өзі болып, оқушылардың бәрін де ұғып алгандарымен санаспай, әрмен қарай ежіктеп кете берді. Оқушылар шаршап, жалыға бастады. Сөйтіп, әп-әдемі басталған сабақ оқушыларды шаршатып-қалжыратып әрең аякталды. Мұғалім ша-мадан тыс әрекет етіп, жөнсіздік жасады.

Педагогикалық әдеп-творчество, ақыл-ой әрекеті, айрықша іскерлік. Әдепті мұғалім педагогтық әр түрлі әдіс-тәсілдердің мол арсеналын меңгеріп қана қоймай, срнымен қатар олардыақыл таразысына салып елщеп, орнымен пайдалана да біледі. Бір қарағанда көмекші құрал ретінде елеусіздеу көргенімен, әдепті мұғалімнің бойындағы іскерлік оқушыларға қорғау салатын әдіс-тәсілдерді іріктеу үстінде көрініс береді, жалпы жұмыс барысында тік мінезді, көрген-білгені шамалылау мұғаліммен салыстырғанда оның артықшьілығы байқалмай қоймайды. Дәнекерлік қызмет аткаратын мүлдай айла-тәсілдер айналаға жылу беріп, мұғалім мен шәкірттердің ара қатыстарын жүмсартады. Жеңіл әзіл мен мұғалімнің тапкырлығы осының ішінде

Оқушылардың мінез-күлықтарының кыр-сырын нәзік түсінетін әдепті мұғалім дөрекі, добал мұғалімге карағанда өзін көтеріңкі сезінеді. Әдепті мұғалімге оқушылардан көз айырмаудың қажеті жоқ. Онын оқушылармен байланысы сенім мен өзара сыйластыкка кұрылады. Сондықтан да, ондай мұғалім оқушыларымен ара-тұра жеңіл әзілдесіп, қайсы біреулеріне мыскылмен ескерту жасай алады. Әдепті мұғалімнің мінез-күлкы түгелдей (дауысы, жүріс-тұрысы, қалпы) табиғи болады. Оқушыларымен әдепті қарым-қатыста болу әдетіне, мінезінің ажырамас бір бөлігінс айналады. Бойына осындай әдет-дағдылар сіңген үхтаз ғана шәкірттерінің жүрегіне жол табады. Буған әр педагог ие болуы қажет.

2. Оқушылармен қарым-қатынас тұрғысынан педаготық әдеп мү^алімнін жан-жақтылығының, оның идеялық сенімінің, жүріс-тұрыс мәдениетінің жалпы және арнаулы білімінің мамандығына байланысты ізденіс жемістері қорының жынтығы іспетті. Шебер педагог болмай тұрып, әдепті педагог болмак жоқ. Педагогтық әдеп жаттау, еске сақтау және жаттығу жолымен жасалмайды. Ол мұғалім ізденісінін нәтижесі, ол оның акыл-ойынын көрінісі болып табылады. Мұғалімнің педагогтық әдебінде еліктеу деген болмайды.

Педагогтық әдеп әр мұғалімде әр тұрлі және әр кдлай көрініс беруі мүмкін. Бұл оның жас мөлшеріне, темпераментіне, мінез-кұлқына, тағы басқа да ерекшеліктеріне байланысты. Педагогтық әдеп әр мұғалімнің дара қасиеті. Накты математикалық есеп бір тәсілмен шығарылады, бірнеше тәсілмен шығатыны сирек, ал оқушылардың жұрегіне жол табудын тәсілдері екі бастан саналуан. Әр мұғалімнің педагогтык әдебі бірқатар ұқсас жайттарды шешуге жарамды белгілі бір схемаға және формулаға сыиыспайды. Мұғалімнін оқушылармен тіл табысуы көбіне оның жағдайға ой көзімен карай білуіне, оған басқа жағдайлардан да гөрі айрықша маңыз беруіне байланысты. Әрбір нақты жағдайға оқушылардың қалай қарайтынын анғара білу де мұғалімнің біраз білігін танытады. Ал, оқушыларлың нақты жағдайга қалай карайтыны көбінесе олардың мұғалімдермен ара қатынасына байланысты.

Бірақ бұған қарамай, әр мұғлімнің дара ерекшеліктеріне бағынбастан педагогтык әдепті дамытуға септігін тигізетін жекелеген психологиялық және педагогтық жайттарды бөліп көрсетуге болады. Аталған жағдайлардан баска сергсктік, сезімталдық сенім, әділдік, байсалдылық үхтамдылык сйяқты қасиеттерді бөліп алып қарауға болады.

3. Байсалдылық- Бұл педагог мамандығының маңызды белгілерінің бірі. Байкағыш мү_ғалім шәкірттерінін ішкі әлеміне терең үңіліп, кеңіл-күйлерін кабақтарынан танып, әр қайсысынын мінез-құлык ерекшеліктерімен санаса біледі. Мұның бәрі оған әрбір оқушының тілін табуға, әрбір оқушының оның сезімдері мен ойларына өз сезімдеріңдей куанып, өз ой, сезімдеріңдей күйін-жайын қабылдауына мүмкіндіктер береді.

Байкағыштық педагогтық мамандық сияқты аңғару, сезу аркылы жүре бара калыптасады. Адамның жан-дүниесіне жол табу тәсілдері қалай іздестірілсе, сезімталдык-байқағыштықтәсілдері де соған ұксайды.

Ілтипаттылык. Әдетте, оқушылар, өте жаксы көретін мұғлімдері өздеріне дауыс көтеріп сөйлесе дс көңілдеріне ауыр алып калады. Дауыс көтеру, жазықсыз жазғыру, әділ койылмаған баға ғана емес, мұғалімдері көзгс ілмей, өтініштерін күлықсыз, жүрдім-бардым тындаса да, ен болмағанда қастарына жақындап жай-жапсар білмесе де олардың көңілдеріне келеді. Өздеріне мұғалімнің назарын аудару үшін әдейі тәртіп бұзатын бірді-екілі балалардың да бар екені өтірік емес.

Сенімсіз жұмыс өнімсіз де көңілсіз. Өнімсіз де көңілсіз болатын — тиімсіз. Демек, оқушыларды өз шамалары мен мүмкіншіліктеріне деген саналы сенімге тәрбиелеу керек. Сенім дегеніміз, былайынша алып қарасак істеген істің жартысы деген сөз.

Тәжірибелі мүталімдер кейбір оқушылардын өз шамаларына деген сенімін колдап, күшейту үшін олардың алғашкы жетістіктерін өсіріп көрсетуге саналы түрде барады.

Оқушыларға шындықты айтудың кажеті бар ма, жоқ па деп сұрағанда мен еріксізден дәрігерлік этикажайын ойлап кетемін.