«Инженерлік-технологиялыќ факультеттіњ»

-жаттығу. Берілген тіркестерді және сөйлемдерді байланыс түріне қарай топтап, кестеге орналастырыңдар

жүктеу/скачать 0,94 Mb.

бет	4/40
Дата	05.02.2022
өлшемі	0,94 Mb.
	#7418

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 40

3-жаттығу. Берілген тіркестерді және сөйлемдерді байланыс түріне қарай топтап, кестеге орналастырыңдар.
1. Алғашқы ай, жинақталған тәжірибе, халықтың еңбегі, білгенге маржан, екі дос, біздің ферма, уақыттан озған, таудай талап, ағылшын машина, күнмен шағылысқан, барлаушылар кеңесі, сылдыраған бұлақ, ауыр күрсіну, көзін жұму, шамның жарығы, малды ауыл, шаруашылықты байыту, айдын шалқар көл.
2. Туған жерге туың тік, Отан оттан да ыстық, Кеңеспен пішілген тон келте болмас, Ақыл көпке жеткізер, өнер көкке жеткізер. Тіліңмен жүгірме, біліммен жүгір, Сөз қадірін білмеген - өз қадірін білмейді.
Үлгі:

Мысалы	Матасу	Қабысу	Қиысу	Меңгеру	Жанасу
алғашқы ай		+

3. Шаруашылық былтыр мемлекетке алты жүз мың пұт дән тапсырды.

Әр жыл сайын екпе шөбіміз де көбейе береді. Әзірше күніне төрт рет қатынап жүр. Кеше Мәдениет сарайын бәріміз көрдік. Бұлар жаңа басталған көмір разрезіне әдейі сұранып келіп отыр. Ал оны құрғату үшін жаңа шахта керек. Ерлік - табиғат сыйы емес, ұзаққа созылған тәрбиенің жемісі. Мен сендерге келген мұғаліммін. Біз осында оқимыз. Мен жақында ғана ауылдан келген едім. Дәукең Құсмұрын тауының сағасы жаққа ойлана қарап отыр.
Үлгі:

Мысалы	Қабысу	Жанасу
Былтыр тапсырды		+
Алты жүз мың пұт дән	+

2 сабақ. Сөйлем. Сөйлемдердің құрылысына қарай бөлінетін түрлері. Сөйлемдердің айтылу мақсатына қарай бөлінетін түрлері.

Сөйлем
Біршама тиянақты ойды білдіретін сөздер тобы.



Айтылу мақсатына қарай:

түрі	Хабарлы сөйлем	Сұралы сөйлем	Бұйрықты сөйлем	Лепті сөйлем
ереже	Хабарлау, баяндау, суреттеу мақсатында айтылатын сөйлем.	Бір нәрсе жайында сұрап білу мақсатында айтылатын сөйлем.	Бұйыру, тілек-өтініш ету мақсатында айтылатын сөйлем	Сөйлеушің көңіл-күйін (қуану, ренжу, өкіну т.б.) білдіру мақсатында айтылатын сөйлем.
тыныс белгісі	Сөйлем соңыны нүкте қойылады.	Сөйлем соңына сұрау белгісі (?) қойылады.	Сөйлем соңыны леп белгісі (!) қойылады.	Сөйлем соңына нүкте немесе (көтеріңкі интонациямен айтылса) леп белгісі (!) қойылады.
жасалу жолдары		1. Сұрау есімдіктері арқылы; (кім? не? Қанша? Қандай? т.б.) 2. Сұраулық шылаулар арқылы; (ма, ме, па, пе, ба, бе, ше т.б.) 3. Оқшау, көмекші сөздер арқылы (ә, сірә, қайтеді, шығар т.б.)	Бандауышы бұйрық рай арқылы	1.Одағай сөздер арқылы (қап, әттеген-ай, пай-пай т.б.) 2. Күшейткіш мәнді сөздер арқылы (не деген, не еткен, қандай, шіркін, ғажап т.б.) 3. Демеулік шылаулар арқылы (-ау,-ақ,-ай т.б.) 4. Интонация арқылы
мысалы	Ертеңіне ол ақсақалмен ұзақ әңгімелесті. Ақырын соққан самал шалқар қөлдің ақша бетін аймалап сүйгендей болады.	Сен оны танисың ба? Сен оны танимасың? Енді арманың жоқ шығар? Сен ауылға бардың ғой, иә? Қазір ол келіп қалса ше? Оған өлең ұналы білім, сірә? Қай бала? Қашан болды? т.б.	Сөйлемді жазып шық. Бұны оған айтпа. Жүр, тез аяғыңды бас! Тыныш отыр! Кел, балалар, оқылық! Кел, жүгірейік! Жылқыны тез қайырыңдар! Дауысынды тым болмаса бір шығаршы!	Қап, мынау жығылды-ау! Пай-пай, мынаның шабысын-ай! Ә, сені ме, бәлем! Бейшара-ай, мынаның тарта алмай келе жатқанынын-ай!

Мәтін тапсырмалары
Мәтінді оқып, мазмұнын айтыңыздар.
Мәтіндегі асты сызылған сөздерге түсінік беріңіздер.
Мәтінді орыс тіліне аударыңыз.
Мақал мен мәтелдер
Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдерде халықтың сан алуан өмір құбылыстары қамтылған. Олар ой дәлдігі мен ықшамдылығымен ерекшеленеді, тақырыптары әр алуан болып келеді. Мысалы: Білімді өлмес - қағазда аты қалар, ұста өлмес - істеген заты қалар; Оқусыз білім жоқ, білімсіз күнің жоқ; Ағаш тамырымен, адам жол-дасымен мықты т.б.
Мақал мен мәтел бір-біріне ұқсас. Алайда бұл екеуі бір түсінік емес, олардың аз да болса белгілі дәрежеде айырмашы-лықтары бар. Ол айырмашылық ойды түйіндеуден және құрылымы жағынан көрінеді. Мақалдарда тиянақты, тұжырымды ой айтылады, құрылысы жағынан бір немесе бірнеше сөйлемнен құралып келе береді, алдыңғы ой екінші ойдың шарты түрінде көрінеді. Мысалы, мезгілі жетсе, мұз да ерір; тоқпағы күшті болса, киіз қазық жерге кірер, түсі игіден түңілме т.б., ал мәтелдерде аяқталған тиянақты ой айтылмайды, құрылысы жағынан олар сөйлемдік дәрежеде болмай, бірнеше сөздердің тіркесі түрінде де келе береді.
Мысалы, орақ ауыз, от тілді; қой семізі қойшыдан, т.б.
Мақал-мәтелдердің тура және ауыспалы мағынасы болады. Тілде ақын-жазушылар шығармаларынан мақал-мәтел, қанатты сөздер болып кеткен үлгілер көп. Мысалы, Шегірткем бір секірдің құтылдың, екі секірдің құтылдың, үшіншіде тұтылдың (Ы.Алтынсарин.). Күшік асырап, ит еттім, Ол балтырымды қанатты. Доссыз ауыз тұшымас (Абай).
Мақал-мәтелдер тұрақты тіркестердің бір түрі.

жүктеу/скачать 0,94 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 40