I теоретические основы логопедии
жүктеу/скачать 11,49 Mb.
|
| Психиканың зақымдалуы.
Көптеген авторлар тұтықпаның пайда болуы психикалық зақымдалуымен байланыстырады. Психикалық зақымдалу әртүрлі болып келеді. Көбінесе тұтықпаның алғашқы рет пайда болуы психиканың зақымдалу кезімен сай келеді, оның қоздырушы себебі болып табылады. Генетикалық фактор. Әлемдік әдебиеттердің деректері бойынша тұтықпадағы ауыр тұқым қуалаушылық бірнеше ұрпақта байқалуы мүмкін. Тұтықпасы бар ата – аналарды қалыпты ата – аналарға қарағанда, балаларында тұтықпаның байқалу мүмкіншілігі бірнеше рет көбірек болады. Шамасы, орталық сөйлеу механизмдерінің әлсіздігі тұқым қуалауы мүмкін. Кез келген ауытқу генетикалық тұқым қуалаушылыққа қосымша зиянды факторлар қосылғанда ғана байқалады. Тұтықпа қыздарға қарағанда, еркек балаларда үш есе жиі кездеседі. Мұның механизмі әлі де түсініксіз. Қыздардың моторлық функциялары: жүруі, сөйлеуі, ұсақ моторикасы ұлдарға қарағанда тезірек қалыптасады деп болжамдайды. Бәлкім, соған байланысты қыздардың сөйлеу қимыл механизмдері экзогенді зияндықтарға төтеп беру қабілеті жоғары болуы мүмкін. Тұтықпаның белгілері Тұтықпа – сөйлеу аппаратының бұлшық еттерінің тыртысу салдарынан ауызша сөйлеу тілінің жылдамдығының, ырғақтылығының бұзылуы. Тұтықпа көбінесе баланың сөйлеу функциясының қалыптасу кезеңінде ( 2-6 жас аралығында) пайда болады. Арнайы әдебиеттерде мектеп жасына дейінгі балаларда басталған тұтықпаны өз бетінше сөйлеу ақаулығы деп қарастырады, ал бас миының әр түрлі органикалық ауруларында немесе жүйке психикалық бұзылыстарында байқалатын түрлерін симптоматикалық тұтықпа немесе екінші реттілік деп есептейді. Тұтықпаның негізгі белгісі – ауызша сөйлеу процессінде сөйлеу аппаратының бұлшық еттерінің тыртысуы. Тыртысу тек сөйлеу кезінде немесе сөйлей бастағанда байқалады. Тыртысу негізгі екі түрге бөлінеді: тоникалық және клоникалық, сонымен қатар кейде аралас түрге де бөледі. Сөйлеудегі тоникалық тыртысу бірнеше топтағы бұлшық еттердің (мысалы: еріннің, тілдің т.б.) тонусының қатаюымен сипатталады. Тұтығушы сөйлеу кезінде тоқтап, бөгеліп қалады (к – ітап). Ауыз бұл кезде жартылай ашық немесе еріндер қосылып тұрады. Тырысудың клоникалық түрі сөйлеу аппаратының бұлшық еттерінің біркелкі қайталанып қысқаруымен сипатталады. Көбінесе тұтықпада тыртысудың клоникалық және тоникалық түрлері бірдей байқалады. Тыртысудың оқшаулануы (локализациясы) Тыртысу сөйлеу аппаратының барлық бөлімдерінде: артикуляциялық дауыс шығару және тыныс алу мүшелерінің бұлшық еттерінде кездесуі мүмкін. Тұтықпаның асқынған түрінде тыртысудың аралас түрлері жиі кездеседі: демалу – артикуляциялық, артикуляторлық – дауыс шығару т.б. Демалу аппаратының тыртысуы. Инспираторлық тыртысу. Кенеттен шұғыл дем алудың салдарынан сөйлеудің әр кезеңінде пайда болатын үзіліс немесе кідіріп қалуымен сипатталады. Мұндай тыртысулар фонацияны, сонымен қатар сөйлеу артикуляциясын бұзады. Инспираторлық тыртысулардың күші әртүрлі болады. Көбінесе олар әлсіз болып келеді, өте сирек жағдайда күшті және ұзақ болуы мүмкін. Экспираторлық тыртысу ауызша сөйлеу кезінде кенеттен шұғыл дем шығарумен сипатталады. Оған қарынның көк етінің қатты қысқаруы тән. Экспираторлық тыртысу кезінде артикуляция да, вокализацияда тоқталады. Тұтығушыда кеудесі қысылған ауа жетпейтін сезім пайда болады. Дауыс шығару аппаратының тыртысуы. Дауыс шығару аппаратында тыртысу көбінесе дауысты дыбысты айту кезінде байқалады. Дауыс шығару аппаратының тыртысуының негізгі үш түрі кездеседі. Қабысып тыртысу сөйлей бастағанда немесе сөйлеудің ортасында пайда болды да кенеттен дауыс беру тоқталады. Тыртысудың бұл түрінің негізгі белгісі дыбыстың мүлдем болмауы болып табылады. Ұзаққа созылған тыртысуда тұтығушының бет әлпеті қимылсыз, зорланып көрінеді. Вокальдық тыртысу әдетте сөйлеу процессінде дауысты дыбысты айту негізінде пайда болады. А. И. Сикорскийдің айтуынша, тыртысудың бұл түрі тұтықпаның басталар алдында жиі кездесетін және оның тұтықпаның алғашқы белгісі деп қарастыруға болады. Вокальдық тыртысу, көмекей аумағында оқшауланып, мойын бұлшық еттеріне таралуы мүмкін және дауыс шығару аппаратынан барлық бұлшық еттерінің іс – әрекеті бұзуы мүмкін кейде вокальдық тыртысу біткенше артикуляторлық қимылдар толықтай тоқталуы байқалады. Дірілдеген немесе жұлқыған көмекейдің тыртысуы дауысты дыбысты айтқанда немесе айтуға әрекет жасағанда пайда болады. Сөйлегенде үзіп сөйлейді, дірілдеген дыбыс пайда болады, артикуляция толығымен болмайды. жүктеу/скачать 11,49 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|