§3. Шаруалар соғысының аяғы

“…Жіберді Орынборға хан молдасын

Нысанбай, Балқы деген жан жолдасын…”

дейді де одан әрі әскер сұратқан хан өтінішін айтып:

… Бұл сөзге губернатор қиналады,

Тастамай сөзін жерге түйіп алды,

Үйшікпен Орынбордың арасынан,

Бір күнде 500 солдат жиып алды, - деп оқиға желісін

дұрыс баяндайды.

Орынбор губернаторы Перовский оған бір күн ғана дайындалған жоқ. 1836-1837 ж.ж. Орынбор, Перьм губернияларында орыс шаруларының стихиялық қозғалысы басталып, мыңдаған шаруа қарулы патша әскеріне қарсы шықты. Николай бірінші бұл қозғалысты басуды генерал Перовскийге міндеттеген. Жазалаушы әскери күштің бес командасышы болған Перовский Кіші жүздегі қозғалысқа тиісті күш бөлуге мүмкіндігі болмаған. Орыс шаруаларының қарсылығын жойып, 1837 жылдың жазынан Перовский ішкі тараптағы қазақ шаруаларының көтерілісін басуға дайындалды. Ең алдымен Жайық бойындағы барлық қамалдар, бекіністер тексеріліп, күшейтілді. Оқ дәрі, зеңбірек әзірлігі қаралады. Әскер линиялары бойында қарауыл мұқиятталды. Қазақ әскерлерінің ат, көліктерінің, азығының, қару-құралдарының сыйлығы тексерілді. Төменгі Жайық линиясынан 600 солдат, Орта Жайық линиясынан 800 солдат дайындалды. 1837 жылы 18 қазанда соғыс губернаторы полковник К.Гекені жалаушы отрядтардың командасы етіп тағайындады. Сонымен патша әкімшілігі шаруалардың бірнеше хатын ала отырып, олардың өтінішін ескерусіз қалдырды да, күшпен бағындыруға шықты. Оған дайындық бірнеше ай бұрын басталған 1837ж. тамыз айында Орал әскеріне зеңбіректерді дайындау, қамал, бекіністерді даярлау туралы жарлық болған. Енді Орал әскерінің полктарының жауынгерлік дайындығын тексеріп, солдаттар іріктеуге бұйрық берілді. Үйшіктер /Гурьевтен/ Текеге /Уральскіге/ дейінгі әскер дайындалып, жинақтала келді, командирлері белгіленді. Губернатор патша үкіметімен көтерілісті басу жоспарын келісіпте алады.

Кейін ол Исатай атынан:

“Жасқұста барып кіргенде,

Арыстандай ақырған

Айбатыма шыдамай

Хан баласы жылады-ай,

“Ай жанды қи” – деп сұрады-ай.

Хан тілегін бір жолға

Беремін деп мен тұрдым.

Аруағың ұстап арындап,

Көк бедеуді бауырлап,

Шамырқанып шарт кетіп,

Шабамын деп сен тұрдың, - деген жолдар сол кездегі арпалысты дұрыс көрсетеді. (4:68) Күн тәртібіне – хан ордасын шабу қойылады. Көп айтыстан кейін көтерілісшілер. Исатай басшы білсін, өз шешесін, - деп қаулы алады. Сонымен хан мен арада сөйлес (келіс сөз) басталады. Көтерілісшілердің бір тобы ханға хат жазуға отырып, өздерінің бастарынан өткен зорлықтарының бірқатарын тізеді. Сөйтіп қымбат уақытты өткізеді. Екінші тобы Исатайға риза болмай кетіп қалады. Олардың ішінде Қараторғай батыр Мәмбет ұлы /Алаша/, Науша батыр Қаржау ұлы /Байбақты/ т.б. болған. Екпіндері өршіп келген көтеріліс қарқыны сөйлес (келіссөз) кезінде бәсеңдеп, көтерілісшілердің қатары бытырай бастайды. Мақамбет толғауында сол кез былай суреттеледі.

“…Әй, Мақамбет сеніңде,

Сөзіңе құлақ салмадым…

Бұрала біткен емендей,

Қисық туған сорлы ағаң,

Хан сөзіне сенгенім,

Он күн мұрсат бергенім.

Әскерімді таратып,

Бекетай құмға кіргенім.

Он бір күнге қаратып.

“Бекетай құмға келгенім”, - дейді. (5:62)

Сөйтіп, көтерілісшілер қолы ыдырап, топ-топ болып хандықтың әр бөлігінде күресін жалғастыра береді. Бір тобы 500-дей адам Тарғын өзені, “Бөгде” тауы маңында, екінші тобы “Қаражар” жағында, үшіншісі – Солтүстікке Сары өзен өңірінде қимыл көрсетіп жүреді. Сөйтіп күрес тоқталмайды.

Енді Орынбор әскери губернаторы Ішкі тараптағы көтерілісті басуға мүмкіндік алады. Жайық әскерінен 400 солдат жасақталып, Кулагинге жиналады. Төменгі жайық дистанциясынан 600 дайындау Нарынға шығу бұйырылды. Жазалаушы әскер бөлімдерін басқару үшін Текеден қосымша 6 есаул, 5 жүзбасы, 7 хорунжий 12 урядник жіберіледі. (6:197) Ал, бұл әр жерден жиылған жазалаушы әскердің командашысы етіп губернатор өзінің көмекшісі, сол кездегі әскери сауаты толығырақ подполковник Гекені тағайындайды. Ол линияға келгенше жазалаушы отрядтарды басқару міндеттеледі. Ол полковник Меркуревке 400 солдатпен Кулагиннен Самарға одан Жаманқұмға қарай шығады. Хан әуелі Исатайдың т.б. басшылардың семьясын ұстауды өтінген. Сол үшін Исатай ауылын білетін. Семьясын танитын сенімді кісісін Меркурьевке жібереді. Горскийден тағы 235 солдат, зеленовтан 200 шығып ол да ішкі хандыққа бет алады. Төменгі Жайық дистанциясынан 150 солдат шығып, Өзен әскер линиясына /Глинянскийге/ қарай жүреді. Сөйтіп Жайықтан жазалаушы әскер үш колонна болып 24-31 қазаннан бастап он күндік азығымен шығады. Бұлардың артынан 40 солдатпен 2 зеңбірек қызметшілері мен шығады. Осы уақытта Астраханнан Қарабайлы, Басқұншақ арқылы 300 солдатпен полковник Алиевтің басқаруымен Хан ордасына бет алады. Орынбор әскери губернаторының бұйырығы бойынша бұларға қосымша 2-ші резерв күші және дайындалып, ол әзірге Жайық өзені бойында күзет, бақылау ісіне пайдаланылады. Қажет уақытында аттануға олар дайын тұруға бұйырылған. Бұның үстіне 200 казак Клмыков бекінісіне шығып Кіші жүздің Батыс бөлігінің билеуші - сұлтаны Баймағанбет Айшуақов қарауына беріледі. Ол да Исатайлықтарды Жайықтан өткізбеуге, өте қалса артынан осы отряд және өз адамдарымен қууға тиісті болады.

Сонымен көтерілісшілерге қарай патшаның арамза қара күші төніп келе жатты. Ал, көтерілісшілер болса бытырап, әр жерде өзінше қимыл жасап жүр. Нарын құмының шығысына жіберілген бақылау, барлау үшін жіберілген қосындар бейқам болды. Орданың айналасына мықты бақылау қойған мен үлкен жолдар бойына қатаң бақылау, немесе торауыл болмады. Жалпы, соғыс барысында барлау, торауыл, тосқауыл секілді әскери амалдар қолданды. Соның нәтижесінде Орал казак әскерінің, ханның талай тыңшыларын ұстапта алды. Қазанның басында Өзен әскер линиясының командирі Сумкин жіберген 2 казак әскерін исатайлықтар тұтқындап алған. Орал әскері көпке дейін көтерілісшілерге көп тыңшы жіберсе де, олардың мекені, күші, қимылы туралы нақты, толық мәлімет ала алмаған. Тек Нарында тұрған билер ғана оқтын-оқтын рапорт жіберіп тұрған. Бұл көтерілісшілерде аз да болса белгілі бір әскери тәртіп, тактика барлығын бақылауға күзет, тосқауыл болғанын көрсетеді. Көтеріліске татар, қарақалпақ, орыс солдаттарының қатысқанын айтады. Мысалы, татардан Исатайдың екі жәрдемшісі болғанын біледі. Поляк тұтқындары да болды. Бұған қарамастан көтерілісшілердің күші бытыраңқы еді. Содан келіп тәртібі нашарлап, күші әлсіреуі де. Көтерілісшілер Жасқұста, орда түбінде жатқанда Орынбордан шыққан подполковник Геке Кулагин қамалына келіп, жағдайымен сырттай танысып, 26 қазанда Өзен әскерінің Сары айдын қасындағы Глинянский бекінісіне келеді. Бұнда Геке Исатайдың Жәңгір ханмен келіссөз жүргізу әншейін уақыт өткізу, негізгі ойы – Жайық өзені қатқанша жиналып, жорыққа кесел болатын мал, дүниелердің бәрін жойғанын, тыққанын естиді. Көтерілісшілер тастап, киіз үйлерін тек шағын қостары бар, қойларын сойып алған, жылқыны да іріктеп жолға жарамдысын ғана қалдырған көрінеді. Су қатысымен Исатай жоспары хан ордасын талқандап, көтерілісшілер мен Жайық өтіп кетуге болады (7:203). Бұл ой сірә ханға да белгілі болар, бірақ ол өз басын аман алып қалу амалы мен әлек болды. Жәңгір Орынбор әскери губернаторына 27 қазанда /1837ж./ тағы да хат жазып, онда көтерілісшілер саны көбейіп бара жатқанын және олар хан ордасын барлық жағынан қоршап алғанын мәлімдеген. Сонымен, дейді хан қоршауда қалдым, мүмкіндігінше орданы айнала аралап, жеңіл қорғанмен бекітіп жатырмыз, ал, казак отряды мен тұрғындар бір аптаның үстінде күндіз-түні қатаң қарауыл жасауда, - деген. Көтерілісшілер саны азаюымен қатар, олардың қимылы тоқтамайды. Алаша руының Көшетер Құдайбеков басқарған шаруалары Өзен әскер линиясының орталығы Глиняньге шабуыл жасамақ болады, бірақ сәтсіз аяқталады.

Исатайдың оймен ханның жағдайынан азда болса хабар алдаған Геке, Жәңгір мен оның сыбайластарына қуат беру үшін негізгі отрядтың келуіне қарамай өзінің 2 казак қарауылы мен Ордаға шығады. Гүлденіп жүріп Геке ордаға барады. Келсе, хан мен сұлтандардың, билердің зәресі ұшып, естері кеткен, үміт үзген. Геке 1-қарашада Исатайға ұрысып хат жазайын дегенде Жәңгір қалшылдап: дөрекі, қатты сөз жазып, өршітіп алмаңыз, тіпті хат жазбай-ақ қойсаңызшы соған деп жалынды. Геке рапортынада екі жаққа кісілерін жіберіп, шарттарын айтысып сөйлесіп жүргенін айта келіп, өзіненде Исатайға хат жазғанын губернаторге мәлімдеген. Онда губернатордың бұйрығын беру үшін және сөйлесу үшін Исатайды ең басты адамдарымен Ордаға келіп, жолығуын талап еткенін мәлімдеді. Исатай 2 қараша күні Гекеге жазған жауабында оның Ордаға келуі өзі үшін қатерлі екенін, өйткені 31 қазанда 100 көтерілісшіге хан адамдары шабуыл жасап, бірталай шығын болғанын, 1 қарашада осындай шайқас болғанын жазған. Бұл шайқас барлаушылар мен сосқауылдық кездесуі болар. Ал, жалпы, тыныштықтың орнауы үшін, - деген Исатай одан әрі, көтерілісшілер ханға өздерінің өтінішін жіберді. Осыны орындау келісім, - дегенді аңғартады. Сонымен көтерілісшілер көп уақытын сөйлесу өтініш жазу мен босқа өткізеді.

Хан мен Геке көтерілісшілерді алдауратып сөйлесе жүріп уақыт оздыру мен қатар, өз қарауындағы әскерін соғысқа дайындай береді. Жан-жақтан ордаға қашып келген ханның сенімді адамдарынан Геке бөлек отряд құра бастады. Бұған сұлтандар, байлар, билер мен олардың адамдары кіреді. Бұл уақытта көтерілісшілерге қарсы ішкі тарапқа жан-жақтан патша әскері құйылады. Астраханның бірінші полк командирі полковник Алиевтің басқаруымен 300 солдат зеңбірегімен Жасқұсқа шығады. Полковник Меркульев Жаманқұмға барып, көтерілісшілердің 40 семьясын тұтқындайды. Бұл хабар орда түбіндегі көтерілісшілерге жеткенде олардың қатары қожырай бастады, Исатай ыдыратып алған өз қосындарын жиналмай, 300 ғана адаммен 5 қарашада Жасқұстан Жаманқұмға шұғыл кетеді. Сөйтіп, он күндей орданы қоршаудан, келіс сөзден нәтиже болмайды. Көтерілісшілер 8 қарашада Жиделіде Меркульев отрядын қоршап, айнала өрт қойып, жүргізбей, ақырында шабуыл жасап, екіге бөлу қауіпін төндіреді. Полковник әуелі келіс сөзбен алдарқатып, кетіп қалмақшы болады. Бірақ шаруалар: “Бізге не қыласыңыздар да мейліңіз, әйел, бала-шағаға, кемпір-шалға тимеңіз”, - деп шарт қояды. Амалы таусылған полковник, өз әскерін сақтау үшін тұтқындағы ауылдары малымен босатады.

Көтерілісшілер ыдыраған ақаттарын бұдан кейін де Исатай біріктіріп, қайта құрамақ болады. Бірақ шаруалар әр жерде өзінше күресіп жатады.

Патша мен хан адамдарының қудалауынан жасырынып, Исатайлар Жайық асамыз деп бірталай адамдарынан айырылады. Исатай борандатып Жайыққа жақын тұратын Құрақ Маябасов деген азаматтың үйіне келіп: “бізді Жайықтан өткіз жолын білесің?” – деп өтінеді. 1837ж., 13 жетоқсанда Құрақ бұларды Жаманқала қасындағы “Сарытоғай” жағасына келіп, көк мұз үстіне киіз төсеп Жайықтан өтеді. Бұлар 50 шақты адам, жолай Сүйін деген қосылған, ол түйесі жығылып кейін қалады. Сол арада жолды қарауылдап жүрген 2 казак келіп, мылтық атып отряд шақырды да, мытқып жүрген Сүйіндіні ұстап алады, қасындағы 2-3 адам тоғайға тығылады. Сүйін Текеге барғасын кімдер өткенін айтады. Исатай әккі Баймағанбет сұлтанның отрядын “із тастап” адастырып, екіге бөлінеді де, құтылады. Бірақ, Жақия бастаған топ, Шектінің Шонты Жамантаев ауылына барып, 12 кісі паналап еді оларды ұстап береді. Олардың ішінде Исатайдың әйелі Несібәлі, екі ұлы Жақия, Дінбаян, Есмайыл, Сүлеймен Өтеміс ұлдары, балдызы Бағлан, Еділ Сартұлының балалары Ерше, Нұрша, т.б. бар. (12:476) Жігіттерін Текеге жөнелтеді. Несібәлі мен Дінбаянды губернатор Баймағанбет қарауынан Нарынға Жәңгір ханға жібертеді.

§4. Алшын даласындағы шаруалар қозғалысы
Нарыннан келген Исатайды Кіші жүз шаруалары бірден қолдап көтеріліске шықты. Енді соның себептеріне қысқаша тоқталайық. Шаруалар қанаушы озбыр би, старшиндар мен сұлтандарға қарсы ашық күреске де шығып жүрген. Озбырлыққа шыдамаған шаруалар 1833 жылы №12 дистанция бастығы С.Өтеулинді өлтірген. (1:2) 1833 жылы сұлтан Әли Жолбарыс ұлына қарамағындағы шаруалар салық төлемей, бағынбай наразылық білдіріп, содан ол Шекара комиссиясына шағым етуге мәжбүр болған. (2:2) Ыза кернеген шаруалар Кіші жүздің орта бөлігін билеуші сұлтан Жүсіп Нұралиевтің өзіне шабуыл жасап, өлтірмек болғасын, патша әкімшілігі арнайы әскери команда бөліп, қорғаған. (3:3).

Кіші жүзге шектен тыс алым мен озбырлық әрекеттері үшін шаруалар өздерінің би, старшиндарын, сұлтандарды өлтіруге дейін барған. 1837 жылы күзде елден алым жинауға шыққан сұлтан Сүйінішқали Мақмұтовты шаруалар өлтірген. Сол кезде алым, салық жинай елге шыққан Бүркітов деген сұлтанды да ыза кернеген шаруалар өлтірген. Бұл фактілер Кіші жүзде тап күресінің шиеленісіп келгенін көрсетеді. Бұл секілді наразылық, бас көтеру әр жерде болып тұрған. Бірақ олардың күші мен қимылы біріктірілмеген.

Сонымен қатар, патша әкімшілігі мен Орал казак әскерінің қиянатына қарсы наразылықтар Кіші жүзде жылдан-жылға өрістеп, жайыла бастайды. 1831-32 жылдары-ақ, Табын, Шекті руының Жайық, Елек өзендеріндегі қонысын тартып алуымен наразылығы күшейіп, Жоламан Тіленші ұлы мен Асау Барақ ұлы бастаған елдің үкіметке бағынбай соғыса оңтүстікке кеткен. Бұларға қарсы патша әскері шығып, Баймағанбет сұлтанның бастауымен наразы ауылдарды Борсық құмдарына дейін қуып барған.

Бұл секілді наразылықтар, үкіметке бағынбай, Жайық бойынан тыныштық пен теңдік таба алмағасын олар Шың, Үстірт Сам далаларымен Жем өзені жағына көшіп барулары кейінде де болды. Әсіресе 1836-1837 жылы Орал линия тұрғындарының озбырлығына шыдамай көптеген қазақ ауылдары көше бастады. Кіші жүздің батыс бөлімін билеуші Баймағанбет сұлтан Орынбор басшыларына: осы жылы менің қарауымдағы қазақтар менен босану /яғни, тәуелсіз болу үшін/ өзара жиі кеңесуде еді, содан бірқатары линиядан көшіп кетті, - деп мәлімдеді. (4:5).

1837 жылы 5 тамыздағы рапортында Баймағанбет сұлтан Байбақты, Тана руларының 15 шақты би, старшиндары бастаған ауылдары Жайық өзені өңірінен көшіп Хиуаға кетті, - деген. Жем, Сам, Үстірт, Маңқыстауға қарай көшкеннің бәрін патша чиновниктері Хиуаға өтті деп есептеп, оларға деген өшпенділікті күшейте түсетін. Тіпті, Сам, Үстірт даласына қарай кеткендердің бәрін патша әкімділігі Хиуаға кетті деп санап, олардың неге кеткен себептерін анықтау мен әуреленбеді. Баймағамбет аталған рапортында, 17 басшы адамдарының тізімін береді. Олардың көбімен алда кездесетін болғандықтан, атай кетейік. Ол Байбақтының Қарабала бөлімінен Күндекер Ақбаев, Нарынбай Қошқаров, Өгіз Баркенов т.б. туыстарымен Тоқсаба бөлімнен Айдекен ұлдары: Көшмен бөлімінен – Төлебай, Исбет Тайлановтар, Тана руының Қараман бөлімінен – Ж.Ниязов, Берсүгір, Сүгір; Сұлтан Сыреке Сүйіндіков өз жақтастары мен ауылдастары Ханкөл, Сасықкөл, Тайлақ, Құрайлы, Дуан, Қоңыркөл деген жерлерде пішен мен қамысты өртеп кеткен. (5:2)

Қырдағы отряд бастығы жүзбасы Иванов 1837ж. 23 маусым рапортында Тама руынан Амангелді бастаған 19 кісі т.б. Табын руынан Тұран, Шекті руынан Сапар Төлегенов бастаған ауылдар линиядан қашып, оңтүстікке көшуге елді үгіттейтінін мәлімдеген. (6:3) Бұлардың бәрі Кіші жүздің Орта бөлігі қанауынан бұл секілді мәліметті Кіші жүздің Орта бөлімінің сұлтан – правителі Жүсіп Нұралиевке берген. Ол, Орал, Орынбор линияларында, Елек өзені бойында жүрген ауылдар 1838 көктемде Хиуа жағына көшкен деген. Бұл секілді отарлық езгімен феодалдық қанауға наразы болып, қарсылық білдіріп көшкен ауылдар көп болды. Бірақ, олардың басын біріктіріп, үлкен бір ұйымдасқан күшке айналдырушы, жетекші, басшы болмады. Бұл наразылық пен көшкендер ашық қимылда жасамады. Сондықтан болар, революцияға дейінгі авторлар, және жоғары Баймағамбет сұлтанда Кіші жүзде 1836-1837 жылдары ашық көтеріліс, қалыптасқан қозғалыс болмағанын, қайта тыныштық болғанын көрсетеді. Бұл өңірдегі белгілі адам Қайыпқали Есімов қозғалыс бастағаны туралы дерек кездеспеді.

Сонымен, Кіші жүздің 1838-1837ж.ж. шаруалардың патша әкімшілігіне, билер мен сұлтандарға жалпы наразылығы күшейіп, ыза керней түссе де ол ашық, ұйымдасқан қарсылыққа ұласпаған. Бұларды біріктіріп, басын қосып, ұйымдастыратын тәжірибелі, сенімді қайраткер болмады дейді Шахматов В. Екіншіден, наразы топ құрамы – шұбар. Олар отарлық езгіде наразы сұлтандар, билер, әрі феодалдық қанаудан қашқан шаруалар. Олардың басты жауы – патша әкімшілігі, Баймағамбет, Жүсіп т.б. сұлтандар мен билер, байлар, помещиктер, купецтер.

Исатай мен Мақамбет Баймағамбет әскерінің қудалауы мен Тайсойғаннан 25 жолдастарымен шығып, Сағыз өзеніне қарай жүріп, 1838 ж. 21 қаңтар, жолшыбай Сайқұдық деген сорда Маңғабай Тұрлыбаев /Кете/ деген шаруаны кездестіреді. Қуғыншыларға бұлардың жолын айтып қоюынан қауіптеніп, Исатайлар Маңғабайды өздері мен бірге әрі ала кетуге мәжбүр болады. Исатайлар 60 ат қосағында, Сайқұдықтан Барлыбай бейтіне жетіп киіз үйде түнейді, ертеңіне Сағыз өзеніндегі “Бұрма” сайға қонады. Таңертең, яғни, 23 қаңтар “Қоняды шоқа” тауына қарай жүріп, Сағыз бен Қайнар өзендері арасына түнейді. Келесі күні Бетқұдық үстімен Иманқара тауына кідіріп, одан әрі Жылгелді жазығына, Жем өзені қасына қонып, жараланған биені сояды (7). Осы түнде Маңғабай қашып шығып, көргенінің бәрін айтып келеді. (8:379)

Патша әкімшілігі мен Баймағамбет сұлтан отрядтар шығарып, тыңшылар жіберіп, ішкі тараптан шыққан көтеріліс басшыларын іздеп, алас ұрса да, ұстай алмайды. Бұндағы басты себеп, елдің отарлаушы топпен жергілікті билеуші топқа деген наразылық талай шайқаста болып, қажып келе жатқан көтерілісшілерді мүсіркеп, ат, көлік, киім, киіз үй, тамақ беріп, көмектескен. Қаракөл, Қарабау, Тайсойғанда бір – ай үстінде болғанда оларды ешкім ұстап бере қоймады. Бұл Исатайды ұстап берушіге Баймағамбет 2000 сом “сыйлық” беретінін де жариялады. Сонда да оны ешкім көрсетпеді. Дегенмен сұлтандар мен билер жағынан тіміскілеу, іздеу тоқталмады. Амалсыз Исатайлар күш жинап, қайта күреске шығу үшін ел аралап, Борсық құмына қарай таратты. Олар шектінің Шүрен, Назар тахталары отырған жерлермен Желтау, Доңыз тау, Шатыркөл үстімен әрі өтті. Билеуші топтың тиым салуына, қорқытуына қарамастан көтерілісшілер Желтауға кеткен Құлан Жүсіпов деген бидің ауылында паналайды.

Исатай бұл жерге келіп ханға қарсы күресу үшін үлкен жұмысты бастады. Қасындағы жолдастарын жан-жаққа әр ауылға ру-рудың мекендеріне жіберіп, үгіт жұмысын күшейтеді. Мақамбет Доңыз тауындағы ауылдарға келіп үгіт жүргізіп, өздерінің соңғы жылдарындағы күресін әңгіме мен де, өлеңмен жеткізеді. Шаруаларды қарулы күреске жұмылдырып біріктіруде Мақамбеттің еңбегі зор болды. Ол өзінің “О, Шонты би, Шонты би!” деген т.б. өлеңдерінде күрестің мақсатын ашып, өздерінің басынан өткен қиындықтарын баяндап, Исатайдың қажырлы үлкен еңбегін көпшілікке паш етеді. Екпінді, рухты Мақамбет жырлары шаруалардың көкейіне орын алып, жігерлендіреді.

Бұл кезде патша әкімшілігі мен Баймағанбет алыста жатып алас ұрып, Кіші жүздің оңтүстігіндегі билерге әлсін-әлі хат жазып, Исатайды ұстап беруді талап етеді. Доңыз таудағы Байтарин Изамбет деген биге, “Исатай сіздің қарамағыңыздағы ауылда 10 күн жатыпты, неге ұстап бермейсіңдер”, - деп бейбалам салады. Шынында да, тыңшылардың жеткізуінше, Исатай 1838ж. 18 наурызда Байтөре ауылында болады, ал ұстап береміз деп уәде берген билер оны істемейді. (9:450) Баймағанбет оларға Исатай үшін 2000 сом сыйлық беретінін, 12 қаңтарда жазғанын тағы еске салады. Ал, егерде оны ұстамасаңдар ауылдарың өткен жылғы Бозашыда адайларды казак-орыстардың талқандауындай хәлге ұшырайсыңдар деп қорқытады.

Онымен қоймай Исатай, Мақамбет жүрген жердегі ауылдардың билеріне шекара әкімшілігі, Баймағанбет пен сұлтандар арнайы кісілер жібереді, тыңшылар қояды. Баймағанбет өкілдері билерге келіп, Исатай адамдарын ұстап беруді айтады. Бірақ, көтерілісшілер бұл уақытта қалың көпшіліктің құрметіне бөленген. Оның үстіне мұндағы ауылдың көбі патша әкімшілігінен безініп келген, Баймағамбет секілді. “Хан”, сұлтандарды шекара әкімдерін жаратпайтын. Сондықтан, ойында қараулық бардай істі жүзеге асыруы қиын еді. Губернатор Перовский Исатайды ұстау үшін төмендегі Жайық бойына 1838ж. наурызда өзінің көмекшісі полковник Данилевскийді жібереді. Оған бір әскери полкты қоса беріп, Жайық линиясын күшейтіп, Исатай адамдарының қимылына кесел жасауды міндеттейді. Дегенмен Жем бойындағы Шектінің билері Төре, Баджан Кидаевтар Сұлтан Аспандияр Сюгалинге Исатайды ұстауға келісім береді, бірақ ретін таба алмаса керек және ел қамқорлығын да тия алмайды. Көрші ел Исатайға азық, түйе, қазан, киіз үй, ал, Құдайберген Тәңірбергенов 2 жақсы ат береді. Наурыз айы мен сәуірдің басында Ерсары Тәңірбергеновтың үйінде Исатайдың 15 жолдасы тұрады. (10:459)

Баймағанбет сұлтан Алаша руының бір басқарушысы Сарыбөпе Кенжегаринді, Сатай Кенжегаринді, Сарықожа Сарыбөпиновты №3,4 дистанция бастықтары Мырза, Өтебай дегенді т.б. адамдарын Исатайлар артынан тағы жібереді. Соңғы екеуінің 10 наурызда берген рапорты бойынша Қарабау, Қаракөлден бастап Сарыкөлде, Ақтамда, Шошқа көлде болып, 2 кісіні ұстаған. Жақып Айшуақов сұлтан өзінің 56 кісісімен Тайсойғаннан Барлыбай, Бұрмасай, Қоянды шоқа, Итқұдық, Иманқара мен Шыңкелдіге дейін барып, Исатай Үстіртке асты, Қайыбалдіге қосылды депті. Өз тыңшыларының мәліметі бойынша 1838ж. 30 сәуірде жазған рапортында Байманағнбет Исатай 2 жолдасы мен Шошқа көлден кетіп, 25 наурызда Б.Тоқманов пен Ерші, Карта, Оймауыт деген жерде тұратын Жүсіп Құланов деген бидің, ауылына барады. Шекті руының Көнегес бөлімі тұрған Бұлқын мекеніне кетеді. Ал Исатайдың үш адамы Қайыболдіге жіберіледі. Бәрі де шаруаларды көтеріліске шақырады. Бұл Исатайдың қызу қолға алған көп жұмысының бір елесі ғана.

Шектінің ішіне тыңшылықта жүрген Батырхан Шахмарданов деген татар молданың айтуына қарағанда Исатай мамыр айында адайларға барып, өз жәйін айтты. Сол жерге Қайбалді де келіп, рулардағы әр тактадан 100 атты адам жиналсын деп ұйғарып, бұйрық береді.

Исатай Төлеген Серекенұлын “Қара қазан”, “Сары бала қамы үшін” Шеркеш, Ысық, Таз руларының ауылдарына жіберіп, өзінің үндеу хатын жариялады. Сағыз бен ойыл өзендері арасында тұратын бұл рулардың ауылдары Исатай үндеуін естіп, толқи бастайды да, “Топырақ шағылға” көшеді. Шеркеш руының кейбір ауылдары батыс жақтан Ойылдың арғы бетіне көшеді. (11:514)

Орынбор саудагері Деевтің осы кезде ел арасынан келген кісілерінің мәліметінше Табын мен Тама руларының ауылдарында да толқу күшейді.

Исатайдың бұл аумаққа келгендегі қолға алған басты мәселесі – бұрын ру араздығымен бірін-бірі барымталауда болған рулар мен адамдарды бітірістіріп біріктіру болды. Осы күнге дейін ел аузында сақталған және Ығылман Шөрек ұлының "Исатай - Мақамбет" дастанында баяндалатын ру таласын тоқтату туралы Исатайдың өз уақыттағы көп қызметі архив материалдарымен қуатталып отыр. Әлімұлы мен Адай арасындағы араздықты тоқтатып, барымтаны тыю, келістіру үшін Исатай Сам даласына кетеді. Сөйтіп, аз уақыттың ішінде патша өкіметіне наразы азаматтардың басын қосып, жаңа қол құрады. Исатай шаруалардың саяси көзқарасын, ескі түсініктерін ескеруге де мәжбүр болады. Бұл жата дүбірге Қайыбалды сұлтан мен оның артына ерген елде қосылады. Қайбалды Есімов 1827-1829ж.ж. шаруалар қозғалысын басқарып, ел ішінде Жәңгірге, Баймағанбетке, патша әкімшілігіне қарсы күрескер ретінде белгілі еді. Патша әкімшілігі, бастығы Перовский болып Қайбалдыны “сатқын”, “бүлікшіл”, бақ үшін таласқан карьерист т.б. неше түрлі теңеулер мен балағаттап, онымен байланысуға тиым салған. Қайбалды мен байланысқаны үшін Новоалександровск бекінісінің коменденты губернаторден сөгіс алады. Бұл әрекеттерден Қаразым ханы еді, Қайбалдыны Кіші жүздің оңтүстік бір бөлігіне хан етті. Бұл кездегі Қайбалды қызметін нақтылы зерттемесе де, біздің тарихшымыз В.Ф.Шахматов оның қозғалысын бір жылдары “монархиялық қозғалыс” дей салған. Бұл әлі де нақтылы зерттеуді керек ететін мәселе. Ал біз қарап отырған тарихи кезеңде Қайыбалдымен оның қарауындағы ел патша чиновниктерінің 1836-1837ж.ж. Адай ауылдарына істеген сорақылықтарына қарсы көтерілген. Бұл ұлт-азаттық күрестің бір буыны еді.

Сонымен екі жақтан бірдей қаналған шаруалар патшалық өкіметке қарсы күреске көтерілді. Бұл қозғалыста шаруалардың таптық мүддесі мен ұлт-азаттық күресінің мақсаты ұштасып жатты. Жаңаша қарасаңда бұл екі ағымды жасыра алмайсың. Қозғалысқа шаруалар, билер, балықшылар қатысты. Қозғаушы күштерінің шұбар болуы, оның нашар ұйымдасуына әкелді.

Бұл көтеріліске Шонты Жамантаев, Мәстібай Тоқалов, Төлебай т.б. қатысып, басынан бастап-ақ тыңшылық қызметін атқарады. Шонты би 8 маусымда сұлтан А.Сүгалинге көтерілісшілер Табынның Шөмші тактасының ауылдарында Жем өзені бойында “Көкпекті жазығында” 100 шақты кісі екенін мәлімдеді. Қайбалды, - дейді Шонты би, Байұлының азаматтарын өз қатарына шақырып жатыр. 20 маусымда ол айтқан жеріне келмесек біздерді атының тұяғымен таптаймын, - деп қорқытады, - деп мәлімдеген. Ал, Исатай бұл кезде Оймауыттағы Жүсіп Құланов ауылына кісі жинауға кетті, - деген. (12:549)

Орал казак әскерінің наказной Атаманы генерал Покотиловтың Орынбор губернаторіне берген 1838 жылғы 24 маусымдағы мәлімдемесіне Кіші жүз даласына жіберген жансыздарымыздың баяндауынша Исатай, Мақамбет, Үбі, Сарт Еділ ұлы Әлімұлының Назар ауылында, қарауында 500 кісі бар деп жазған. Ал, мамыр айында Үшбөкенбайда оған Қайыпқали келіп қосылды. Бұлардың жиынының мақсаты – барымталасқан қазақтарды біріктіру , - деп атаман, одан әрі, “Исатайдың да, Қайыпқалидың да линияға зиян келтіру ойы жоқ” – деп қорытады. (13:24) Бұны анықтау үшін Қайыпқалиға “қызына құда түсу” сылтауымен Қара Шигазин деген сұлтан барып келген.

Қайыпбалды Байбақтының Төлебай, Күндекер, Жұмыр, Сасық, Төрәлі деген билеріне жазған хатында қаруланып, жолға азық, әр үйден бір-бір азамат пен келуді міндеттеген. Бұл қағазды Төлебай Баймағанбетке жеткізеді. (14:544)

Баймағанбет сұлтан өз тыңшыларының мәліметіне сүйеніп, Исатай Адай, Табынның Шөмішті бөлімінен т.б. рулардан 2000 кісі жинап “Көппекті” де жатыр. Исатай өзі Шектінің Тілеу, Қаракесек, Қабақ бөлімдерін аралап үндеу таратуда деп Орынбор Шекара комиссиясына мәлімдеген. (15:6)

Исатай туралы Жәңгір ханда мазасызданып, оның жүріс, әрекетін білу үшін Кіші жүзге тыңшыларын жіберіп отырды. Ішкі тарапқа да бақылауды күшейтті. Ханның сенімді адамының бірі – старшина Сарықұл Жайлауов Исатайға Түркменбай /Жаппас/ деген шаруа Кіші жүзге сауда мен сарып, Чина деген өзен бойында (16) жолыққанын, батырдың Қойбас, Жақсығұл, Сарт /Жаппас/ деген ішкі жүз адамдарына хат жазып, сәлемдеме жібергенін мәлімдейді. Сонымен қатар, Исатай әйеліне көйлек, жейде, ішкиім т.б. нәрселер, Жақияның әйеліне посылка жібергенін айтады. Сөйтіп батыр ішкі тарап шаруаларымен де байланысын жандырып, “мені ұмытпағандар дайындалсын” – деп үгіт таратады. (17:6) Надір Қашқынұлы секілді көтерілісші бұл үндеуге тағы да рухтанып, ат сатып алып, күреске дайындалады. Біз, - дейді, - жаңағы старшина “тым үлкен қорқыныштымыз, біз жіберген шпион оралып, Сығыз өзенінің басында 2800 адам келгенін”, - мәлімдейді. (18:6) Исатайдан ішкі тарапқа Мастек Ақмет ұлы деген Ноғай келіп, “қимылсыз отыруға болмайды” деп насиқат жүргізеді. Теректі қонысынан түскен мәлімдемеде ішкі хандықта сол кезеңнің тағы да шиеленіскенін көреміз. Қызыл-құрт руының адамдары Исатай көп әскермен Ішкі тарапқа өтетінін баяндайды. Шошақ Күнтуған ұлы дегеннің жауабында "Исатай Кіші жүзден үзіліссіз хабар жіберіп отырады" – деген.

1838 жылғы қозғалысқа қатысқан Өтебай Бекетов дегеннің мәлімдеуінше Табын руының Асау батыр ауылында көтерілген 400 адам жиылған. Ойыл өзені маңындағы “Қисық Там” деген жерде Қайыпқали сұлтан, Жүсіп /Назар бөлімінен/, Құдайберген /Кете/, Есет /Алтыбас Алаша/, Науша батыр т.б. 600 адаммен болғанын айтады. (19:12)

Көтерілісшілер арасына патша әкімшілігі де өз тыңшыларын үзіліссіз жіберіп отырады – дедік. Олардың бірқатары өз әкімдерінің ыңғайына жығылып, көтерілісшілер Жайық өзені бойындағы тұрғындарына шабуыл жасамақ деген пікірді де айтып келеді. Бірақ, бұл арандатуға мән берілмеген. Шынында да көтерілісшілердің негізгі мақсаты патша өкіметінің сенімді билеушісі Баймағанбет пен басқа сұлтандарға билеуге қарсы бағытталған. Олардың қимылы кейін осыны көрсетеді. Орыс тұрғындарына ұрынбайды.

Орынбор соғыс губернаторы Перовский бұл көтерілістің себебін анықтауға талпынбай және мәселені бейбітшілік жолымен шешуді ойланбастан тағы да әскер күшін дайындап, енді Кіші жүзге жан-жақтан полковниктер бастаған жазалаушы отрядтар шығарады. Баймағанбет сұлтанға көмекке полковник Геке бастаған отрядты жібереді. Профессор Қасымбаев Ж. кітабында 1838ж. 2 июльде (дұрысы 12.07.38ж. И.К.) Гекенің регулярлы әскері мен Жәңгірдің жарлығымен құрылған отрядтардың біріккен қимылы 2 жылға созылған күрестің тағдырын шешті – дейді ( :106). Бұл фальсификация Жәңгірдің Кіші жүзде билігі жүрмейді.

Геке Орынбордан бір отряд пен шығып, 1838 жылы 8 шілде күні Илецкая Защита бекінісіне келіп қонады. Одан бір топ әскер және қоысп алып, 9 шілде де 40 шақырым жүріп, Баймағамбет жолшысымен кездесіп, отрядымен үлкен Қобда өзенінің жағасында түнейді. Бұл уақытта Исатай қолының Қиыл өзеніне келуімен байланысты Баймағанбет өз командасымен Геке белгілеген жерге Қиыл өзеніне келе алмай, “Шекі қырған” өзені жағына кетеді. Геке 10 шілде де Қобда өзенін кешіп өтіп, оңтүстікке жүріп, сол күні кешкі сағат 7-де Баймағанбет пен кездеседі. (26:14) Сол түні екеуі әскерімен тағы 50 шақырым жүріп, таңда Ақбұлақ өзенінің жағасына келеді. Отрядтар демалады да, оның оң жағына күшті бақылаушылар қалқанын қояды.

Геке мен Баймағанбет қулық ойлап, Исатай тобына Балта деген Ысық руының адамын жансыз етіп жібереді. Сенімге кіру үшін Балта Ысық руының Қыдырғұл атасының билері атынан қағаз жаздырып, онда біз Ойылдан көшіп, Төс ағашта сізді ерге қосылу үшін күтіп отырмыз деп жазылған (21:70) Бұл қағаз ертеңіне Исатайдың қалтасынан табылды. Балта Исатайларға Баймағанбет басқа ауылдарға салық жинауға командамен кетті деп теріс мәлімет береді де, өзі көтерілісшілердің екі топқа жарылып, бір тобы /көпшілігі/ бір күндік қашықтыққа оңға кеткенін, ал Исатай шағын тобы мен Ақбұлақ өзеніне қарай келе жатқанын айтып келеді.

Көтеріліс басшыларының бұл кезде қандай жоспары болғаны туралы нақтылы дерек жоқ. Дегенмен екі тобы да көтерілісшілер санын көбейтпек болған деген пікір бар. Бұл жөнге келеді.

12 шілде де таңда Геке, Баймағанбет әскерін түнде жеткен Исатайдың Қожақмет Өтемісұлы бастаған барлаушылар тобы шабуылдап, 2 кісісін тұтқындап, ал Қожақмет сұлтан Сүгалинді найзамен жарақаттайды. Қалғандары есі кетіп лагеріне қашып келеді. Бұларды көріп, Гекенің адамдары қобалжи бастайды. (22:50)

Кешікпей өзеннің қарама-қарсы жағасындағы биік қабағына 500 кісісімен Исатай келеді, дөңнен төмен түсіп, жарқабаққа жақындайды. Геке, Баймағанбет тобы көтерілісшілерге зеңбіректен оқ ата бастайды, көтерілісшілердің 2 адамын өлтіреді, бірнеше кісіні жарақаттайды.

Бірақ көтерілісшілер абдырамайды. Баймағанбет өз командасымен өзеннен өтіп, зеңбірек атып, қарсы жүреді. Көтерілісшілер жаймен кері шегінеді. Баймағанбет адамдары шабылдай түсіп, көтерілісшілер шегіне сытылып кетер болғасын, алдап, өтірік кері қашады. Бұлардың адамдарының “аз екенін” көріп, және Баймағанбет тобының алдауратып кері шегінген тәсілін түсінбей көтерілісшілер ілгері ұмтылады. Бұл уақытта полковник Геке 2 отрядын сай жылға мен жасырып, көтерілісшілердің екі қанатынан соғуға жібереді де, зеңбіректерді жақындатады. Сөйтіп, Исатай адамдары үш жақтан бірдей шабуылға түсіп және жақыннан зеңбіректер мен дүмпелейді. Зеңбіректің бірнеше оғы Исатай адамдарының қалың шоғырына түседі. 70-80 көтерілісшілер өледі. Амалсыз шегінуге тура келеді. Казак-орыстар мен Баймағанбет көтерілісшілердің жан-жақты қамап 15 шақырым қуады. Исатай өз адамдарының ең артында кейін қалғандарын қызғыштай қойып, садақ пен атып, найза мен қағып келе жатады. Ақырында оны Баймағанбет адамдары мен Балта опасыздың көрсетуімен Исатайды танып, оған оқ жаудырады. Бірақ, сауыт киіп алған батырға мылтық оғы дарымайды. Ал, ат пен қуып жете алмайды. Бұған ыза болған Хорунжин Петров атынан түсе, жерге жата қалып, Исатайдың атына оқ атып, жаралайды. Аты жаралы болған батырға көмекке Мақамбет пен Үбі келіп, кезек аттарын ұсынады, мінгесейік дейді. Бірақ Исатай оған көнбей “баламды сақтаңдар”, “өздерің қашып құтылыңдар”, - деп ілгері жібереді. Аз ғана көтерілісшілер Исатай төңірегінде біраз соғысады, бірақ жаудың басым күші бұларды ығыстырып, Исатайды оңашалайды. Көп кешікпей Баймағанбеттің нөкерінен 3 адам баласын қорғап, аты жаралы болған Исатайды қуып жетіп, біреуі найзамен қағып, оны атынан құлатады. Жерге түскесін, жаяулай, қолындағы қылышымен батыр 3 кісіні жолатпайды. Сонда Көпен Сүбулин деген артынан келіп, батырдың қылышын қолынан қағып түсіреді, сонда Табын Сетбай Игитов, Жапар Елекбаев, үшеуі жабылып батырдың қолын артына қайырып ұстап тұрады (23:140). Сол уақытта казак-орыстарда келіп, Исатай басы үшін жарияланған 500 сом ақшадан айрылғанға іші күйді ме, біреуі аттан түсе қала тұтқындаулы батырдың кеудесінен мылтықпен атып жібереді. Онымен қоймай Иван Богатырев деген урядник қылыш пен өлген кісінің басын шауып түсіреді. Сөйтіп, есіл ер қанышерлердің қолынан азаттық үшін Ұлы күресте қаһармандықпен қаза болды. Орынбор, губернаторіне осының бәрін баяндап жазған Геке, рапортының аяғында “Исатай ақырында өз ерлігінің құрбаны болды. (24:98) – деп мойындайды. Исатайдың қажырлығы мен ерлігіне, жолдастарын қорғаймын деп өжеттікпен қаза болуына дұшпандары да таң қалады”.

Геке мен Баймағанбет тобы ұрыс біткесін түнеген жеріне (Ақбұлақ өзенінің жағасына) қайта келіп, түстенеді. Сосын Баймағанбет 200 казакпен 2 зеңбірек алып манағы ұрыс болған жерге барып, өліктерге келетін көтерілісшілерді аңдып, ұстамақ болып келеді. Бірақ, олар қаза болған 70-80 көтерілісшінің сүйектерін таба алмайды. Барлық құрбан болғандарды алып кетіпті.

Сөйтіп, патша мен сұлтандардың әскері мен алғаш шайқаста Исатай басшы қайсарлықпен қаза болып, көтеріліс басшысыз қалады. Патша өкіметі Кіші жүзге жан-жақтан жазалаушы отрядтар шығарып, көтерілген елдің зәресін алып, бас қосып бірігіп күш көрсетуіне барынша кесел жасайды. Әйгілі батыр басшысынан айрылған көтерілісшілер қатары адырай бастайды. Ел жөңкіліп оңтүстікке көше бастайды. Үлгірмегендері Мансуров, Подуров, Геке деген полковниктермен т.б. басқарған жазалаушы отрядтардың талауына түсіп, райынан қайтып, Баймағанбет, Жүсіп сұлтан правительдерді мойындап, бас июге мәжбүр болады.

Көтерілісшілердің жеңілуінің басты себебі – көтерілген шаруаларда бірлік болмады. Жоламан, Амангелді, Асау, Жылгелді дегендер т.б. бір топ елді басқарып, өз алдына жеке-жеке болды. Көтерілісшілердің әлеуметтік құрамы да шұбарлау, араларында таптық мүддемен көтерілген езілген шаруалармен қатар, отарлық езгіге қарсы көтерілген билермен кейбір сұлтанда болды. Олардың ішінде Төлбай, Балта, Қазы, Шонты би секілді сақтандарда болды. Бұл жолы да көтерілісшілердің айқын күрес программасы, күресу тәсілі болмады. Көтеріліс басшысы жазалаушыларды алдаймын деп жүріп, өзі алдауға түсті. Бұл кемшіліктердің бәрі шаруалар көтерілісіне тән құрбылыстар. Күрестің айқын программасын, тактикасын тек ғылыми теория мен қаруланған жұмысшы тобының саяси партиясы ғана жасай алады. 1836-1838 жылдары шаруалар көтерілісінің тарихи ұлы маңызы – қазақ еңбекшілерінің таптық санасын оятып, жарқын болашақ үшін ауыр күреске шыңдады.

Сонымен, 1836-1838 ж.ж. шаруалардың антифеодалдық, антиколониалдық қозғалысы жеңіліспен аяқталды. Патша мен хан, сұлтандардың қарулы күші елді қанға бөктірді. Бірақ, көтерісшілердің бұл күресінің тарихи маңызы зор еді. Көтеріліс шаруалардың хан мен сұлтандарға, байлар мен хожаларға, патша чиновниктері мен офицерлеріне, орыс помещиктер мен купецтеріне қарсы жиналған ашу мен ыза, кек пен өшпенділіктің табиғи нәтижесі болды.

Ең алдымен, шаруалар бұл көтеріліс кезінде үлкен күрес мектебінен саяси шынығу мектебінен өтті. Езілген тап бұрынғы әлеуметтік қаналумен мына қарулы көтеріліс барысында үстем тапты жек көру, патша чиновниктері мен помещиктерді, сұлтандар мен бай-билерге қарсы бітіспейтін өшпенділігін көрсетті.

Көтеріліс еркіндік пен Жер, әлеуметтік теңдік пен тіршілік үшін болған кемшіліктерді шаруаларға айқындап, қазақ байлары мен патша өкіметі бір бағытта екенін көрсетті. Сондықтан шаруалар өз теңдігі мен бақытын тең “білікті күші мен найзаның үшы мен” бір ауыздан сөз шығарғанда, біріккенде ғана алуға болатынына көзі жетті.

Исатай мен Есенгелдінің, Таңатар мен Қаратоғайдың, Ырсалы мен Көбектің, Ысмайыл Өтеміс ұлы мен Ысмайыл Қалдыбай ұлының Тінәлі мен Тәнидің, Айтас пен Мәстектің, Кебек мен Еділбайдың т.б. жүздеген көтерілісшілердің жанқиярлық ерлік істері езілген ұлттың, таптың талай ұрпағын, теңдік, еңбекші ел үшін тәрбилеуге үлгі болып келеді.

Патша өкіметі хан сұлтандар шаруаларды қатал қудалап, аюандық пен жазалап отырса да, езілген ұлт, тап көтеріліс соңынан Исатай мен Мақамбет бастаған ұлы дүбірді еш есінен шығармай, көкірегінде ұзақ сақтап, ата жауымен тағы да алысуға жігерленді.

Шаруалар өздерінің көсемдері Исатай мен Махамбеттің, Қобланбай мен Қалдыбайдың:

Жетімдерге жерге берген,

Қазақстан Ресей тарих ғылымдарының зерттеулеріне сүйеніп және өзі де зерттеп Е.Бекмаханов Бөкейліктегі шаруалар көтерілісі “соғыс” деп бағалап, ол хан, сұлтандар тобымен отаршылардың езгісіне қарсы бағытталған азаттық күрес деп тұжыраған. (7:62) Көп ғалымдардың бұндай тоғысқан тұжырымын өзгерту үшін жаңадан толық, жан-жақты зерттеу жүргізіп, бұлтартпайтын тексерілген құжаттар табу керек. Әзірге бұл жоқ. Олай болса Бөкейлік Кіші жүз тарихының қалыптасқан ғылыми концепциясының орнына популистердің дерексіз, дәйексіз құр сөздерін чиновниктердің, оқу орындарының пайдалануына еш қақы жоқ.

Халық тарихын, оның трагедияға толы, жанкешті арпалысты өмірін, азаттық күрес неден, қалай басталып, қанды кешкен қилы кезеңін кімнен, неге болғанын зерттеп, анығын айтқан жөн, әрі пайдалы.

Кіші жүздегі 1838ж. көтеріліс тез басылу себептері көп. Отарлық езгі мен феодалдық қанаудан қажыған шаруалардың билеуші топпен отаршыға қарсы наразылық қимылдарын біз жоғарыда айттық: алым, салық көбеюі, отаршының талауы, қоныс салып, егін егуге, орманды, өзендерді, тұзды пайдалануға, балық аулауға, үй тұрғызуға тиым салғанын тағы еске салмасақ болмайды. Исатайдың отаршы мен оның қазақ сыбайластарына қарсы күреске шақырған 1838ж. үндеуі тез тарап құптау көбейді. Он екі Байұлы мен Жетіру тайпасының көп ауылдары толқи бастаған, бүкіл Кіші жүз бойына таралар түрі бар еді. Бірақ көтерілістің жеңілу себептері белгілі, дегенмен айта кетейік: бытыраңқылығы, әскери өнерді білмеуі, қару кемдігі т.б. Бұған қосарымыз – көтерілістің біртұтас, бір мезетте берлесе болмауы да шешуші роль атқарады. Қазаққа қашанда бірлік, бірауыздылық жалпы халықтық мүддені бәрінен де жоғары қою жетпейді. Бұл мезгілде бар күшті жию дегеннің азаттық күресте басты роль атқарады. Отаршыға қарсы Жоламан Тіленшіұлы күресін 1820 ж.ж. бастады, бірақ Табын руының бір бөлігін басқарады. Ал 1838ж. Жоламан Исатайға қосылмай өз бетімен жүрді, шекара әскери линиясына жақындайды. Ел кезіп, құлақтары түрік патша тыңшылары бұны Орынборға жеткізеді. Губернатор полковник Мансуров, подполковник Подуров отрядтарын шығарады. Ол қыркүйек айында Жылкелді мен Жоламан тобын қудалап, 7119 бас қой, 314 ешкі, 320 сиыр, 115 бұзауын тартып алады. Жоламан Қобда өзенінен қашып Ырғызға кетеді. (8:33). Бірікпеген қазақ қолдарын Геке осылай күз бойы бөлектеп қуа береді.

Профессор Қасымбаев өз кітабында билер арасында іру, сатқындық болғанын қайта жазған, бірақ аты-жөнін көрсетпейді. Бұл жалпылама сөз. Біздің білетініміз Ысық руының Қадірғұл атасының азаматы Балта 1838ж. шілдеде жағынып, Баймағанбет сұлтанға өз ауылы азаматтарының Исатайға: біз сізге қосыламыз, қай жерде қосылайық, деген хатын көрсетеді. Сұлтан қулық істейді, Балтаны осы хатымен Исатайға жіберіп, Балта келе батырға біздің ауыл өз тұрғынынан көшіп, Сіздерге келе жатыр. Қиылдың аржағында Баймағанбет сұлтан 150 адамымен салық жинап жүр, - дегенін жоғарыда айтқанбыз.

Гекенің 1838 ж. қыркүйектегі Перовскийге жіберген рапортында Қ.Есімов жұртқа таратқан Үндеуін Табын руының Шөмішті бөлімінің батыры Асау Барақовқа да жетеді. Өткен жазда ол Қ.Есімовті мойындамай, Исатайды “қашқын” (Асау өзі атамекенінен 20 жылдан бері айырылып, қуғынға ұшырап, қашқын болған) деп “айыптап”, “аталарының ақ патшаға берген антына берік боламыз”, - деген. Бұны естіген Баймағанбет Асауды кездесуге шақырып еді, өзі келмей 2 інісімен баласын жібереді. Сұлтан мен Геке бұларды жылы шыраймен қарсылап құрметтеп, мақтаған. (9:38) Асау Қайыпқалиға сен орыстар қойған хан емессің, біз алым, салықты орысқа төлейміз – деуі де бар. Осы өңірде молда, әрі тыңшы Батырша Шагимарданов Исатай туралы мәліметті Орынборға жеткізіп отырған, соның бірінде Қ.Есміов Асау ауылына келіп еді, соғыс болып, 300 адамынан айырылды, - деген. Бұл “еңбегі” үшін Асау патшадан алтын медаль, ұлы Тұрлан інісі Жәнібек сый-сияпат алған (10:330). Ұлы дүрбелеңнің мән, мақсатын түсінбеушілер, ұлттық мүддені аяққа басушылар қай уақытта да болған. Мақамбеттің: “Ер жігіт діңіне (діңі – адамшылық санасы) берік болсын – деуі осындайдан. 1837ж. Есет Көтібарұлы патша әкімшілігімен күресін бастаған, бірақ ол да үлкен қозғалысқа қосылмай, кейін қалды. Геке Исатайға қосылушылар көптеп “Көкпекті” даласына қарай ағылады да, ал Исатай қаза болғасын олар бас сауғалап тарап кетті”, - дейді.

Исатайлықтар Алшын даласында да патша әскерімен күресте бірталай шығынға ұшыраған. 1838ж. 12 шілдедегі алғашқы шабуылда-ақ исатайлықтар зеңбірек оғының астында қалып, 70-80 адамынан айрылған, кейінгі атакада шегіну сондай шығынға ұшыраған, көп адам қолға түскен, ішінде Қожақмет Өтемісұлы бар. Тұтқындалғандарды Теке қаласына жөнелтіп, бәрін Орал казак әскерінің әскери соты жауаптап, тергеді де үкім шығарды. Ең алдымен қала сыртына шығарып, сотталғандардың көбін шпецругенмен соғып жазалады. Шпецруген дегеніміз – мылтықтың шомпылы сияқты солқылдақ сым темір, 250 солдатты қарама-қарсы тізіп тұрғызады да, арасын 1,5 м-дей ашық жол қалдырып, сол жолмен сотталғанды жалаңаш жетектеп, әр солдат кезегі келгенде құлаштап “айыптыны” жалаңаш арқасын соға береді. Сөйтіп 500-750ғ 1500 соққы береді. Арқа етінің мылжасы шығады. (11:349) Исатайдың ұлы Жақияны 750 соққыға басқаларына 500, Қабланбай 1500 соққы берген. Қарттарын Сібірге айдаған, жастары каторгіге Киев, Рига, Своебор қамалдарына жөнелткен. Жақияны солдатқа жіберген.