Қиял мен елестету
жүктеу/скачать 16,89 Kb.
|
15 апта сын
|
“Қиял мен елестету” Фантазия - бұл біз білмеген, бастан кешпеген және көрмеген ерекше жағдайлар мен жағдайларға апаратын, бізде болмаған және шындықта жоқ психикалық бейнелер. Біздің басымыздан өткен немесе көрген нәрсені қиял тірілтеді. Қиял жаңа идеяны да тудыруы мүмкін, бірақ кәдімгі, өмірдегі құбылыс. (Новицкая) Сондай-ақ, суретшінің және оның шығармашылық техникасының міндеті - пьесаның фантастикасын көркем сахналық шындыққа айналдыру. Бұл үдерісте біздің қиялымыз үлкен рөл атқарады. Сондықтан, бұған тағы біраз тоқталып, оның шығармашылықтағы қызметіне тереңірек тоқталған жөн. Сахна іс-әрекеті туралы айтылғандардың бәрі Е.Б.Вахтанговтың сахналық қойылым туралы оқуда тамаша дамуға ие болды. Кез-келген әрекет - мен не істеп жатырмын деген сұраққа жауап. Оның үстіне, іс-әрекеттің өзі үшін адам ешқандай әрекетті жасамайды. Әрбір іс-әрекеттің белгілі бір мақсаты бар, ол әрекеттің сыртында жатыр. Яғни, кез-келген іс-әрекет туралы: сіз неге істеп жатырмын? Бұл әрекетті жүзеге асыра отырып, адам сыртқы ортамен кездеседі және осы ортаның қарсылығын жеңеді немесе оған бейімделеді, бұл үшін әртүрлі әсер ету құралдары мен тіркеулерді қолданады (физикалық, сөздік, еліктеу). К.С.Станиславский мұндай әсер ету құралдарын құрылғылар деп атады. Құрылғылар сұраққа жауап береді: мен не істеп жатырмын? Мұның бәрі біріктірілген: іс-әрекет (мен не істеймін), мақсат (мен не істеймін), бейімделу (мен қалай істеймін) - және сахналық тапсырманы құрайды. (Захава) Актердің басты сахналық міндеті - рөлдің өмірін оның сыртқы көрінісінде бейнелеу ғана емес, негізінен сахнада бейнеленетін адамның және бүкіл пьесаның ішкі өмірін құру, оның адам сезімін осы келімсекке бейімдеу оған барлық органикалық элементтерді беретін жан. (Станиславский) Сахналық тапсырма міндетті түрде образ, күй, көрініс, құбылыс, сезім туралы айтатын және белсенділікті меңзеуге тырыспайтын зат есіммен емес, етістікпен анықталуы керек (эпизодты осылай атауға болады). Тапсырма тиімді болуы керек және, әрине, етістікпен анықталуы керек. (Новицкая) Имандылықтың құпиясы сұрақтарға жақсы жауаптарда: неге? не үшін? (не үшін?). Осы негізгі сұрақтарға тағы бірнеше сұрақтарды қосуға болады: қашан? Қайда? қалайша? қандай жағдайда? К.С.Станиславский мұндай сұрақтарға жауаптарды «кезеңдік негіздеу» деп атады. (Станиславский) Кез-келген қозғалыс, позиция, дене тұрысы негізді, орынды, нәтижелі болуы керек. (Новицкая) Әрқайсысы, ең «ыңғайсыз» сөз негізделуі керек. Болашақтағы сияқты, суретшілерге де пьеса мәтініндегі әр оқиға үшін және оның сюжетіндегі әр оқиға үшін ақтау мен түсініктеме іздеу қажет болады. (Гиппиус) Ақтау деген нені білдіреді? Бұл түсіндіру, ынталандыру дегенді білдіреді. Алайда, кез-келген түсініктеме «кезеңдік негіздеу» деп аталуға құқылы емес, тек «маған керек» формуласын толығымен жүзеге асыратын біреу ғана. Сахнаны ақтау - бұл сахнада болып жатқан және болып жатқан барлық нәрсеге түрткі, бұл спектакльге қатысты және актердің өзі үшін қызықты. Себебі сахнада актер үшін дұрыс және баурап алатын мотивацияны қажет етпейтін ештеңе жоқ, яғни сахналық негіздеме. Сахнада бәрін негіздеу керек: әрекет орны, іс-әрекет уақыты, декорациясы, қойылымы, сахнадағы барлық заттар, барлық ұсынылған жағдайлар, актердің костюмі мен макияжы, оның әдеттері мен әдептері, іс-әрекеттер мен істер, сөздер мен қозғалыстар, сондай-ақ серіктестің әрекеттері, қылықтары, сөздері мен қимылдары. Неліктен бұл нақты термин қолданылады - негіздеу? Ақтау дегеніміз қандай мағынада? Әрине, ерекше сахналық мағынада. Ақтау үшін оны өзіңіз үшін растау керек. Сахналық негіздеудің көмегімен, яғни дұрыс және баурап алатын мотивациялардың көмегімен актер өзі үшін көркем шығарманы (демек, көрермен үшін) көркем шындыққа айналдырады. (Захава) Актер бойында болуы керек маңызды қабілеттердің бірі - қойылған міндеттерге сәйкес өзінің сахналық байланыстарын орната және өзгерте алуы. Сахналық қатынас - бұл жүйенің элементі, өмір заңы: кез-келген объект, әр жағдай өзіне қатынас орнатуды талап етеді. Қатынас - белгілі эмоционалды реакция, психологиялық қатынас, мінез-құлыққа бейімділік. Фактіні бағалау - бұл бір оқиғадан екінші оқиғаға ауысу процесі. Бағалау кезінде алдыңғы оқиға өліп, жаңасы туады. Оқиғалардың өзгеруі бағалау арқылы жүреді. (Станиславский) Актердің шығармашылық шоғырлануы объектіні оның қиялына шығармашылық түрлендіру үдерісімен, заттың шын мәніндегіден мүлдем өзгеше нәрсеге айналуымен тығыз байланысты. Бұл объектіге деген қатынастың өзгеруінен көрінеді. Суретші үшін маңызды қасиеттердің бірі - қойылған сахнаға қатынасты қойылған міндетке сәйкес орната және өзгерте білу. Бұл қабілет аңғалдықты, стихиялылықты, демек, актердің кәсіби жарамдылығын көрсетеді. М.О.Кнебель: “…бастан кешкен оқиға, уақыт өтісімен жаңадан ұсынылған шартты жағдай болып ауысады” - деп, түсіндіреді. Әлі күнге дейін өзектілігін жоғалтпай сан қилы нұсқада өнер сүйген тұлғаның көзқарасымен “Қарагөз” шығармасы қойылып келеді. Осы тұста Ғ.Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық балалар мен жасөспірімдер театрында Фархат Молдағалидің режиссерлігімен жақында ғана қайта қойылып премьера көрермендерге жол тартқан болатын. Аншлагпен өтіп келе жатқан бұл қойылымды сәтсіз деуге келмес. Сырымның әкесі Жабай рөлін сомдау басты құрамда Әсет Иманғалиға бұйырған. “Жақсы актер кез келген рөлде жарқырай көрінуі керек. Шеберлік деген – сол” деп жатады. Келісуге де, келіспеуге де болады. Бірақ, қалай десек те, актердің бағы – оң жамбасына келетін сәтті рөлімен дер шағында жолығуы. Ол рас. Қойылым саундрама жанрда болғандықтан да актер шеберліктен бөлек сахна әрекеті, қозғалысы, пластикасы мықты болу шарт. Үнемі спектакль темпоритмін түсірмей әр сөзін нық айтып көзқарақты көрерменнің көңілінен шыға білуде үлкен еңбек пен күшті талап етіп жатады. Жабайдың Мөржан алдында шарасыз күйде жыларман қалпы қалғанда Әсет Иманғалидің рөлін жан-жақты зерделей отырып ішкі жан дүниесі аша білгенін байқаймыз. Көзінен тоқтаусыз тамған жасын көріп сахна үстіне жүгіре шығып еріксіз бір құшақтап алғың келетіндей күйге түсесің. Әсет Иманғалидің ерекшелігі сол рөлін сендіріп ойнауынан тыс, мәз болып жүрген кейіпкер әп сәтте мұң мұқтажын шағуға тура келетін сәттер болып жатады. Жабайдың да қолы тұсауланып не баласын жақтай алмай, не әулетке қарсы шыға алмаған бейбаққа айналған кезінде ұлына бар ақылын шағып ұрысып жатса да әкенің шын қиналысын көреміз. Сырымды итеріп барып құшақтап алғанда жүрегің елжірейтіні хақ. Фархат Молдағалидің бұл қойған шығармасында әуенмен қатар би ерекше рөл атқарып актерлерді барлық тұсынан байқап таңдай қаға аласың. Актерлердің қашан да тәжірибесі сынға алынып жатады. Билеп жатып пауза ұстап сөйлегенде демдері жеткені талай дайындықты өткергендері көрініп-ақ тұрады. Сахна – қиялымыздан туындаған жасанды өмірдің сиқырлы кеңістігі. Өнер адамның қиналып қамау тері алынатын да, құлашын кеңге салып рахатана шабатын да алаңы. Қойылым - актердың ойыны болғанда, режиссура – катализатор. Актер мен авторды табыстырушы. Актер – сахнадағы ұсынылған шартты жағдайға сәйкес: сөзімен, іс-қимылымен әрекет етуші. Дени Дидроның «Актер туралы парадокс (оғаш пікір) трактатындағы: «Сезімтал болу – бір бөлек, сезіну - бір бөлек. Біріншісі - жанның, екіншісі - ақылдың еншісінде» - деген жолдарға көңіл аударсақ, алғашқысынан кез-келген адамның мінезіне байланысты өмірдегі қимылын, ал соңғысынан актердің сахналық бейнеге айналудағы іс-әрекетін көреміз. «түсінікті болу үшін, түсіндіруге тырыспауың керек» - дейді. Қойылымның әр минуты секундына дейін санаңда кетпей жан тебіреніске түсіруі ұжымның бірлесіп жасаған жұмысының жемісі. Тың дүниелердің туындысын пайымдап, катарсис сезіну ылғи бізге бұйырсын! жүктеу/скачать 16,89 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|