Ііі халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары
«Абай шығармаларының тілі»
жүктеу/скачать 7,21 Mb. Pdf көрінісі
|
3 том (1)
| «Абай
шығармаларының тілі» деген еңбегінде Абай тіліндегі перифраздарға анализ жасап, Абай халық тіліндегі перифраздарды қолданумен қатар өмірді «бұлдыр заман»деуі: «қайта айналмас, жаңғырмас бұлдыр заман»; «сұм жалған», «қайран дәурен» деуі: «Бір қызық ісім екен сұм жалғанда, Қалжыңбасшып өткізген қайран дәурен» перифразалық тіркестердің небір ойға келмейтін түрлерін жасады дейді, мысалы «соқтықпалы, соқпақсыз жерде өстім» деп, Абай өзі өскен ортаны, өзін қоршаған сол кездегі әлеуметтік, қоғамдық ой- пікірді айтып отырса, әбден қажыған кезін, өзінің бір жабырқау күйін ақынның «сұрғылт тартқан бейуақ» деп беруі тіпті әсерлі деп таниды.[1.102] 186 Шынында да, Абай тіліндегі перифразалар өзіндік ерекшелігімен бой ұрып тұрған, бейнелі, көркем, жаңашыл - өте шебер жасалған, және қисынмен қолдануын тапқан тіркестер, олардың эстетикалық құндылығыда осында деп тануымызға еш күмән жоқ. Міне, перифраза туралы білген соң, енді оның фразеологиямен байланысын анықтап көрейік. Фразеология дегеніміз өзімізге белгілі екі немесе бірнеше сөздің тіркесуі арқылы бір ғана мағына беретін сөз тіркесі. Тұрақты тіркестерді құрайтын сөздер бұрыннан қалыптасқан жүйемен айтылады. Олрадың сыңарларының орнын ауыстыруға немесе басқа сөзбен алмастыруға келмейді. Мысалы: тайға таңба басқандай дегенді жылғыға таңба басқандай деп бір сөзін алмастырып айтуға болмайды. [6.209] Ал перифразада да осындай қасиет байқалады мәселен Сәкен Сейфулиин өлеңдеріндегі екі сәуле деген перифразалық тіркестерін алып қарайықшы бұл жерде сәуле сөзінің орнына нұр, шуақ деп орындарын ауыстыруға келмейді. Тұрақты тіркестер даяр қалпында жұмсалады, сөйлемнің құрамына бір бүтін тұлға ретінде енеді де мағына тұтастығы, яғни фразеологизм құрамындағы сөздер өздерінің бастапқы мағыналарынан түгел немесе жартылай айрылып қалып, шоғыр тіркес түрінде біртұтас мағына береді . Перифразалар да осылай даяр қалпында жұмсалып , сөйлемнің құрамына бір бүтін тұлға ретінде енеді де бір ғана мағына үстеп тұрады. Мәселен, сұм жалған, қайран дәурен деп даяр қалпында қолдануға әбден болады және одан тек қана бір мағына туады яғни бұл сөздердің мағыналары өмір, дәуір деп айтуға болады. Перифраза мен фразеологияның ортақ қасиеттерін анықтай келіп фразеологиярың бір саласы екенін байқадық. Фразеологияның бір саласы болуынын себебі, перифразада сөздерді бір – бірімен тіркесудің өзіндік ерекшеліктері бар. Перифраза әр уақытта біріккен сөздерден тұрады, әрі мағынасы ауыспалы болады да фразеологияға тән қасиеттерімен көрінеді және эмоционалдық – экспрессивтік бояу байқалады. Біз жоғарыда фразеологиның басты белгілерін көрсеткенде айтқан болатынбыз Халық ауыз әдебиетінің үлгілері баршылық. Мақал – мәтелдер, жұмбақтар, тұрмыс - салт жырлары, батырлар жыры, ғашықтар жыры, тағы басқы көтеген түрлері бар. Біз зертеуімізде осы үлгілерінің ішіндегі мақал – мәтелдер, жұмбақтар, мұң – шер жырларындағы перифразаларға тоқталғанды жөн көрдік. жүктеу/скачать 7,21 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|