Ііі халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары

69 
Басқа да көптеген тілдердегідей ағылшын тілінде де бастауыш баяндауыштан бұрын 
болатын сөздер орын тәртібі әдеттегі жағдай болып табылады: оның басым көпшілігі лепті 
сөйлемдерге тән, сонымен қатар бастауыш қызметіне мысалы, Who comes? Кім келе жатыр? 
сияқты сұраулы сөз қатысатын сұраулы сөйлемде де кездеседі. Сөздердің бұлай орналасуын 
тікелей деп атау қабылданған. 
Қазіргі ағылшын тілінде инверсияның қолданылуының негізгі жағдайлары келесі 
болып табылады: 
1. Инверсия ішінара сұрақ қою кезінде қолданылады: салыстырыңыз, Have you seen 
him? Сіз оны көрдіңіз бе?; және де Was he ill? Ол ауырды ма?; 
2. Инверсия, сонымен қатар, if жалғаулығынсыз шартты сөйлемдерде шарттылықты 
білдіреді: салыстырыңыз, Should you ask me... (Егер) сіз менен сұрасаңыз...; осыған ұқсас 
жағдайларда көп бөлігінде ішінара инверсия бақыланады. Бұдан басқа, бұнда инверсияның 
рай категориясымен байланысын ескеру керек. 
3. Инверсия әдетте, сөйлем басында қандай да бір анықтауыштық айқындауыш сөз 
болған жағдайда, мысалы, hardly, only, seldom, never сияқты шектеу, болымсыздық шылау, 
үстеу, жалғаулық: салыстырыңыз, Only now do I
understand... Мен оны енді түсініп жатырмын...;
4. Инверсия сонымен қатар, сөйлемде бірінші орынға баяндауыштың әбден маңызды 
бөлімінің мағыналық қатынасын көрсететін сөздер жылжыған жағдайда да кездеседі. 
Әсіресе, бұнда екі жағдай қарастырылады: (а) алдыңғы орынға предикативті мүшенің шығуы 
(Bright and sunny was the morning Ярким и солнечным было утро) және (б) алдыңғы орынға 
етістікті үстеудың шығуы (In ran the boy. Вбежал мальчик). 
5. Ағылшын тілінде инверсия алдыңғы қатарда жайылма пысықтауыштық сөйлем 
болғанда да бақыланады. Салыстырыңыз, About a quarter of a mile off in a quiet substantial-
looking street stood an old brick house; Бұнда бастапқы so жағдайындағыдай инверсия 
лексикалық бастауыш пен лексикалық баяндауышты ерекшелеу мақсатында қолданылады, 
бірақ бастапқы so жағдайынан ерекшелігі талданып отырған сөйлемде инверсия толық 
болып
табылады. 
Бұл жағдайлардың әр түрлілігі төл сөз енетін сөйлемдердегі инверсия 
болып табылады: салыстырыңыз, "What is the time?", asked John. Дегенмен,
"What is the time?" he asked деген сөйлемдегідей бастауыш есімдікпен берілген кезде 
инверсия әдетте болмайды. 
6. Инверсия көбіне еркі мен қалауын білдіретін сөйлемдерде кездесуі әбден мүмкін, 
себебі, бұндай сөйлемдер жарқын эмоционалды бояумен берілуімен сипатталады. Бұндай 
жағдайда инверсия рай категориясымен байланыста болады: салыстырыңыз, Long live 
Freedom!; және де Don't you go! 
Инверсия қызметін ағылшын тілінде эмоционалды-экспрессивті категориясын жүзеге 
асыру үшін қызмет ететін сөйлемнің эмоционалды-экспрессивті ұйымдастырылуының 
синтаксистік құралы ретінде талдау барысында келесі міндеттерді іске асыру қажет: 

Инверсия қызметін анықтау; 

Эмоционалды-экспрессивті сөйлем ұйымдастыруда инверсия қалай қатысатынын 
анықтау; 

Инверсияланған сөйлеудің барлық түрлерін анықтап, оларға талдау жүргізу. 
Тіл – қарым-қатынас жасаудың ең қажетті құралы, бірақ, біз өзара сөйлескен кезімізде 
де (вербалды қарым-қатынас) сөзімізді дене қимылы, ымдау, мимикамен жеткіземіз 
(вербалды емес қарым-қатынас). Вербалды емес қарым-қатынас көмегімен біз кез келген 
хабарламада кез келген фразаға екпін түсіреміз. Осыған ұқсас инверсия құбылысы 
қолданылады. Ол екпін түсіріп, ерекшелеп көрсету үшін ең маңыздырағын алдыға шығарып, 
бірінші орынға қойып, бөліп көрсетеді. Осылайша біз қарым-қатынас мақсаты сөздердің 
орын тәртібін өзгертеді деп нақтылаймыз. 

70 
Қарым-қатынастық қызмет толығымен басты мүшелердің орналасуына бағынады. 
Бастауыш-тақырып (сөймемдегі айтылған ой) бейтарап мүшеленген сөйлеуде баяндауыштан 
бұрын болады, баяндауыш-рема сөйлемнің соңында орналасады.
Сөздер арасындағы қатынас морфема көмегімен жүзеге асырылатын орыс тілі сияқты 
инфлекті тілдерде сөздер орналасуының коммуникативті принципі сөздердің орын тәртібін 
анықтауда басты рөл атқарады.
Сөйлемде екі екпінді позиция бар: басында және соңында. Осылайша инфлекті 
тілдерде жазушы немесе сөйлеуші сөйлемдегі коммуникативті-маңызды бөлігін басындағы 
немесе соңындағы позицияға орналастырады.
Ағылшын тілі сияқты аналитикалық тілдерде грамматикалық принцип алға 
қойылады.ағылшын тілінде сөздердің орналасу тәртібі грамматикалық жағына әбден 
нақталанған.
«Ағылшын тілінде мазмұндаудың «бейтарап» формасындағы сөздердің қарапайым 
орын тәртібі, бұл – бастауыш, баяндауыш және әрі қарай тұрлаусыз мүшелер, және де 
бастауыш әдетте мәлімет (given) болып табылады, ал одан кейінгі сөйлем мүшелері жаңа 
(new) ақпарат беретіні белгілі. Дегенмен, ағылшын тілінде сөйлемдегі бастауыш басқа 
орынға ығысып, басқа мүшелері алдыңғы орынға қойылған мұндай жағдайлар толығымен 
грамматикаланған» [1, 56].
Әсіресе, сөйлем компоненттерінің өзгеріп отыруы өзекті сөйлемдерде, яғни, пікірлерде 
іске асады.
«Өзекті сөйлемдердің (оның жағдаятқа, мәнмәтінге қосылуы), яғни, пікірдің жүзеге 
асырылуы сөз тіркестері (оның бүтіндігін бұза отырып) компоненттерінің орнын алмастыра 
алады». Сонымен қатар, сөздер орын тәртібінің құралы ретінде оның құрамы, яғни, тема 
және ремаға бөлінуі ғана емес, әр сөздің коммуникативті мағыздылығының деңгейі көрінеді. 
Сөздердің қарапайым орналасуында олардың әрқайсысы коммуникативті маңызды. 
Үйреншікті тәртібінің өзгеруі сөздердің коммуникативті маңыздылығын күшейтеді немесе 
әлсіретеді. Сонымен бірге коммуникативті маңыздылығының күшеюі сөздердің алдыңғы 
(өзіндік тема) немесе соңғы (рема) позицияға алмасуында бақыланады. Ал орталық қалыпқа 
түскенде сөйлем мүшелері коммуникативті маңызсыз болып қалады [1, 59].
Нақтылау өзектілік арқылы жүзеге асырылады, бірақ бұл бейнелеудің нақты жақтарын 
көрсетуші тілдік құралдарды «алға тартуды» мақсат етіп көздейтін өзектілігі болуы керек. 
Бұл жерде А.Д. Кацнельсонның «тіл сөйлеуге хабарлау талаптарына сәйкес екшеленетін 
және сөйлеуде берілген мәтінді құрастыру үшін өзіндік қыр-сырымен ерекшеленетін бүтін 
құрылым ретінде емес, жеке құрылымдық элементтермен қосылады» [2, 75], - деген 
пікірімен келіспеуге болмайды. 
«Арнайы әдебиетте ағылшын тіліндегі сөздер тәртібі қызметінің барлық түрлерінен 
логико-грамматикалық, құрылымдық-грамматикалық, эмоционалды және коммуникативті-
прагматикалық бөлініп көрсетіледі 
[2,81]. Сонымен бірге, нақтылы пікірдегі сөздердің 
орын тәртібін шынайы рәсімдеу (оформление) бір ғана емес, немесе, тіпті, барлық 
функцияларын жүзеге асыру нәтижесінде жүргізіледі.
Берілген жағдайда көрсетілген функциялар белгілі бір жазықтықта қиылысатынын 
болжауға мүмкіндік береді, және функциялардың саны форма мен мазмұны өзара 
детерминделетін сөйлемнің коммуникативті-маңызды түрі мен класын жасауға жететіндей 
азая түсуі мүмкін. Негізгі әмбебап функция ретінде сөздер орын тәртібінің грамматикалық 
(дәл осы жағдайда синтаксистік) және мағыналық (семантикалық) құрылымдарын 
біріктіретін құрылымдық-грамматикалық, яғни, семантикалық-синтаксистік функциялары 
танылады. Ол әрі логика-грамматикалық, әрі коммуникативті-прагматикалық, әрі 
эмоционалды функцияларын біріктіруге мүмкіндік береді.
Ағылшын тілінде сөздер орын тәртібінің семантикалық-синтаксистік функциясы 
сөйлемдердің мақсатына қарай түрлеріндегідей сөйлемнің орын тәртібі сөйлемнің белігілі 
бір коммуникативті маңызды класын ұйымдаструмен бір мезгілде қосымша коммуникативті 
жүктемені, соның ішінде сөйлемнің эмоционалды-экспрессивті компонентін жүзеге асыру 

71 
үшін қолайлы жағдай жасайтын коммуникативті актуалдандырудан (актуалды мүшелену) да 
табылады.
«Прагматикалық көзқарас тұрғысынан танымның объектісі санадан тәуелсіз өмір 
сүрмейді, практикалық тапсырмаларды орындау барысында танымдық күштермен 
қалыптасады. Прагматика – индивидтің субъективті қызығушылығын қанағаттандыратын 
практикалық тиімділік». Сөйлеудің прагматикалық аспектісі – көпшілік мақұлдаудан бас 
тартулар мен оны бұзудың барлық жұмыстарындаға, әрекеттеріндегі сөйлеу [2, 84].
Актуалдандыру және экспрессия семантикалық және коммуникативті-маңызды 
категория ретінде прагматика жазықтығында қиылысады, өйткені бұнда өзінің бар 
интенцияларымен сөйлеуші субъект алдыңғы жоспарға шығады. Сондықтан субъективті 
типімен және сөйлем құрылысының эмоционалды-экспрессивті компонентінің арасында 
тығыз байланыс бар.
Актуалдандырудың семантикалық болмысы «белгілілік/белгісіздік» сәйкестігінің 
жасалуында ақпаратты қабылдаушы және тыңдауышы үшін құрылады. Осылайша, 
актуалдандыру сөйлеу актісінің мәнмәтініндегі сөйлемдер мағынасын талдау талаптарына 
сәйкес келетін сөйлеуші мен тыңдаушы арасындағы алмасудың міндетті болуын болжайды. 
«Белгілілік/белігісіздік» семантикалық оппозициясы грамматикалық оппозицияға айналып,
«берілген/жаңа», «тема/рема» ұғымдарымен сәйкес келетін грамматикалық сөйлем мүшелері 
– бастауыш тобы, баяндауыш тобымен беріледі. Бұл ұғымдарды анықтауда синтаксикалық 
фактор жетекші болып табылады. Бұндағы «реманы» сөйлем соңына шығару тенденциясы 
ағылшын тілінің айнымас өлшемі болып табылады.
Қандай да мәтін болмасын, оның құрамы бірнеше ақпараттан тұрады, және осы 
ақпаратты Рецептор қабылдап, түсінуі қажет. Ақпаратты қабылдай отырып, Рецептор мәтінге 
белгілі қарым-қатынас орнатады, бұл прагматикалық қатынастар деп аталады. Мұндай 
қатынастар әр түрлі мінездемеге тән. Олар интеллектуалды құбылысқа тән болуы мүмкін, 
мұнда мәтін Рецепторға тек қана мәліметтер беруші ретінде қолданылады және оған 
ешқандай қызығушылық тудырмайды. Сонымен қатар, алынған ақпарат Рецепторға терең 
әсер қалдыруы мүмкін. Ол оның сезіміне ерік беріп, белгілі эмоциональді іс-әрекет пен бір 
нәсеге құлшыныс білдіруі мүмкін. Мәтіннің мұндай әсер беруін, Рецептордың ақпаратқа 
қызғушылығын, басқа сөзбен айтқанда ақпарат алушыға прагматикалық әсер беру 
прагматикалық аспект немесе мәтіннің прагматикалық потенциалы деп аталады [3, 96]. 
Мәтіннің прагматикалық потенциалы ― түпнұсқаның мазмұнындағы ақпаратты 
қабылдап және оны тілмен жеткізу тәсілінің нәтижесі. Қарым-қатынас мақсатымен оратор 
ақпаратты беру үшін тілдік бірліктерді таңдап, олардың арасында қажетті байланысты 
орнатады. Соның нәтижесінде мәтін арнайы прагмтикалық потенциалға ие болады.Мәтіннің 
прагматикалық потенциалы белглі мазмұнымен ақпараттық көлемі бойынша анықталады 
және мәтін құруда тәуелсіз болады.Кейде мәтіннің прагматикасы оратрдың ойымен толық 
сәйкес келмей қалады (ойынан жаңылысу немесе ойын дұрыс жеткізе алмауы). Мәтіннің 
прагматикасы брілген ақпарат пен оның берілу тәсіліне тәуелді және ол өздігінен белгілі 
затты түсінуге, талдауға болатын заттық мағынаны құрайды. 

жүктеу/скачать 7,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: