Исатай Кенжалиев


§2 Ішкі тараптың ХІХ-ғасырдың 2 – ширегіндегі өмірі



бет7/13
Дата05.11.2016
өлшемі2,59 Mb.
#571
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   13
§2 Ішкі тараптың ХІХ-ғасырдың 2 – ширегіндегі өмірі.
Хан Бөкейдің тұсында,

Секер шайнап бал іштік.

Хан Жәңгірдің тұсында,

Қасықтап қара қан іштік.

(Халық өлеңі)
1825-1845ж.ж. Еділ мен Жайық аралығын мекендеген алапта қазақ және басқа елдер тарихында болмаған жәй – бір ханға қарсы 9 жылда 3 рет көтеріліс болды және соңғысы антифеодалдық деп аталады. Бұл ерекше оқиға тарихта кездеспейтін ұзаққа созылған арпалыс еді. Тарихшы А.Рязанов 1797-1837 ж.ж. 40 жылды казак халқының азаттық, тәуелсіздік үшін күрес кезеңі деп атаған (…) Рязанов А., Савичев Н., Шахматов т.б. көптеген тарихшылар, М.Әуезов, С.Мұқанов, С.Асфандияров, Қ.Досмұқамбетов т.б. әдебиетшілер, қоғам қайраткерлері 1836-1838ж.ж. Исатай Мақамбет бастаған көтеріліске жоғары баға бергені белгілі. Бірақ, қазіргі журналистеріміз бұл көтерілісті аузына да алмай, лепіріп Жәңгір ханды ешбір сенімді дерексіз дәсерлей беруде. Хан болсын, басқа болсын халқына адал қызмет істеген адамды мақтауға қарсылық жоқ. Біз Совет империясы кезінде өз тарихымызды білуден бездік, саясаттан қаштық. Оқытқанын менсінбедік. Өйткені тарихымызды терең, зерттеуге мүмкіндік бермеді, қысым жасады, қаржыны өте аз бөлді. Содан тарихымыз үстіртін, сұрықсыз етіп баяндап, тек Ресейге қосылғанда ғана “көзіміз ашылып, кісі болғандай” етіп суреттегені белгілі. Бізден: “қазақтың бір қаласын аташы?” – деген сұрақты талай естігенбіз. Егін егіп, қоныс салуды қазақ орыстан үйренді деп талай қақсаған. Бұның империялық насихат екенін біле бермейтін айту және қауіпті. Осындайдан келіп оқыған ағайындарымыздың қазақ тарихы жөніндегі білігі тым тайыз еді де, “Иісі қазақта бірінші рет Жәңгір қала салған” дегенге, немесе Жәңгірдің: “үй салуда мен үлгі көрсеттім” – деп Ресейде айтқан сөзіне сенеді. Бұл да империяның бодан елдегі насихаты екенін әлі түсінбейміз. Мақамбет Жәңгір кезінде күшті идеологиялық күрес жүріп жатты: бір жағында – Мақамбет қара қазақ баласын тірлігімде налытпан” – деп халық мүддесін қорғаса, 2-ші жағында Жәңгір: “Я защищал русских” деп жан бағып, тағын сақтаған, империя мүддесін қорғаған. Бұл керіс сөзден емес істен, халық тұрмысымен шаруашылығынан туындағанын популистер анықтай алмайды. Бөкей, Шығай кезінде шарықтаған шаруа Жәңгір кезінде құлдырай берген. Біз алда соның себептерін еске салмақпыз, халық наразылығы туындаған саясатпен тағы таныстырмақпыз. Жәңгірдің әкімшілік қызметі күрделі емес, жазуға қиындығы аз. Менің мақалаларым мен кітаптарымда ханның қызметі негізгі бағыты қысқаша қамтылған (…). Солардың бір қатарын оқырманның есіне салып, одан әрі анықтап, толықтыруға тырысамыз. Соңғы жылдары ханның мектебі мен жанұясы жөнінде авторлар патша чиновниктерінің жазғанын көшіріп, қайталап жүр. Ол зерттеу болмайды ғой, жансақ, хате мәліметтер көп. Нағыз тарихшының 1-ші парызы фактіні бұрмаламай, не жасырмай турасын жазу, мұқият тексеру. Біздің хан, сұлтандарда еш өшпенділігіміз жоқ. Олай болса зерттеушіде, оқырманда бізге күмәнданбасын. Ал Жәңгірдің өмірбаянын жазудағы мәліметтің әртүрлі болуы ханның өзінен. Мысалы, бір хатында ол 1801 жылы туған профессор Қасымбаев Ж. хан 1803 жылы десе өлкетанушы Ж.Ақбай 1804ж. не басқаша. Жәңгір 20.05.37ж. губернаторға жасым 33-те, 2 әйелімен 11 баласының есімдерімен жастарын жазған. Оған сену қиын. Әнес Сарай кітабында ханның әйелдері туралы Б.Аманшин, М.Құлкенов т.б. жазғанын айтады. Б.Аманшин 1-ші әйелі шеркеш Мүсіреп Айдаболов қызы Жүзім десе, Құлкенов ол Керей руының қызы деген. Қарауыл хожа қызы, Жүзімге хан 1822-1823ж.ж. үйленген деуші де бар.

( :44) Балаларында М.Тәжімұратов секілді ботастыра берген. Ал Жәңгір 20.5.37ж. рапортында 1-ші әйелім “султанья” (сұлтан қызы) Асрепова Юзим, 30 жаста деген. Бұны құлпыстағы жазу растайды. Бір фактының өзі жоғарыдағы авторлар мәліметінің жалғандығын көрсетеді. Балаларының жастарында хате жазады. Біз мұның бәрін зертемедік, ол ұзақ әңгіме Жәңгір есімінің этимологиясын білмегендер оны да бұрмалайды. Жалпы көптеген сөз қолдануда салақтық, не білместік көрсетіп жүр, сөз төркінін ажыратпайды. Әлі күнге “Өмір салты” деген жасанды сөз тіркесін, “орда” “аймақ”, т.б. жиі айтады. “Образ” деген сөздің аудармасын көп іздедім, ақыры А.Байтұрсынов жазбаларынан (архивте) оны “берне” депті. “Бернелеп сөйлеу” бар емес пе? Сосын “Егем. Қаз-ға” жариялап едім, ( : ) ешкім елең етпей, әлі хате жазады. Сондай-ақ, Орда, аймақ – манғұл сөздері, бізге орыстар кіргізді. Аймақ орнына аумақ, алап, алап, алқап деген сөздер бар, бірақ оларды тіпті қолданбайды. Әлі шетел сөзіне әуеспіз. Т.Боранғалиев Мақамбет жөніндегі мақаласындағы көп былықтың ішінде “Жәңгір” деген “Жангар” деген қалмақ сөзінен екен. “Мақамбеттің оны “қалмақ” деуі содан депті. ( :12) Жәңгірдің “Жаһангир” деген сөздің қысқарған түрі екенін оқушыда біледі. Әйтсе де дерек келтірейін: “Ғала қаһлу, уа ғала жаһлу хан Жаһангер Бөкей ұлына. Беріш рулының старшыналары” деп ханға барып, түсінеміз Исатайларды қабылдамай, кері қайтарған соң 1836ж. 30-саратанда жазған арызы. Тексеріңіз? А.С.Пушкин: “Бөгденің шанасына жабыс па” – деген, оны қазақша өзің білмейтін іске басың ды сұқ па? – дейді. Енді біз оның қызметіне тоқталайық.



“Жәңгір – дейді Энес Сарай, - кеңестік дәуір кезінде қызыл империяның ықпалымен жағымсыз бейнеленген, жақсы істері бүркемеленген тұлға”, - деп ешбір дәлелсіз, дерексіз қате тұжырым жасапты. Ә.Сарай өз сөзіне өзі қарсы шығады. Өйткені Жәңгірге бағаны Совет өкіметінен бұрын Ішкі тарап жұрты: “Хан Жәңгірдің тұсында, қасықтап қара қан іштік”, - деп баға бергенін Ә.Сарай кітабында жазып отыр. Бұдан артық Жәңгірдің қанішерлігі жөнінде не дәлел керек? Қайта, патша кезінде Жәңгір қызметі туралы 2 түрлі пікір патша, Жәңгір кезінде қалыптасты емес пе, оны неге жасырамыз? Т.Боранғалиев бастаған қаламгерлер (жұрт бұларды оппозиция дейтін көрінеді) патша авторларының жазғандарын көшіріп, сылдыр сөзбен ханды қазір мақтап жүргені де белгілі. Ал, мерзімді баспасөз БАҚ бұларды қорғап, мақалаларымызды жариялайтыны жұртқа белгісіз.

Енді Жәңгірдің атқарған қызметі жөнінде білгенімізді ықшамдап баяндайық. Жәңгір 12 жаснан Астрахан губернаторы С.С.Андреевскийдің қарауында оқи бастаған. Бұған дейін ол араб, парсы, татар тілдерін білгені белгілі, көп автор Жәңгір және оның аға, інілері қайда оқып, мұсылманша білім алғанын ескермейді. Жәңгір 1839ж. патшаға: әкесі Бөкей оны Ноғай – қазақ жұртына (бұлар Шалгез тегі ежелгі қояс тайпасы, Үйсін т.б. тайпалар қалдығынан құралады. Сондықтан кейде “жұрт” дейді. Бұл дұрыс болар) аға би (старшина) етіп тағайындағанын, қызмет істегеніне 25 жыл толып, асқанын, генерал атағын беруді сұраған. Бірақ патша ол қызметін ескермеді. 1815 ж. Бөкей хан өлерінде хан тағын Жәңгірге мұра етіп қалдыруға үкімет ризалығын алған. Әкесі өлісімен Жәңгір 1815-1816ж.ж. таққа отырғысы келіп, тырысты, өзін қолдаған сұлтандармен билердің Орынборға хат жазуын ұйымдастырады. Бірақ, губернатор оқуын жалғастыруын талап етіп, Астраханға кетуге мәжбүр етеді. 1820ж, Жәңгір оқуымды бітірдім деп ауылына оралады. Әртүрлі “алып-қашпа” әңгіме бар, тек 1822 жылы Орынбор губернаторы П.К.Эссен патшаға Жәңгірді “Кішкене Қырғыз – қайсақ Ордасына” (ол кездегі Ішкі тараптың ресми атауы “Меньшая Киргиз – Кайсацкая Орда”) хан етіп тағайындауын сұраған. Патша 1823ж. 22 маусымдағы жарлығымен Жәңгірді Орынбор Шекара комиссиясына тәуелді (“подзависимостью” деген И.К.) етіп, хан тағайындаған. Бұдан келіп, ағайынның: Жәңгір халық сайлаған қазақ ханы емес, кәдімгі патша чиновнигі деуі орынды екенін, Жәңгір өзі қызметімен дәлелдейді. Шығай сұлтан билеуі кезінде Ішкі тарап өзінің дамуының шарықтау шегіне жетті: жанның саны “141.598 адам, мал 06.0 млн. бас, қолөнері дамып, базарға товар шығарып, сауданы шырпытып тұрған. 1824 ж. 24 маусымда Теке қаласында Жәңгірдің таққа отыру рәсіміне қатысқан. Ресей әскери штабының полковнигі Ф.Берг 1824ж. Ішкі тарапта сауда дамығанын, қазақ саудагерлері Ресей купецтерінің ІІ-ші, тіпті 1-гильдейіне мүше екенін Сыртқы істер министрлігіне жазған рапортында мақтаған. Ішкі тарап шекараса біркелкі анықталып, ішкі саяси жағдай біршама тұрақтады. Жанбай, Манаш, Қарақамыс, Дүйсе, Толыбай, Шөпшағыл, Ұялы, Қарасу, Жалпақтал, Мереке, Жақсыбай т.б. елді мекендер пайда болды. Шөп шауып, пішен жинау, үй, қоражай, лапас т.б. салу қалпіне келе береді. ОШК қызметкері А.Кузнецов 1824 ж.ж. Сары, Қара өзендер алқабында 3 мыңдай қазақ қыстаулары барын жазады. Бұл аз уақытта болған үлкен өзгеріс. Жәңгір хан бұған не қосты. 1890 ж.ж. Бөкейлікте болған А.Харузин “расцвет ханского могущество был во времена умного Джангира”, … “он умел приобрести общес уважение и укрепление влияния”, - депті. ( :34). Бірақ бұл сөздерін ешбір фактімен дәлелдемеген, тек жылтыр сөз. Ал, қазақ жөнінде ол: “Киргиз степняк, рожден кочевником, скотоводом, таким и он останется кочевником, таким и он умерет кочевником и скототводом”, - деп сәуегейлік жасайды. ( :32). Автор Жәңгір түгелі өз кезеңінде Ішкі тарапта болған өзгерісті көрмей тұрған ғой. Бұндай, мәселеге үстіртін, бұрмалап қарайтын автор көп. Т.Боранғалиев, Әнесі Сарай т.б. Советтік империя Жәңгір ханның жағымсыз жағын көрсетіп, жағымды істерін жазбады деулері бекер. Академик Салық Зиманов өзінің “Россия және Бөкей хандығы” деген кітабында (1982ж.) Бөкей ордасын “хандық”, “государственное образование”, деп Жәңгір сауда, алым, салық, қаржы істерінде т.б. өзгерістер енгізді, - деген, бірақ қандай екенін, қашан болғанын нақты атамайды. Атауы да, мүмкін емес. Өйткені архивте бұны растайтын құжаттар кездеспейді. Сәкең тек сенатор Ф.Энгель ұсынған қазақты отырықшыландыруға бағытталған жерді жеке иелікке беру жөніндегі реформаны Жәңгірдің қалай бұрламалап орындаған тарихын дәлелді және дәйекті баяндаған.

( :60) Бұл ішкі тарап өміріндегі өзекті мәселе. Бұны білген Ф.Энгель Сары, Қара өзендер мен Самар көлдеріндегі, Каспий жағалауындағы бос жерге ұқыпты, ұңғыт қазақтарға иелік беріп, олар онда үй-жай салып, бара-бара егін егіп, айнала пішен жауып машықтанып, орнығып басқаларға үлгі болар еді де, Жайықтан “Сыртқа” өтем деушілер тиылар еді деген. (:293) Бұл шараны Сенат мақұлдап, орындалуын Орынборға жүктесе, ОШК оны Жәңгірге тапсырады. Жәңгір бұны өзінің жеке басымен таптық мүддесіне пайдаланады. Уақытша Советтің 1847ж. тексеруі бойынша хан бос жерді, бос емес біреудің, ауылдың, рудың пайдаланып келген жерін сыртынан “туысқандарымен сыбайластарына, байларға бөліп, сатқан”, - деп тұжырады. ( :19) Біреудің біреуге, не жер бөлігін екіншіге сатқанын, әр-берден соң жерді сажындап, адымдап, жіппен өлшеп сатқан. (:19). Сонда хан, інісі Меңдігерей ең шұрайлы Тарғын (Торгун) өзені, Самар көлі жағынан, Тарғын төбе, Үштарғын, т.б. жерді 400 мың десятинадан (кей автордың: хан жанұясы 400 мың дес. жер алды деуі бұрмалау, хате), Қарауыл хожа Бабажанов, сұлтан Ш.Ормановтар 7000 мың десятинадан, Ш.Ниязов – ноғай – қазақ – 1.800 мың десятина жер алған (Сонда), жер мәселесін зерттеуші А.Ереновтың есептеуінше 4 млн. 700 дес. жер хан, сұлтандар мен рубасылардың меншігінде болады, ол халықтың пайдалануына жердің 1/3 бөлігі қалады (….). Жерді жекеменшікке бөлу прогрессивті қадам, ал хан оны түсінбей өз туыстарына бөліп, қоғамды кері тартты. Көп ауылдар, ру бөліктері жерсіз қалады. Ал, көп жерге ие болған алпауыттар жерді тиімді пайдалануды ойламады, егін егіп, пішен шауып, отырықшыландыруды қолға алмады. Олар оңай жолды қолданды, жерді шаруаларға жалға беріп, пайда тапты. Кәриялардың хан жерді “күлдікке” бөлді, “өмірлікке” берді деуі осы еді. Бұл жаңалық емес. Кіші жүзде де жерге жеке меншік болды. Мысалы, Дәулеталиев дегеннің қыстауы, қора жайымен, егіні, шабындығы болған, оны Щапов деген комендант 1820ж. тартып алған. Жәңгір біреудің жерін тартып алып, көп шаруа жерсіз қалады. Мысалы, Исатайдың 1808 жылдан бері мекендеген Қиғаш пен Жайық (Кіші) аралығында Күйген арал, Қара қамыс, төбелерін (бугры) хан тартып алып, басқаға береді. Исатай хан мен айтысып жүріп, қашықтағы “Манаш” тұрағын, одан әрі Мың төбені алады. Мақамбет, Қалдыбай Қосаяков, Уса Төлегенов т.б. жерлерінен айырылады. Наразылық туады, ел ішінде тыныштық кетеді. Жер мәселесі 3-ші рет көтерілістің басты себебі болады. Бірақ бұны әдебиетшілер, популистер аузына да алмай, айналып кетеді. Осы шамада Бекмағанбет, Мақамбет, Қожақмет т.б. Өтемісұлдары бұрынғы жер иелігінен айырылып, Ақжонас жайлауында тұр. Зерттеушілер бұның мәнін әлі анықтай алмай келеді.



Жәңгір жүргізген жер бөліс, ОШК т.б. пайымдауынша Бөкейлікте наразылықты ұлғайтып, кедейленуді көбейтіп, дауды өсірген. Өйткені жер әділетсіз бөлінген. Ол жөнінде халық жадында талай фактілер қалған. Қара өзеннің Ақкөл маңында тұратын Тама руының бір ауылы: Хан жерді пара бергенге сатып жатқан көрінеді, қонысымыздан айрылмайық, - деп өзара ақша жинап, Мыса деген биін жібереді. Мысахан үйіне “әрең сәлем бере” кіреді. Шай үстінде “келіннің көрімдігі” деп үлкен дорба ақшаны шылдыратып төге береді. Кейін қымыз құйғанда “үйіңнің көрімдігі” деп бір жеңінен алтын, күмісті жарқыратып шашады. Кетерде хан Мыса аулына өз жерін иелену жөнінде куәлік береді. “Мыса” деген тұрақ әлі бар. Байбақты руының 500 нар, 1200 жылқы айдаған, жазда шанаға 2 нар жегетін тентек бойы Бірәлі Есейұлыда ханға келіп, өзі Бөкейден алған жерін қайта бекітуді сұрайды. Хан мыңқылдап, жөнін айтпапты. Бірәлі түрегеліп дорбаны хан басына төңкеріп: саған керегі ақшама, мә, - деп күмісті төбесінен құя беріпті. Хан ыржыңдап күле берген. Сондағы “Бірәлі бөгеті”, “Есей Саралжыны” деген әлі бар. Етікші Боранбайұлы Ғ. (беріш) үйде отырып, жерінен айырылады. Бір күні шешесі келіп, 2-3 бас малды жаятын жайылым жоқ десе, келесі де көрші сиырды атпен қуып шықты, үйде үнсіз тықылдата бергенше ханнан жер сұрасайшы, - депті. Амал жоқ етікші жолға дайындалып “құр қол” барғанды хан үйіне жолатпайды, арызын тыңдамайды, ол қарызданып қымбат былғары, ұлтан, шеге т.б. алып етік тігеді. Бір күні жолға шығады, шешегі кетерде: мен өлсем көмегін жерің жоқ ханнан жер сұра, - деп қақсайды. Етікші хан Ордасына барса, әуелі оны кіргізбейді. Кедейлерді үй маңына жолатпайды екен. Етікші кіріп, сәлемдесіп, шай үстінде әкелген етігін ханға береді. Ол әрі-бері қарап, таңдана отырып: мәсімнің кебесі жоқ екен, - деп кінә тағады. Етікші мәсіні қолына алып, білінбей тұрған кебісті шешіп алып ханға береді де: міне әрі мәсі, әрі етік тақасы бар, - депті. Хан таң қалып, риза болады. Сәлден кейін хан: Сыртта Сізге сыйға түйе байлаулы тұр, - депті. Шай ішіп болғасын етікші сыртқа шығып әлгі түйені қараса қарт мал екен, орнынан тұрмайды. Үйге оралса, хан: көп айналдыңыз ғой сыртта, - десе керек. Етікші: Е, сыртта Сіз берген түйемен сырластым, сірә Сіздің атаңыз Нұралыны көрген сияқты, - дейді. Хан үннен қалады. Кетерде хан етікшіге: келген жұмысыңызды айтыңыз – депті. Сонда етікші: Үйден шығарда шешем мен өлсем көметің жерің жоқ, ханнан жер сұра, - деген, жұмысым сол. Хан жер бөліп, қолына куәлік береді. Бұндай тарихи әңгімелер көп еді, біз уақытында мән бермедік қой. Халық ханды оның қылығын көбіне келеке қыла сөйлейді. Ал, хан өзін-өзі мақтайды, 1827ж. Ф.Энгельге көтеріліс туралы “Я защищал интересы русских”, 1844ж. көктемде Қазан қаласында қазақты “рухы есер” (буйный духом)… полудикие киргизы , Жайық Сыртындағы “есер, өз ырқымен жүретіні есінен кетпейді”, ханның өз иелігіндегі бодандары (“подданые его” жаңа “қоғамдық құрылымға көнгісі келмейді” деген. Ханға ислам діні қызметкерлеріде кедергі екен. Сонда да өз Ордасында көп іс жасаған. Қазақты қысқы мал азығын дайындауға, қора-жай салуға мәжбүр етті. Алда жойылымды жақсарту үшін артезиан құдығын ортатпақ. (“Северная Пчела”. 25.5.44ж. С-Пг.) Бұндай мақала көп. Оқырманды шатастыру ханнан басталғаны көрінеді.

Мақамбет қоғам қайраткері, батыр ретінде тарихи аренаға шығуына 1830ж.ж. Ішкі тараптағы аса шиеленіскен саяси, әлеуметтік т.б. жағдай себеп болғаны белгілі. Халық наразылығының, күйзелісінің бір себебін – отарлауды қысқаша шолып өттік. Келесі себептері – тараптың ішкі саясатынан туындайды. Ол да отарлауға байланысты. Өйткені, 1827, 1829 ж.ж. көтерілістер жер жетіспеушілігі, билеуші топтың шаруа мүддесін қорғамай, отарлаушы мен “ауыз жаласып” кеткенінен, ханның қатаң алым, салық саясатынан болған. Біз жоғарыда орыс помещиктері Каспий жағалауын заңсыз иеленгенін, Сары, Қара өзендер аралығын, Самар көлдерін Орал әскері тартып алғанын айттық. Хан бұл жер мәселесін шешуді Орынборда да, 1826ж. Мәскеуде де үкімет алдына қоймаған.



Мәскеуге ханға ілесіп барған сұлтан Қайыпқали Есімұлымен би Шеркеш Жақсыбайұлының т.б. Жәңгірден көңілі қалған жері осы. Бұл екеуі екінші себебі туралы тергеушілерге ханның шексіз алым-салығы депті. (: ) 1827ж. толқу наурызда басталған, Жәңгір оны естісімен зәресі ұшып Камышин қаласына қашып кетіп, Орынбор басшыларының кері, ордаңа қайт! – талабын қапелімде орындамады. Көтерілісшілер “жерімізді қайырсын” – деген ұраны орындалмайтын болғасын, Жайық өтіп, патша әскерімен беттесуден қашып, ескі қонысына ұмтылады. Бірқатарын кері қайтарады. Қ.Есімовты алаша руы басынан босатып, Текедегі абақтыға жауып, кейін босатты. Бірақ жер мәселесі шешілмеді, озбырлық жалғаса берді. 1829ж. көктемде көтеріліс Жәңгірге қарсы тағы басталды. Хан Каспий, Самар көлдері, өзендер аралығындағы жерді қайтару ісін шешпеді, шаруалар мүддесін қорғамады. Ал, С-Петербургтан келген сенаторға хан: “мен орыстардан мүддесін қорғадым”, - депті. Бұған кейін орыс масайрап, А.Левшин бұны өз кітабында жазыпты. ( :232). 1829ж. толқуға ОКӘ-ң атаманы, т.б. офицерлерінің арандатуы да болғаны анықталып, губернатор басы атаман, генерал Д.М.Бородин етіп, 20-дан астам офицерді орнынан алған. Бұлар Самар көлдерін заңсыз иеленіп, өз малдарын орналастырып, әрі шаруаларға зорлық жасаған. Жәңгір бұл жолы қашпай, өз сыбайластарынан қол жинаған, Үндеу таратып, шаруаны қыстауын тастамай, хан өкіметін мойындап, көшпеуге шақырады, мойын ұсынғандарға кешірім болады дейді. Бірақ, хан сөзіне тұрмайды, екіжүзділік көрсетеді. Көтерілісшілер патша әскерімен соқтығысудан қашып атаман мен астыртын келісіп, Жайықтан өтіп кетпекші болады. Генерал Бородин губернатордың бұйрығы бойынша көштің алдынан әскери тосқауыл қойып, жібермей “кері оралыңдар” деп, сөйлесуге келген Қ.Есімовті тұтқындайды. Көтерілісшілер көші кері шегініп, жағдайды талқылайды. Жаңақала кәрияларының айтуынша басшылары 3 түрлі ұсыныс жасайды. Байбақты руының бір биі Шеркеш Жақсыбайұлы. Хан қыстауына қайта оралғандарға кешірім жасаймын, - депті, қайтайық, - деген. Алаша руының бір батыры Қаратоғай Мәмбетұлы: Біз Жәңгірдің бір сөзіне де сенбейміз, ол тағыда алдайды, қыстауымызға барамызда, қорғанып жатамыз, - дейді. Солай істепті де. Ал Байбақтының батыры Науша Қаржауұлы: Бізде Жәңгірдің жылпыс сөзіне сенбейміз. “Қарыс ақылдан, тұтам қайрат артық”, мен орыс әскерін жарып өтіп, Жайықтан асамын. Маған еретіндеріңдер соңымнан”, - деп ұшып тұрып, көк бедеуге мініп, “Алаш, алаш”- деп айқай салады. Қарға бойлы Науша шымыр денелі, найзагер, соғыс тәсілін біледі екен, өзіне ілескендер көшін Жайықтың "Шаппа өткелі" деген жеріне әкеледі. Өзі қайратты жігіттерді ұтымды пайдаланып, көшті қорғап, қайта-қайта шабуылға шығып, жеңістік бермей, көші аман-есен түгелдей өтіпті, – дейді. Бірәлі Мергенов, Әйіп Бектасов деген кәриялар. Ал, Шеркеш, - дейді әлгі кәриялар өзі, “лашын” дейтін тазысын ілестіріп, Глиянскіге (“Ескі қала” дейді) Жәңгірге келген. Ол келді деп естігенде хан: басқа үйге түсіріңдер де, тұтқындаңдар, ол сөйлесе шешен, кісіні өз ырқына көндіреді, - депті. Айтқанындай Шеркешті басқа үйге түсіреді, шешініп, жайлан, - деп мәймөңкелейді күтушілер. Шеркештің мойнында патшадан алған алтын медалі бар екен, онымен тұтқындауға болмайды екен. Медальдада шегеге ілгізеді. Сол уақытта урядникпен солдат келіп, қол аяғына бұғау салып, алып кетіп, сол түнде Текеге жөнелтеді. Онымен бірге тазысы ілеседі, қанша қуса да, қалмай, Текеге барып, жыл күтіп, иесімен Сібірге кетті, - дейді кәриялар. Жәңгірдің жанқияр досына істеген кешірімі осылай. Қайыпқали Текеде бір жыл жатып, қашып шығып, ұстатпай кетеді. Бұған сірә Мақамбеттінде қатысы болса керек. Патша чиновниктері намыстанып, Қ.Есімұлын “бұзақы”, “жыртқыш”, бөкейлікте хан тағына отырғысы келді, – деп жала жауып, ел талап жүр, шекараны бұзбақ деп арандатып бақты. Бұл айтылғандарды біз тексердік, жалған сөз болды. (…) Істің мән-жайын білмей Жәңгірдің қазіргі жанашырлары Қ.Есімұлын патша авторларының сарынымен “таққа таласты” бүлікшіл деп дәлелсіз қаралауда. Қ.Есімұлының “айыбы” отарлаушы мен оның сыбайластарының зорлығына қарсы шыққан, білгенінше күрскен. Бұл зерттеушісін күтіп тұрған үлкен ғылыми мәселе. Тарихшы В.Ф.Шахматов Мақамбет жөнінде нұқаттай жаңалық табылса, бізге қымбат- десе, журналист Т.Боранғалиев “Егемен Қазақстандағы” (12.07.2002ж.) мақаласында Мақамбетті кемсіту жөнінде бірталай “тырнақ астынан” кір іздейді. Т.Б.Мақамбеттің “Туғаннан өлгенге дейінгі тірлігінің түгендеп отырудың кімге керегі бар”, - деп көлгірсиді. ( : ). Бұл тарихты білмеу, халық санасын силамау ғой. 1829 ж. Мақамбет “Кіші жүзен Ордаға қарай жасырын өткені үшін ұсталды. Оған Хиуа жақтан жасырын контрабанда тауар өткізумен айналысады деп айып тағылды” деп ешбір дерексіз, көріп келген кісідей жазады. Тарихи әдебиетте, архивте Мақамбет 1829ж. жазғытұрым көтеріліс кезінде Нарын жағынан Жайықтан ұлықсатсыз өтпек болғанда 2-3 жолдасымен ұсталды делінеді. Бұл көтеріліске Мақамбеттің өміріндегі ауыр кездің бірі – осы 1829-1830ж.ж. Калмыков (князь қала) абақтыда жатқан тұсы. Профессор Кәкішев Т. Мақаңның осы бір қиын кезеңде айтқан өлеңін тауып, жариялаған: “Кеше бір зынданда жатып құбылдық.

Қамалған көп дұшпанға қор болдық.

Терезеден телміріп,

Ағайын мен туғанды,

Бір көруге зар болдық…” – деп ақын 1829-31ж.ж. айтып отыр. (1:16) Біз Тайпақ ауданында (Батыс Қаз-н) Қанаш Иманбаев ағайдан Мақамбеттің 11 күйін жазып алып, Қ.Ақмедияровқа бергенбіз, ол нотаға түісіріп, кітап етіп шығарды. Қанекең Мақанның “Терезе шілтер” деген күйінен бастап, оны Калмыков абақтысында жатқанда шығарды – деп түсіндірді. ( : ) Олай болса Т.Боранғаливетің Мақамбеттің ақындығы көтерілістен кейін пайда болды деуі жаңсақ. Мақамбеттің ақындығы мен күй шығару қабілеті ерте оянған болып тұр. Орда ауданы мұғалімі Ғ.Зарипов, Н.Биқанов кәриядан Мақамбеттің “жағынған хан патшаға” деген өлеңін алып, жариялады. ( :5) Бұл да осы кезеңде айтылған және тарихи шындық.

“Халық айтса қалт айтпайды” дегендей халық Жәңгір өз қызметін патшаға, оның Орынбор, Петербордағы чиновниктері жарамсақтанып, жағынудан, үйір-үйір жылқы, табын түйе Орынбор базарына жетпей, әркімнің шарбағына кіретінін айтатын.

Олай айтуға негіз көп 1825-1826ж.ж. патшаға барам деп елден жылу жинаған. Орынбордан әрең т.б. ұлықсат алып, 1826ж. Мәскеуде патшаның таққа отыру рәсіміне қатынасты. Газеттер бұны эгзотика көріп, жаза бастаған. Одан келе, Кенжеғали Құрманғожаев деген үйшіге киіз үйді алтын, күміс, сүйек, қымбат тастармен әшекейлеп, Петерборға апарып, патшаға сыйлаған. 1828ж. бұлықты көпшікті, күміспен күптелген қазақы ер-тұрман жасатып патшаға сый еткен. Бұнымен қатар үйірлеп жылқы патшаға, басқаға да жіберген. 1830, 1834-37,41ж.ж, патшаға жылқы жібергені архивте сақталған. Патша да Фатимаға қымбат асыл тастар безендірілген 150 мың сомның көйлегін т.б. жіберген. Бұл елге тарап, ханның беделі өседі. Патша министрлерімен Жәңгір оңай сөйлесетін болған, олардың да орап, тілегін орындатқан. Орынбор губернаторы бөгетте жасағысы келген, бірақ ішкі тарап Бөкей кезінде-ақ Астрахан губернаторымен де қатынасып, тілек, шағым айтуға ерікті еді. Орынбор одан да сескенген. Орынбор Жәңгірдің кеңсесі тұрақты бір жерде болуы үшін ханға үй салып бермек болды. 1825ж. көктемде П.К.Эссен Астрахань губернаторына: ханға үй салып берейік деп едік, ол қашақтап орнын көрсетпей жүр – депті. Ақыры, 1826 ж. Орынбор Тафаевты жіберіп, қазына ақшасына “Жасқұс” деген тұрақта декабрьде үй салып, кілтін берген. Кейін хан өзіне аға, інісіне үй салдырған. Әуелі казак әскеріне казарма, орыс, татар саудагерлері дүкен, қойма, үйлер салған. Сонда, 1840ж. 41 үй болған, оны қала деуге бола ма?

Онымен қоймай хан “үй салуда мен бірінші бастап үлгі көрсеттім” деген сөздеріне қазірде мән береді. Әрісін айтпағанда, ағасы Шығай Бөкейден кейін, ОШК-на 1817ж. қазақтарды отырықшыландырайын деп едім, соларға “үлгі” ретінде өзім үй салайын деген, өтінішін 1819ж. П.К.Эссенге қайталаған. Сосын 1820ж. Каспий жағасында ағаш үй салады. Бірақ, помещик бұл жер менікі, босат кіжіңдеген. П.Эссенге шағымдаған. 1828 ж. 16 көкекте П.К.Эссен ханға: Сіз ішкі орданы “Меньшая Киргиз-кайсацкая Орда” деп бұрынғыша атайсыз, одан да “Внутренняя Букеевская Орда” деп ресми аталған. Ал халық өзінше “Патша әкімшілігі қазақтың ішкі ісіне көп араласпаған, тек өз мүддесін қорғаған. Содан хан ішкі ел билеу, сот, жер мәселелерін өзінің мүддесіне қарай атқарған. Бұл қасіретті, әлі ұзақ әңгіме. Сөйтіп, хан патшаға жағыну арқасында бірталай еркіндік алды. Бірақ ел мүддесіне пайдаланбай, өз қарабасының баюына құлданғанын проф.Қасымбаев Ж. өз кітабында айқын жазады. 1825ж. ақпанда губернатор Жәңгірге Шығай үйін ол жерден әкетсін, болмаса терезелерін суарып алыңдар деген. Кешікпей казактар келіп күштеп көшірген. Бұны хан біледі.

Ал Орда әкімі: “Иісі қазақта бірінші рет Жәңгір қала салған”, - дейді. ( : ) Сонда Алматы, Тараз, Түркістан т.б. қазақ қалалары емес пе? Тіпті Жайықта Сарайшық т.б. бар ғой! Үйсітіп, чиновниктер, популистер оқырманды, ел басында шатастыруда. Бұндай жалған, не бұрмалауды зерттеп, анықтап, түсіндіретін ғылыми мекеме жоқтығы өкінішті. Ал біздің маманның мақаламызды, “Егемен Қазақстан”, “Орал өңірі” т.б. жарияламайды. Сонда оқырман тарихи шындықты қалай біледі.

Хан өз халқына пайда қандай келтірді? Евреинов А., Харузин А., Хрузин А., Хруничев С., Бабажанов С. т.б. патша авторлары еш дәлелсіз, Жәңгірді “жер – көкке” тигізбей мақтай жазған. Алекторов А.Е. Ішкі тарапта алғаш мектеп ашқан Жәңгір және ол басқалары да 1840 ж.ж. орысша оқуға шақырды дейді. Бұл насихат қой. Қазақ жерін мұсылман мектебі болғанын, жеке мектепте, Бөкей Өтеміс т.б. балалары оқығанын жоғарыда айттық. Ал ресми түрде Үкімет қазақтан кадр дайындау үшін Орынборда Кадет корпусын ашты, ол Кіші жүз шаруаларынан жыл сайын жиналған 50 мың сомға ұсталды. Орын танудан қашқан ағайын оған балаларын бере қоймады. ОШК Жәңгірді үгіттеді, ол 1833ж. Зұлқарнайын Мақамбетпен Орынборға жіберді. Сонымен бұл училище қазақ жерінде қазақ қаржысына салынған, қазақ қаржысына қазақ балаларын оқытқан алғашқы қазақ оқу орны емес пе?

Тарих ғылымының пайымын білмей, өлкетанушылар сөзімен облыста: 1841 ж. 6 желтоқсанда Орда да тұңғыш қазақ мектебі ашылды” – дейді. Біріншіден, біз бұл қазақша мектеп емес, жекенің, үйіндегі орыс тілін оқытатын 20 шақты мұсылман мектебінің бірі. Онда араб, парсы, татар, орыс, тілдерін, іслям ілімін оқытатын бастауыш білім ғана береді. ( :19) Осындай белгілі жайға кей азаматтар “құлақ аспай” тыңдаушыларын шатастырады. Сондай-ақ, хан қазақ жастарының Ресей жоғарғы оқу орындарына түсінуіне жол ашты деп, мысалға ХХ-ғ-да жасаған. Ғ.Мұсағалиев Мысыр университетін бітірген десе, ( : ) Ордадағы мектепте орыс, қазақ тілінде сабақ оқытылды деп дәлелсіз, өтірік жазады ( : ). Өйткені қазақ жазуы (алфавиті) жоқ елде, қазақ тілі оқытыла ма? Сосын, Жәңгір мектебі Орда да емес, Тарғында, жаңа салынған, жарық үйде 6.12.40ж. ашылды деп ханның кеңсе бастығы Матвеес жазады, өзі ішінде болды. Бұл мәлімет қате болмас. Тағы бір жәй, Ресейге ұлықсатсыз ешкімде бара алмайды, тек Жәңгір ғана патшаның ізімен Мәскеуге жиі барған, өзін көрсету үшін орыс басылымдарын пайдаланған. С-Петербургтегі “Северная пчела” 1826 жылдан хан туралы жазған. Ал басқа мұсылман мектебінің, не азаматтың өзін-өзі жария (самореклама) қылып, мақтанатын мүмкіндігі мүлде болмаған. Ішкі тараптағы орыс, татарлар оларды елемеген. Тіпті С.Бабажанов мұсылман мектебінің жақсы тұсын көрмей, 4-5жыл оқығанда жазу үйретпейді деп кінәлаған. Бұрмалаулар көп қайсы бірін жазасын. Ал Жәңгірдің аптека, ветлаборатория, музей, архив ашқандығы туралы еш құжат жоқ. Сірә бос сөз. 1839ж. Жәңгір Орынборға үйімде мектеп бар, сонда орыс тілін оқыту үшін кісі жіберуді сұраған. 1840ж. желтоқсанда В.Ольдекоп – Мәскеу университетін бітірген ветврач келіп, әрі мектепте сабақ берген. Мүмкін сол лаборатория құрады деп мақтануы. 1929 ж. хан елді қарусыздандыру үшін қолдағы қаруларды жинаған, содан тәуірін өзі алған. Келді-кетті қағазды тіркеп, жауап жазатын Бөкей кезінен кеңсе болған Жәңгір писарьлардың санын көбейтіп, меңгеруші жолдаған. Оларға жалақы 650 сомнан, елден жинаған, меңгерушіге 3000-6000 сомнан. Өзі де, атағын жаю үшін, Ресейдің белгілі адамдарынан хат жазысып тұрған.

Біреулер Жәңгір Нарында ағаш отырғызып арман шаруашылығының іргесін қалады – деп дәлелсіз жазады. Біз жоғарыда Нарынның 1/3 бөлігі орман дегенбіз. 1827ж. Ордада болған сенатор Энгель Нарын орманмен жабулы (“покрыто лесом”) және оны аяусыз отауда – деген. “Оқымысты” хан орманды қорымады. Ал Ордада жұмыс істеген. (1847-50 ж.ж.) А.Ереинов “Нарында орман болған, ол 1850ж. тек томарлары қалған, - дейді. ( : ).



Міне біз Жәңгір хан атқарды деген жұмыстардың жалғандығын көреміз. Талаптанған кісіге бұның бәрін тексеріп анықтауда қиын емес. Проф. Қасымбаев Ж. ханның көптеген кемшілігін атай келеді де, кенет: бір жағынан, елді басқарудың тозған түрін консервациялауды (сақтауды И.К.) жалғастыруға тырысқан күштер қимылдады, екіншіден, “Хан мен сыбайластары Орда да, жаңа қоғамдық қатынастар орнатуға бар күшін жұмсады”, - дейді ( :68). Ал ол қандай басқару түрі, қандай қоғамдық қатынастар екенін атамайды. Осындай түсініксіз, екі жақты, айналымы пікірлер бұл авторда көп оның бәріне түсінік беру – көп жұмыс. Біз мақалаларымызда көп мәселеге ғылыми, дерекке сүйеніп түсінік бергенбіз. ”
§3. Ханның жебірлігі және оның зардабы.
Біз шаруалардың наразылығы туғызып, саяси белсенділігін арттыруға басты себептер деп отарлық езгі, жер тапшылығы дедік. Келесі себеп-ханның үзіліссіз алым-салық пен салымның (повинность) санын, көлемін көбейтуі. Зерттеуші Қасымбаев хан салығының 20 шақты түрін атаған, бұда толық емес. Алым-салық жинау қазақта болмады деген хате. Кіші жүзде ХҮІІІ-ХІХ ғ.ғ. соғым, зекет, пітір, құшыр т.б. жинау болған. Бұл наразылық туғызып, салық жинаушыны сабау, өлтіру болған. Ол өз алдына әңгіме. Ал Жәңгір бұны өзінің баюы, отаршының қажеті үшін жинаған. Өлкетанушы Ж.Ақпай А.Харузиннің: жангир “всегда входил в интересье народа”, - дегенін ( :198) Сөзбе-сөз көшіреді. Бұл хате хан. Салық алым мөлшерін өзі белгілеген, есебі сақталмаған. Орынборға т.б. шынын айтпаған. Мысалы, соғым 10 бай мен 5 кедейден біреу, зекет 40 қойдан 1 қой деген. Бұдан ол халық мүддесін ойламағаны көрінеді. Шындығында әлде қайда көп. Бұдан ол халық мүддесін ойламағаны көрінеді. Соғымнан 420 мыңнан 700 мың сомға дейін ақша, 500 түйе, не жылқы жинаған. 2. Зекет 1830ж. 82000 сом жиналса, 1844ж. 930 мың 185сом. 3. Хан кеңсесіне – 1500 – 3000 сом, 4. Писары 10-12 адам 450 сомнан халықтан алған. 5. Шабармандар – 15 кісі, оларға ат киім, жалақы әр рудан төлеген. 6. Хан үйіне қызметкер - әр рудан киім, ат, жалақы. 7. Кеңсе бастығына 3000-6000 сом. 8. Дау шешу үшін депутат болған, олда сол ру есебінен. 9. Салық жинаушыға 700 сомнан дейді бірақ олар білгенін істеген. 10. Емшіге – 428 сом, 11. Ветеринар – 700 сом. 12. Рубасы өз білгенінше. 13. Ауыл, ру бөлімі билері де. 14. Почтамейстер – жылына 600 сом. 15. ОШК нұсқауымен Камышин т.б. Жасқұсқа, одан Тинянскийге почта жүргізген Черноярдағы почтаны ұстаушы 5 жылқы, 50 қой алған. Сондай мөлшерде Қаракөл, Шоқай, Жасқұста почта станциялары алып, арнайы салған үйде тұрып, шабындық, көлік, арба, жегу әбзелі т.б. жабдықталған – деп жазған хан. 16. Попқа 2 жылқы берген. 17. Қыста тебіндегі жылқы қосынан 2 жылқы, 18. Базарда сатылған 1 бас малдан 2 сом. 19. Күзде әр үй 2 түйе жүк пішен әкеліп береді. 20. Ханға сый деп әр үй 1 түйеден. 21. Ауқаттыдан ұзындығы 3 сажын ақ киіз. 22. Саудагерден неше түрлі алым. 23. Жабағы жүн – 5 пұд, не 20-25 сом. Молда ұстау ауыл мойнында. 25. Пітір. 26. Құшыр. Бұл мәлімет көбі шаруалардың арыздарынан алдық. А.Рязанов хан 1830ж. сомға 2000 сиыр. А.Харузин – 4000 бас жылқы жинады депті. Ал зекет деп хан 1836ж. 18000қой, 800 өгіз, 1000 жлқы, 700 түйе жинаған ( :669) Бұл дұрысы. Бұған біз көрші орыстар барып жұмыс істеу үшін ұлықсат қағаз – билет, айына 50 тиыннан жиналатынын қоспадық. Бұдан жылына 50.000 сом жинап, ОШК ұстауға жаратылады екен. Хан патшаға барып деп елден “Жылу” жинаған және жыл ара, не жыл сайын астанаға не “сыйлық” жөнелткен. Профессор Қасымбаев Жәңгірдің патша қызметкерлерімен қатынасының бірталай сырын айтқан. Оларға да “құр қол” бармайды ғой. Ханның елден басқа да алымдары бар, қайсы бірін тізсін. Мысалы, Тарғын өзенінен ескі тоғанды аршып, кеңіту үшін елден көлік, арба, жұмыс қолын т.б. жинаған. Хан тоған салдым, оған 6000 сом жараттым деген. Ондай сомға тоған салына ма? Біз почтаның Жасқұстан Бөрілі, Ұялы арқылы Глинянге баратынын сол жердегі Масқар, Төлеңгіт рулары ауылдарына жүктелгенін тәптештемедік. Бұнымен қатар Орал әскері қазақтан малын жайғаны үшін, Теңіздегі помещиктер жағалауда қыстағаны, мал жайғаны үшін арендаға ақша, мал төлегенін еске салайық. Ханның “қонақ асы”, “ханның үш асы”, “тұяқ” т.б. болған. Хан алым асылқтың мөлшерін, санын жасырған. Астрахан губернаторы сұрауына Жәңгір “соғыс қарамағындағылардың хан үстеліне әкелетін сиы, “ол әр шаруаның хәліне қарай сұлтандар, билермен жиналады” – деген. ( : ) Соғым көбіне кқшалай алынып, әр жылқы 40 сом демей, 70-100 сом алған. Бөкей Ордасын басқарған Уақытша Совет (Б.О.Б.У.С.) қызметкері Ващенко: “… соғымға деп кей жылдары 6000 сом қоса алған”, - деп жазады. () :33 Ал Иванин М. “10000 сом жинаған”, - дейді. ( : 9) Бұның бәрі толық мәлімет емес. 1827, 1829 ж.ж. көтеріліске қатысқан Қаратоғай Мәмбет ұлы (алаша р.), Ғаббас Қошайұлы (Ноғай - қазақ) т.б. Орынборға 1840 ж.ж. ханның елден әлі де көп алым-салық жинайтынын, оның санын, мөлшерін, жинушыларды жазған. Мысалы, Беріш руы 34 ауыл, 151 соғым, Алаша 22 ауыл, 92 соғым, Байбақты руы 33 ауыл 100 соғым, небәрі 12 рудан 770 соғым алды, - деген ( 48). Төрт ру мәліметі жоқ, сұлтандар, хожа, молдалар, дарқан салық төлемеген. Ғаббас 11.12.1842ж. шағымында хан жыл сайын елден ақшалай алым (сбор) жинағанын, мысалы, Шеркеш – 50000 сом, Ноғай – қазақ – 40000 сом, Қызылқұрт, Алаша р – 30 000-нан, Адай, Жетіру, Тана, Кете р. – 25000 соманан төлетіп, 410 000 сом алған. ( :18) Ғ.Қошаев т.б. зекет салығы мөлшері, сомасы туралы әр түрлі мәлімет бар, көбіне әдейі кемітіп берген. Жоғарыдағы мәліметтерді жинақтай, зерделей келіп, хан тек зекеттен 1млн. сом соғымнан да сондай пайда тапқаны көрінеді. Басқа алым, салық салым, жылу жинау халыққа 2 млн. сом шамасы зиян келтіреді деуге болар. Тек мал өніміне ғана күнелткен халыққа бұл тым ауыр жүк. Хан өз халқын өзі аяусыз қанаған.

Жәңгірдің келесі жігерлі шұғылдан жұмысы – сауда. Бұнымен Бөкей, Шығай т.б. сұлтандар, билер, байлар, тіпті хожа Қ.Бабажановта шұғылданған, бірақ олар халықты Жәңгірдей өз халқын өзі өрескел қанамаған. Ханның сауда, несие беру, алыпсатарлық т.б. қаржы операцияларымен құйтырқы жұмыстарын проф. Қасымбаев Ж. бір шама айқын, дәлелді баяндап, Жәңгір, “саудамен өз халқын тонаған” деп тұжырым жасайды. ( : ) Хан ауқаттыларда бір-бір түйеден көлйкке жинап алып, Сарытау, Аштарқан, Цариқын, Теке т.б. базарларында сатқан. 1827 жылдан орыс, татар т.б. саудагерлер Жасқұста жәрмеңке ашу, тұрақты сауда орнын белгілеу туралы мәселе көтерген. Ақыры Орынбор 1831ж. жәрмеңке ашуды қолдап, сауда орындарын т.б. қажеті үшін қаржы бөлген, құрылысшы мамандарын жіберген. Жәңгір бұларға бақылаушы болып шыға келген. Жәрмеңкеде хан өзі болып, әр бір сатылған малдан 1-2 сом ақша алған. Мынадай күлкілі жәй халық жадында сақталып, бізгге де жетті. Бір шаруа ішпей-жемей 2 түйені баптап, сатуға жәрмеңкеге әкеледі. Бір уақытта қасынан үлде мен бүлдеге оранған екі келіншек өтіп бара жатады. Шаруа әлгілерге қарап аузын ашып шіркін-ай, мына келіншектің, мықынына қолы жеткен жігіттің не арманы бар екен, - депті-мы. Бұны тыңшының біреуі естіп, жалмажан базардағы ханға жеткізеді. Хан әлгі бишараны шақыртып алып, сен Фатима ханымға тіл тигіздің – деп айыптап, айыбына 2 түйесін тартып алыпты. Жәрмеңке ханның табыс табу көзінің бірі болған. Жәңгір жоғарыда аталған қалалармен сауда жасап, олардан астық, құрал-жабдық т.б. әкеліп елге саттырған. Сөйтіп хан қарабасының баюы үшін қызмет істеген. Жерсіз қалған, алым-салықтан шаруалар Жайық сыртына көшіп қаша берген. 1820ж. ішкі тарапта 13 мыңнан астам шаңырақ болса, 1830ж. 10.350 шаңырақ қалған. Мал саны күрт азайып 16 млн. бастан 2 млн-дай қалған. (…) Мал шығынын жұттан, қысқы бораннан сақтау қамын ойластырмаған, яғни малды ықтыны, тебіні бар жерге жайғастыру шарасы істелмей, 1827ж. 120 мың бас мал боранға ұшырап, ығып, далада, не орыс селоларында жоқ болғаны белгілі. Теңіз жағалауын заңсыз иеленген помещиктер Бөкей, Шығай кезінде қыстау, жайылымға аренда алып дәнігіп, оның мөлшерін, түрін көбейте берген. 1824ж. қазақ сұлтан, билері осы мәселені ханға жазып, көмек сұрап ,ді, ол губернаторға хат жазумен Сары, Қара өзендер аралығын, Самар көлдерін Орал әскері тартып алып еді, оны шешуге де белсене араласпады. Астанаға талай барып, сановниктермен ауыз жаласып жүргенде бұл екі өзекті мәселені шешуді қоймаған баспасөзге де айтпаған.

Жәңгірдің ішкі тарап шаруашылығы мәселелері мен шұғылданғаны жөнінде архив құжаттары кездеспеді және бұрын, соңғы зерттеушілерде, популистерде атамайды. Сонда хан халқына қандай пайда келтірді? Сонда да күмәнданушы үшін Бөкей ордасының ХІХ ғ-ғы тарихы, Жәңгірдің қызметі дәйекті зерттеліп, деректі баяндалуы, объективті баға берілуі жөн.

Сонымен біз Жәңгірдің алғашқы он жыл қызметіне шолу жасадық, хан қызметіне баға беруді оқырманның билігіне қалдырдық. Біз әлі де бұл мәселеге оралармыз.

Бұл он жылда Мақамбет қайда болғаны, не істегені жөнінде толық мәлімет кездеспеді. Жоғары айтылған оқиғалар сөзсіз оның көз алдында өтіп, көзқарасын қалыптастырды. Болған оқиғалардың бірқатарын түсінсе, көбін жастық пен түсінбеуі де мүмкін. Хан ордасына қашан келгені де белгісіз. Бірақ оны Ордаға келуіне себеп-оның ақындығы, әншілігі, домбырашылығы, шешендігі екені сөзсіз. Өйткені басқа адам онда тұрақтамаған. Осы, 1830ж.ж. шамасы ол үйленген. Кей автор Мақамбет сақая келе, 1834ж. үйленді дейді. Бұл дерексіз әңгіме, делбар.Жаңақала ауданында Мерген, Бірәлиев, …Сеитов, Аманғали Қанатов т.б. Мақамбеттің қайыны Байбақты руы Дауымшар атасының Бірәлі Есейұлы деген, атында атады. Атырау Пединститутінде істеген Қасен М.Есмағұловке маған бұл сөзді растап, қыздың есімі Айғанша деген. Оралдың Фурманов ауданында, “Айғанша” деген жер бар, бұл Бірәлінің бір тұрағы. Айтушылар Айғанша жасынан пысық, өнерпаз, қуатты болып, жылқы баққан, дойыр, сойыл жақсы меңгеріпті. Бұл мәліметті кітап жазам дегесін. Әбуталиповке беріп, едім, оқсата алмады ғой. Мақамбет пен Айғанша 1825-1829 ж.ж. арасында табысқан болар. Кәриялар екеуі үйленген. Айғанша қайтыс болған дейді. Біз Алматы архивіндегі 4 қордан біз келген-кеткен қағаздар тізімі журналындағы 1832 ж. 21 тамызда Жәңгір Бөкеевтің қатынас қағазында: “Мақамбет Өтемісов Әжмәмбет Досалиев дегенді қалың мал үшін түрлі нәрселерді беріп қанағаттандыруды” – деген қысқа сөйлем бар. Сонда Мақамбет Ә.Досалиевтің ұрпағын іздеу керек болды. Сонда ақын 1831ж. не 1832ж, басында тағы үйленген болады. Мақамбеттің балалары туралы Т.Боранғалиев тағы долбар айтады. Оның мақаласындағы долбарға түсінік берейік десек. “Егемен Қазақстан” газеті соңғы жылдары жазылған 5 мақаламызды жарияламады, пікір алысуға жол бермеді. Автор Мақамбеттің “Жалғыз ұлым Мақмұт, Бекетай құмда ода бар” дегенді жоққа шығарып, Мақмұт оның баласы емес депті. Әдетінше, дәлелі жоқ. 1859 ж. тізімде Мақмұт 25 жаста, Өтеміс жанұясы тізімінде жазылған, ал,1861 ж. тізімде бар. Кәриялар оны аталыққа (шежіре) Мақамбеттің баласы деп жазған. Бұндай мақала зерттеу емес, ұлы Мқамбетті кемсіту. Ешбір дәлелсіз Т.Боранғалиевтің Мақамбетті “батыр” деуге қандай қақы бар? Батыр атағын ісіне қарай халық берді, жадында сақтады. Редакция Ұлы Мақамбеттің аруағын, халықтың ниетін силауы тиіс қой! Бұл Мақамбеттің халық алдындағы еңбегін жоққа шығару. Сөз бостандығы, демократия деп ойына келгенді жариялай беруге бола ма? Бұл қазаншының еркі бар, қойдан құлақ шығарса, - ғой. Халықтық жтиканы сақтап үйренейік. Ол бір заман тым қиын болды, Өтеміс әулетінің быт-шыты шықты, әке баладан, әйел ошағынан айырылды. Мақамбет жанұясын түгендеп үлгірмеді, Нұрсұлтанды Жәміл Елемісұлы тауып алып келген дейді. Ал оның анасы кім еенінде білмейміз. Сірә 1834-1835ж.ж. Мақамбет өмірінде күрделі жай болған, оны топшалау қиын. Бәрі де ел ішінде хан бастаған ылаңға байланысты шиеленісе берген.

Шиеленіс, наразылық тууының 4-ші себебі – хан, сұлтандарды, билердің, байлардың шаруаларды қанауды күшеюі, зорлық, қорлық жасауы болды. Құныққан салық жинаулар шаруаның хәл, жайына қарамай мал ішінен тәуірін алған, зекет соғымды бірнеше алуыда болған. Алым, салықтан құтылу, не азайту мүмкін болмайды. Шаруа ығысып Жайық аспақшы болады, бірақ онда да жеңілдік жоқ. Тіршілік көзі мал болғасын шаруа бар малының санын жазысып, кемітуге тырысуы да амалсыз іс. Теңіз жағалауында Татан ұлдары деген зекет төлеуден бас тартып, мал санын жасырады. Бұны естіген осы өңірдің билеушісі Қарауыл хожа Бабажанов сол ауыл биіне әлгі шаруаларды дойырмен ұрып, жазалап, керек алым-салықты тартып әкеткен. ( :42). Ал байбақты руы Күшпен, Қара ауылдарына малдары үшін төленетін ақша салығын жинауға барған сұлтан мен 2 биді әбден ашынған шаруалар сабап, өлтірген. ( :1). Қ.Мәмбетұлы, Ғ.Қошайұлы т.б. Орынборға жазған шағымдарында: хан тарапынан бізге жылсайын әртүрлі талау жүргізіледі. Хан әр руға 1-2 сұлтанды салық жинауға жібереді, ол олардың зияны ханнан да асып түседі. “Біз мұқтаж болғасын салық төлеуден бас тартсақ, олар бізді сабайды және азаптайды, ол біз қарсылассақ бізді ханға сүйрейді, хан бізді шақырып алып одан да қатал жаза қолданады. Біздерден түйелер мен жылқыны он-ондап өндірумен қатар, оның үстіне бір-бір ат, шапан тағы алады. Біз өз меншігімізге қожа болудан айрылдық”, - деген ( :21) Ж.Қасымбаев “Жангир обирал собственный народ”, - деп жүргені, тек өзі бұдан дұрыс тұжырым жасамайды. Әйгілі профессор Бекмахановтың “ханско-султанская верхушка занимался произволом и насилием против крестьян” дегені шындық. Тек патша авторларындай қазіргі әдебиетші, журналистер, өлкетанушылардың шаруа мүддесін қорғамай, тарихи шындықты жасыру оқырманды алдау ғой.

Біздің кәриялар халық көзінің тірі кезінде Жәңгірге жемқор, жебір. Озбыр, сұрамсақ деп ат қойды деген. Ол раста болар. Әнес Сарай хан ОШК төрағасы Генс пен дос болды деп дәріптейді. Дұрыс шығар. Хан Орынборға Ішкі тараптағы түрлі қылмысты, даулы істерді тәптештеу үшін тергеуші қоюды сұрайды. Генс бұндай істерді өзің терге деп Жәңгірге жүктейді. Сот ісінде де жергілікті патша әкімшілігі сауаттылық көресете алмады. Хан осыны пайдаланды. Ол ел наразлығын туғызған көтерілістерден тиісті қорытынды шығармады, жебірлігін жалғастыра берген. Мысалы, кісі өлімі ісінде құн төлеуді қолданды. Бұл хан, билерге пайдалы еді. “Жеті жарғы” бойынша ер адам құны 1000 бас қой. 1829ж. кісі өлтіргені үшін Қарабеков дегеннен “құн” деп ханның өзі Шөке Н. 2000 бас қой алып, өлген кісі жесіріне ештеңе бермеген. ( :384). Шөке сұлтан біреудің балтамен қолын шапқан, байбақты Есімбайдың көзін шығарған. Шаруаны соққыға жығу, жалқысын т.б. алу Шөкеге т.б. қаліпті іс. () :385 . 1834ж. Алаша руының азаматын төлеңгіт Ғалиев өлтіргені үшін 2000 қой, 19 сиыр, 40 жылқы төлетеді де, оны хан, Шөке сұлтан, Алтай би бөліп алады да, қазалы үйге 200 қой берген. ( :382). Сондай-ақ, Шүкіров Ж. деген Ш.Қонысбаевты өлтіргені үшін 2000 бас қой төлеген. () :383 . Бұндай фактылар тағы да бола тұрса да, баспасөзде белгілі болса да қазіргі авторлар жасырады. “Оқымысты” хан Тәніш деген қызды жұрттың көінше сабаған.

Ханнан сұлтандар, билер қалыспаған. Шаруалар ханға көрген жәбірін айтайын десе Жәңгір қабылдамаған. Бұның бір жағынан шаруалардың шаруасын шайқап, тұрмысын күйзелтсе, екіншіден, қоғамда наразылықты өршітіп, қарама-қарсы екі топ пайда болуына әкелген. 1827, 1829ж. көтерілістер себептері де осы, бірақ одан хан, сұлтандар тиісті қорытынды жасамады. Біз жоғарыда айтқандай кедейлену көбейіп, бір қатары Жайық асты десек, қалғанының көшетін әлі болмай байға “қоңсы” болған, көрші орыс байларына, ОКӘ офицерлеріне, балықшыға тұз өндірушілерге барып, болмашы ақыға жалданған. Оған әлі болмағандар “байғұс” аталып, Жайық бойындағы ОКӘ мекендерін жағалап, жолым үйлерін бекініс, форпост сыртына тігіп, казактарға жалданған, “… К линии подкочевывают одни белые киргизы: сюда гонить одна лишь нужда, крайняя нищета и необходимость заработать насущный хлеб у русских” сосын: “… киргизы постепенно русеют”, - дейді Щапов. ( :16) Не қайыршы болады. Бұл тұрмысты жазу тым қиын. Қазақ баласын асырап алмағасын ұнға, 25-50 сомға орыстарға сатқан. Бала аты, жөнін өзгертіп, христиан дініне кірігізіп, ата жұртынан айырылған. Оралқаласындай 1835ж. Сондай 67 қазақ баласы болған. Орынбордан Үйшікке дейін осылай. Құлдыққа сатылған қазақ балалары туралы архивте талай мыңдаған істер бар. Әнес Сарай т.б. бұндай жазбай, байғұсты “байғыс” деп, олардың әлеуметтік жәйін аша алмаған және олар орыстармен бірге тұрған депті. Бұл жалған мәлімет.Әскери форт, бекіністерге қазақты кіргізбеген, кей жалшы жұмысын істеп, сыртындағы жатағына қайтқан. Бұның бәрін Мақамбет көрген, білген. Содан болар, ол: “Аузы түкті сары орыс, кімге зорлық қылмаған”, - деген.



Феодалдық қанау мен отарлық езгінің зияны, зардабы тым көп, оның бәрін түгендеп жазу аса ауыр. Неше түрлі жантүршігерлік фактылар. Мынадай оқиғаны еске салайын. К.Матаев (Табын) деген 17 жасар бозбала 1824ж. жағалап Ілбішінге барып, өлер болғасын В.Харкинге барып, алумызды орыстар шауып, дүние, малды талап, әкемді өлтірді, тұлдыр жетіммін, не істесе десеңде көнейін, мені казөак әскері қатарына алыңыз – деп жылап, жалынды. Орыстандыруға құмар казактар оны өз қатарына алады, дініне кіргізеді. ( :7) Тағы бір сұмдық, атаман Донсков Д. қарулы командамен келіп, Жайық маңында егін егіп, қоныстанған Кердері аулына келіп: 2 адам малымызды ұрлаған, соны іздеп жүрміз – деген. Бұл белгілі, әзір сылтау, ұрыну. Сол күні әлгі ауылды шауып, 18 адамды өлтіріп, 2 тұтқындаған. Егіншілер дүние, малынан айырылып, босып кеткен. ( :150) Орынбор губернаторы осының бәрін біле отырып, еш шара қолданбаған. Онымен қоймай, кедейге қамқорсып, Ресейдің губерниясына аударып, несие, мал беріп, орнықтырып, дініне кіргізген. Бұл орыстандырудың, қазақты азайтудың зұлым амалының бірі кешеге дейін қалмады ғой. Бұның бірі көрінісі – болмашы кінә үшін айыптап, каторгіге, не Сібірге жер аудару болған. Бұның бәрі тәуелсіздігінен айырылған қазақтың әркімнің тепкісінде болып, қор болғанының ащы көрінісі, кісілігінен айырылған. Әрі бармай, біздің Теке қаласында 1815ж. 18 қазақ жалшы болып жүргенде, қожаларының қысымымен күзде Орал казак әскері қатарына алыңыз деп арыз жазуға мәжбүр болады. Кешікпей олар балаларымен 28 адам казак болып, христиан дініне кіргізілді. Қожайынның фамилиясымен Буренин Павел Петрович, Петр Аблаев, Григорин Иванович Садорыкин, Иван Иванович болып аталды. ( :3). Орыстандыруда кедей қазақ балаларына түрлі қысым жасап, не алдап, мүшкіл жайын пайдаланған. 1812ж. Тама руы аташал атасының баласы Есболов Қонысбай арыз беріп, “по бедности моей, без пропитания…” – дей келіп казак әскеріне алуды өтінген, “мәңгі қызмет атқарайын”,- деген. ( :). Орыстандырудың тағы бір тәсілі жылы сөйлеп, қамқорси алдап христиан дініне кіргізе берген. Сарыбай Есмурзин (Жаппас руы, алшын бөлімі) кдейліктен 14 жасар ұлын Степной бекінісі тұрғынына жалшылыққа берсе бала үгіт пен қысымға ұшырайды, 100 сом беріп христиан дініне кірігізіп, Васильев Яков деген есіммен Верхне-Уральск уезіне жөнеелтеді. ( :14) Ресей азаматтары қазақты, әсіресе балаларын арзан жұмыс қолы ретінде кеңінен пайдаланып, аяусыз қанаған, әсіресе 12-15 жасардағыларды. Таңат ұлы Айтас 13 жасында інісімен ауру анасын асыру үшін “Красный Умет” деревнясы орыстарының сиырын жазбай баққанына 30 сом ғана алады. Тағы бір 12,15 жастағы 2 бала көрші селоның малын бағыпты. ( :33). Титімдей бала түгелі үлкендерге орыстар арасында жұмыс істеу қауіпті, әр жәбірлеу, тілдеу, кемсіту, дәлелсіз айыптау, қорлау болған. Сенбеушілік, бәле-жала жабуда кездеседі. 1836ж. Теке қаласына жақын Рубеж өзені аңғарында 14 жасар Жолдыбаев Құттығали деген 14 жасар бала мал бағып жүрсе біреудің даладағы 2-3 мая пішені өртенсе, оны әлгі бала жауып, түрмеге жауып, Орынборға жөнелтеді. (60) Бұндай фактыны тағыда атауға болады. Қазақты азайтудың бір жолы – Жайыққа жақындағанды ұстап, соттап, жер аударған. Байбақты руының 4 азаматы Нарыннан келіп Жайық өтпек кезінде ОКӘ-рі ұстап, Теке қаласының әскери соты бәрін Архангельскіге жер аударған, көлік мүліктерін 8 сиырын олжалаған. Алаша руы Сары арысы, Әукетай аулының Тұрдығұл Рақмет (33 жаста), Қалдыбаев Бойдақ, Өтебаев Құрман т.б. Жайық өтем деп қолға түсіп, бәрінің көлік, мүлкін олжалап, өздерін Архангельскіге, Үркітке жер аударған. ( :10) Қиын тұрмыстан басын қатерге тігіп Әжібай, Чапай Сағыз ұлдары Жайыққа жасырынып келіп, балық аулап отырғанда қолға түсіп, бір балық үшін көп азап шегеді. ( :247) Қорғаншысы жоқ, бодан ел азаматтары әлеуметтік дағдарыс зарпынан ұстағанның қолында, тістегеннің аузында кте берген. Казак тептер болған, солдатқа барған татар, ноғай, қазақ ауыр жұмысқа, қорлыққа шыдамай қаша берген. Абдуллин Х., Абдіғапаров М., Негметуллин Ф., Григорьев т.б. солдат, казак болудан қашып келген. ( 66) Ресейдің өз ішінде шаруалар, солдаттар билеуші, қанаушы топқа наразы болып, әлсін-әлі бүнт көтерген, не армиядан, помещиктен қашқан. 1825ж. декабристер көтерілісі болғаны белгілі. Бірақ Кіші жүзде әлеуметтік күйзеліс тым күшті болып, бала сатуға барған.

Бұл Кіші жүзден тараған құбылыс. Біз бұл екі территория халықтың ауыр әлеуметтік жағдайын азаттық, тәуелсіздік үшін арпалысын талай жазып жүрсекте өлкетанушылар, әдебиетшілер халық қайғысынан гөрі хан, сұлтандардың жалған өмірін жаза беруде. Тіпті патша чиновнигі Е.П.Ковалевскийдің 1839-1840ж.ж. өз көзімен көріп жаны түршіге жазған қазақ тұрмысын қазіргі авторлар елемейді. Дегенмен тағы да есімізге алайық. Өйткені, оқиға Мақамбет жүрген, тұрған жерлерден суреттеледі. Біз – дейді Е.Ковалевский, - талай жалаңаш, ашыққан, азған, жәбірленген киргиздерді (қазақтарды) көрдік. Ол бишаралар қалың, күртік қарға суықтан тығылып, немесе қамыс арасына жасырынып, қаңғумен табылған терінің бір пұшпағын, не өсімдіктің тамырын қорек етеді, - деп жазған (71). Иесіз, сусыз Үстірт жазығында әр жерде 2-3-тен аласа, ыстлған, жыртық, қазақтың ескі киіз, не шым үйлері, жер кепе, там кездесе берген. Бұларда қазақтың сайғақшылары тұрады екен. Оларда еш мал болмайды. Бұлар қазақтың ең жарлы тобы, киіктің көп жүретін жолының маңында тұрады. Олар киік жолын бағып тор құрады, не шұңқыр қазып оның бүркеп аңдаусызда түсіріп, қорек етеді. Сөйтіп, күзде жылдық ет жинап, кептіріп алады да, терісін киім, төсем, төсек жасайды екен. Бір сайғақшы қарттың үйіне Е,Ковалевский кіріп қараса, төсекте жатқан кісінің көзінде ешбір өмір бөлгісі, жылылық жоқ екенін кріп, шошиды. Үйде ешбір мүлік, ыдыс-аяқ, төсем жоқ. Басып қағып жүргендер көп болған. Үстірттің “Шың” адырындағы қазақтардың күнелтісі тым нашар екен. ( :118) Бір қызығы, Шынәлиев Кәрім атай 1927ж. осы Шыңнан келген кәрия Мақамбет толғауларын, өмірін жақсы біледі екен, Орынборда бізге талай айтқан де-п сендіреді. Мүмкін, Үстірт, Шың мен Мақамбет талай жүріп, Қаразымға барды ғой, жолай әр жерде кідірген болар. Қайтарда 1839ж. басында хатты Мақамбет осы маңнан жөнелткен. Бұлардың ішінде Жәңгір, Балмағанбет сұлтаннан т.б. қашқандарда болар. Е.Ковалевский барымтаның ауылдар арасы қатынасымен саудадағы зиянын жазған. Сонымен, патша үкіметі, оның жергілікті әкімдері, Жәңгір хан, Баймағанбет сұлтан Кіші жүз жұртында сауатсыз, халық мүддесіне қайшы саясат жүргізіп, қоғамдағы шаруашылық дағдарысын, әлеуметтік күйзелісті одан әрі өршітіп, тек өз мүддесін ойлап, қоғамға ауыр зардабын тигізді.



ЇЇЇ – ТАРАУ

Ішкі тарапта ежектесудің қалыптасуы.

Шаруалар шайқасы.

§1. Ылаңның басталуы.
Қара қазақ баласын,

Еш уақытта налытпан”

Мақамбет
Мақамбеттің Жәңгірге: “Хан емессің ылаңсың, Қарашұбар жылансың” деуге негіз бар екенін біз жоғарыда көрсеттік. 1832 жылы басталған жерді сату, біреудің жерін сыртынан басқаға сату жалғаса беріп, шаруалардың ертеңгі күнге деген сенімін кеміте береді. Жерді сатып хан шаруадан бір алса, ол жердің шекарасын көрсетем Меңдігерей Бөкеев т.б. тағы мал, ақша, шапан т.б. алған. Ал хан, сұлтандар, Балқы, Шомбал, Қарауылхожа, Жанбөбек Бекқалиев, Тоғым Шығаев, Шотқара т.б. бірнеше жерден алған. Мысалы, Қарауыл хожа Бекетай құмында, Теңіз жағалауында Кокарев кордоны қасында т.б. жерде ағаш үйлері, жайылымы, қыстауы болған. Жанбөбек, Шомбал, Балқы биде бірнеше жер бөліктері бар. Ал Исатай, Мақамбет, Тінәлі, Қалдыбай, Ырсалы т.б. жерсіз қалады. Бұл наразылық туғызды дедік. Тек Исатай ғана 1834ж. 25 жыл жайлаған қонысынан айрылса да дауласып жаңа қоныс алады. Ол Шеркеш жері Манаш, құмда Мыңтөбе аумағы еді, басқалары жер ала алмады. Бұрын хан аламсақ алым, салықты шектен тыс көп алады деп бас көтерсе, енді шаруа оған ашық бармады. Бірақ билеушілер қанауын күшейте берген. Шаруалар амал жоқ әуелі өз үйінде өзі қорғанған, наразылық білдірген. Солардың алғашқысы Исатай болса керек. Мақамбет “Тайсойғандағы толғауында: “… Мына отырған Иса-екем,

Төрт-бес жылдай алысып,



Ханның бір тауын қайтарған”, - депті 1838ж.

басында.Ақын шаруалардың хан, сұлтанға қарсы бас көтеруінің мерзімін айтып отыр. Зерттеуші А.Рязанов өзінің кітабында Исатай бастаған қозғалыс 1834ж. басталды деген. Бірақ, ашық қарулы бас көтеру туралы нақты мәлімет, құжат атамайды, бізде кездестірмедік. Жалпы наразылықтың қаулуын айтқаны болар. Бұл дұрыс. Жәңгір жерді сатуды ерте ұлықсатсыз бастаған. Масқар руы М.Аллаяровке хан “Бөрліден” 1825ж. жер беріп, 40 қой, 2 ат, 2 түйе, 3 шапан, 100 сом алған (1:609). Осындай нарызылықты, тіпті шаруалардың бағынбау фактыларын көре біле тұра Хан, Меңдігерей, Қарауылхожа, Жанбөбек Бекқалиев, Тоғым Шығаев, Шөке т.б. сұлтандар, билер сыбайластарымен озбырлығын жалғастырып, жағдайды ушықтыра береді. Ханның жұмысымен таныс полковник М.Иванин: “…Жангир распоряжался землею как своею собственностью и выдавал ярлыки на крупные участки”, - дей келіп, бұған нарызылар: “…әуелі генерал Перовскийге шағымданып еді, бірақ ханның жақтастары олардың талабын қанағаттандырылмады. Олардың шыдамы таусылып, Орданың оңтүстігіннен хан жарлығымен берілген жер бөліктеріне ешкімді жібермеді: бұны бунт деп Исатайға ілескен киргиздарды бағындыру үшін казак отрядын жіберді” – деп зерттеушілердің назарынан тыс қалған кейбір жайлардың бетін ашады. (1:187) Ә.Сарай хан Генс пен дос деп дәріптейді, Иваниннің хан жақтастары деп отырғаны осы Генс болар, өйткені ол көтеріліс себептерін білседе, шынын айтпаған. Екіншіден, Теңіз жағалауындағы жер бөліктеріне бұрынғы иелері хан берген жарлыққа қарамай, басқаны жолатпаған. Соның ішінде Исатай т.б. болып тұр. Үшіншіден, Мақамбеттің: “Қиғаш үшін қандастық, Жайық үшін жандастық, Тептер үшін тебістік, теңдікті малды бермедік, теңдіксіз жайға көнбедік”, - дегені Қиғаш, Жайық (Кіші) Тептер – үш өзен Исатайдың т.б. 25 жылдан бергі қонысы еді. Сол үшін хан адамдарымен арпалысты. 1834ж. Исатайға ханның Манаштан қоныс беруі де осы арпалыс нәтижесі. Казак отрядымен жандасу 1833ж. шамасы Қиғаш өзені өңірінде болғанда, Исатай бұны асқындырмай ұңғыттығымен шешкен болып отыр. Беріш, Айғана, Қаракөбен, Жұмағазы т.б. билердің Исатаймен араздасып, ырыз қуу осы жер үшін. Олар осы жерде қалды. Исатайдың ағаш үйінде қалған мүліктерін тонай берген. Хан қылығына наразылық Қамысты-Самар, Сары өзен бойында Жаманқұм, Бекетай, Жиделі құмы т.б. жерлерде де болған. Опасыз хан біреудің жерін екінші кісіге сатуын жалғастыра берген. Ішкі тарап шаруаларының наразылығын қанаушы тап түсінбей, озбырлығын жүргізе береді. 1834ж. князь Юсупов қазақтардан Теңіз жағалауына қыстағаны үшін 7000 сом өндірген, 100000 бума қамыс шауып, жинап беруді талап етті. Исатай осы жұмысты істегені, борық тартқаны туралы әңгіме бізге де жетті. Ал осы жылы граф Безбородко үшін деп Қарауыл хожа 2000 тақты жинады. 1835 жылы да, елдегі шиеленісті кезде де Қарауыл хожа теңіз жағалауындағы қазақтан тағыда 10000 қой жинап, оның бірталайын 9000 сомын өзі алған. ( :1) Қит етсе “айып” төледі. Билеуші топтың азғандағы сонша Беріш руының басқарушысы Балқы Құдайбергенов шай-секеріме деп қарауындағылардан ақша жинаған. Онымен қоймай, Балқы соғымға деп бір-бір қой, қонақтарыма деп ауыл билерінен тағы 5 сомнан ақша алған. ( :303) Қарауыл хожа одан әрі кетіп, ханнан келген билерге деп 1835ж. әр үйден 2 қазы, 2 шұжық, 2 сом ақша жинаған. ( :2) Оның үстіне шай-секеріме деп 5 сомнан ақшаны, тағы 6 сомнан жинапты. Ал хан өкілдері жүрген жерінде әркімнің малын шімірікпей айдап кете берген. Хожаға келген Сегізек, Бекболат деген билер Мақамбеттің бір атын, Әлібай Тайманұлының сиырын өрістен әкеткен. Алаша руы басшысы Жанбөбек Бекқалиев, Адай руы басы Тоғым Шығаев, Байбақты рубасы Шөке Нұралиев, Ысық рубасы Меңдігерей Бөкеев сұлтандар т.б. осылай талаумен ел үстінен күнелткен. Бұдан көретініміз ауыл билерін ру, оның бөлімдері басшылары аяусыз қанайды екен. Ауылдың көбі 10-15 шаңырақтан құралады. Кей ауыл 100-300 шаңырақ, бірақ көпшілігі 10-20-дан. Бұл саяси бөлініс әлеуметтік дифференсацияны жасырып тұр. Билер кастасы 2 топқа бөлінгені байқалады: ірі феодалдар мен орта, кедей шаруалар. Екі бірдей қанаушыларыда соңғы екеуі. Бұған қоса сауда ісі ірі билердің сұлтандардың, хожалардың байлардың қолында болып, шаруаны қанаудың басты бір ырғағы (рычаг) болған ( :13) Бұның бәрі қазақтың европа елідегідей қысымға түсіп, алым-салық салым (повинность) айып (штарф), алыпсатарға, ірі байға “өмірік” т.б. төлеген. Бөкей кезінде-ақ ақша айналымы дамуы. Жәңгір кезінде өрістеп, міндет болды. Сонымен жерді тартып алу мен алым-салыққа қатарласа түрлі салым көптігі шаруаларды титықтатып, мал, дүниесіне ие болудан қалады. “Суға кеткен тал қармайды” дегендей өзі шаршап жүрген ел үстіне Жәңгірдің Зұлқарнайы келіп, қыдырады, теңіз маңындағы билер шағым еткен болар, ол 1835ж. жазда билерді жинап, ішінде Исатай бар, жиын өткізіп, 11 жасар сұлтан әліне қарамай: “Қарауыл хожа орнынан аластатылады” деп сендіреді. Әкесінің жылпыстығы баласына да жұққан ғой. Артынан Исатай Зұлқарнайға хатты жазды, аяқсыз қалады.

Осы бір қиын кезеңде Мақамбеттің үш өлеңі бар: Исатайдың хан сарайынан кеткенде Мақамбеттің Жәңгірге айтқаны, деген 1834, 1835ж.ж. хан патшаға сыйлық жіберген кезде болар. Осыған орай болар, Мақамбеттің, “хан жағынған патшаға” деген өлеңі бар. Жәңгір патша чиновниктеріне жағымпаз екендігі елге белгілі. 3-шісі: Мақаңның Орда да Кетерде Жәңгірге:

“…Хан емессің қасқырсың

Қара албасты бақырсың

Хан емессің ылаңсың

Қара шұбар жылансың,

Хан емессің аянсың,

Айыр құйрық шаянсың”, - дегені Жәңгірдің

тарихи, саяси портретіне дәл келеді. Бұны батыл және шешендік пен Мақамбет айта алады. Мақамбет қарабастың қамы үшін жүрмеген ерекше адам. Оның шаруа қуса ептілігі, ұңғыттығы, тіл білуі кісіге жанаса білуі Жәңгірден басым болмаса кем емес. Бірақ, аз өмірінде көпті көрген “түйгені мол” азамат өз өмір бейнесі (образ жизни) халыққа қызмет етуге бейімделген және қанша қиналса да сол бағытынан “Ер жігіт діңіне берік болсын” - деп (Т.Шамиденов айтқан) яғни алған бетінен қайтпасын деп өзінде, өзгені де ұлы арманға жетелеген. 1834ж. 9-маусымда өз аулына би (старшына) болып, хан бұйрығымен тағайындалса да хан сарайында болып, елдегі шиеленісті болдырмауға тырысқаны жоғарғы өлеңнен көрінеді.

Жәңгірдің сөзіне сенсек, ол губернаторға Мақамбет осы “бүліктің басында және соны ұйымдастырушысы деген. Олай болса хан Исатайға жаңа қонысты, Мақамбетке би лауазымын 1834ж. қысталаң жағдайда беруге мәжбүр болған. Бірақ бұнымен ежектесу тоқтамай үстем тап зорлығын тимаған, 1835 ж, шиеленіс жалғасқанын атадық. Күзінде Исатай, Мақамбет, Уса Төлегенов, Қалдыбай Қосаяков т.б. ханға Қарауыл хожа үстінен шағым жазады. Ондағы фактілердің бір қатарын біз жоғарыда жаздық. Хан жәйді түсінбеді, орлықшыларға хат мазмұнын айтқан. Бұл билеушілер мен шағымданушылар іргесін одан әрі ашып, өштестіреді. Ханға арқа тіреген билер Исатаймен үндес шаруаларға ашық шабуыл жасап, дүние, мүлкін, тонап, өздерін “арызқой” деп жәбірлеп, өлтіреміз деп қорқытқан. Бұл хан, сұлтан бастаған ылаң еді. Өз өмірімізге қауіп төнгесін, – дейді кейін тергеушілерге. Е.Жантөлин, - біз алыстағы Исатайға паналай бардық, - деген. Қаракөбен, Айғана, Төлеген Тыныштықов т.б. қорғануға тура келген. Мақамбет бұл тексерісте басшы болған, егесті бейбіт жолмен шешуге ұмтылған. Сол үшін Исатай т.б. атынан ханға Орынбор губернаторына, ОШК-на, ОКӘ-рі атаманына мәлімдеме, шағым, петиция, арыз жазған. А.Рязанов Исатайдың ханға жазған хатының датасын шатастырады, қате пікірде бар. (20) Ханға шағым 1835ж, күзде дедік. Соған хан 5.03.36ж. жауап, Исатайды Жасқұсқа кел, дауды ақылдасайық, келмесең өзіңді кінәлі болғанын – деп бопсалайды. Бұл белгілі тәсіл еді. Досы Ш.Жақсыбаевты осылай шақырғанына барғанда ұстап, жөнелткен. Патша әкімшілігінің айла-шарғысын азда болса көріп, білген Мақамбет Исатайды ханға жібермей қойған. Осыны күткен хан 17.03.36ж. Қарауыл хожаға қарауындағыдан қол жинап, Мақамбет пен Исатайды ұстап, ордама әкел деп пәрмен береді. Бұл Исатайларға да жетеді. Істің шиеленісін көріп, қорғануға дайындалады. Қарауыл хожа қол жинап, 800 қарулы кісі Манаш маңына 25-наурызда келіп, Қиялы бейіті қасында орнығып, Исатай Мақамбетті алдап ұстамақ болады.

( :364) Манаш та 200-дей жігіттер жиналып, қонысты айнала қоршап, малды ортаға қамап, соғысқа дайындалады. Хожа: Исатай ханға барсын, - дейді. Қарауыл хожа Исатайларды майданға шақырады. Исатай Ордаға бару қауіпті, кісіңді тарат, - деген. Бұл зұлымның қауіпті ұсынысы еді. Қоршаудағылар 200 адам қорықпай майданға шығады, бірақ хожа шайқасудан тайынады. Исатайлардың айбары жеңеді, біраз сөзбен салғыласудан соң хожа масқара болып, шегініп кері кетеді. Хожаның ылаңы іске аспады. Исатай мен Мақамбет алғаш рет ханның тауын қайтарады. Бұл хабар лезде Нарынға қайылып, Исатай, Мақамбетті “батыр” деп қадір тұтады.



Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   13




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет