Жүсіпқалиұлы Аман жинаған деректерінен

Ақшолақтың көзінен жас парлап отыр екен.

Сартай жөнінде руы Байторы Қабдеш ақсақал мынадай дерек айтқан екен:

«Сартайдың үйі Төлендегі мешіттің қасында болды. Қазір үйінің жұрты жатыр. Сартай ұзын бойлы, сақал – мұртты, ат жақты адам болды. Қайда барса да, қоңыр мақпалдан тіккен қабы бар, қой шегінен жасаған қос шекті домбырасын қолынан тастамай, үнемі бірге алып жүретін еді», - дейді екен Қабдеш қарт.

Жас кезімде Сартай әншінің ат арбасын айдайтын делбешісі болып әншімен үнемі сапарлас болдым. Сартай салған ән-жырды жол үстінде де, барған ауылында да тыңдадым. Оның тереңнен шыққан құдық суындай тұнық та мөлдір қоңыр даусына, қазақтың бай, небір асыл теңеулерімен әдемілей салған әндерін, толғауларын жыр сүйер ауыл тұрғындарымен қосыла тыңдап, өнеріне риза болатынмын. Таңертең қосшы бала, ат арбаны жек, Княз жаққа барамыз дегесін осы ауылды бағыттап, жолға шығамыз. Атымызды қинамай, өз бабымен жүреміз. Біз барған ауыл адамдары ақын келген үйдің қасына жиналып, оның айтар әнін, толғайтын жырын асыға күтеді. Сүт пісірім уақытта олар Сартай түскен үйге кіріп, барлығы үй ішіне  жағалай отыратын. Әншіге шөлін басуға, жолсоқты болып шаршап келді дей ме, кім білсін, сәл тынығып алуына мүмкіндік беретін. Жыршы ауқаттанып, шәйін ішіп алғаннан кейін домбырасын күйге келтіріп, үстіндегі шапанын шешіп, алдына жайып, аламан бәйгеге түсер тұлпардай даярланып, ащы тері алынғанша әуелі түрікпен жырымен бастап, тыңдаушысының назарын өзіне аударып алатын. Толғап-толғап, әбден бабына келген жыршы айтқан жырын бар ынтасымен тыңдап отырған ауыл адамдарын шетінен небір асыл сөздермен сыйпаттап мақтай жөнелетін. Мақтаулы сөзді естіген атқамінерлер, байлар, ауыл белсенділері, жаюлы тұрған шапанға алып келген шәй-пұлын салады. Бұл көріністерді жыршы тамақ асыраудың «әдістері» емес, өзінің өнеріне тыңдаушының берген бағасы, ыстық ықыласы деп қабылдайтын. Сол уақытта өнер адамына деген қошемет, ынталандыру осылай жүрсе керек. Айтқан ән-жырын тыңдаушысы марғаулау қабылдаса, Сартай да самарқауланып, кеңінен көсілмей, айтып отырған жырын тез бітіретін. Тыңдаушылар «қиқулап» отырса, жыршы да маңдайдан аққан терін сүртер сәт таппай, ұзаққа шапқан тұлпардай бауырын жаза түсетін еді. Сартай ән-жыр айта отырып, айналасын көзімен шолып, тыңдаушысының көңіл-күйін, сол сәттегі ахуалын байқайтын еді. Осылай ел аралап, ән салып, жыр жырлап өнерімен ауыл-аймаққа танымал болды. Оның өзіндік мақамы, сөз саптауы қаратөбелік өзге әнші-жыршылардан бөлек, тыңдаушысының құлағына жағымды келетін. Айтқан әні мен толғауы күнделікті өмірдегі тыныс-тіршіліктен туындайтын еді. Бұл Сартайдың суырып салма ақындығын, ал өзіндік сазы – халық сазгері екендігін, орындауы – әнші-жыршылығын дәлелдейді.

Сартайға ақындық өнердің қо­нуы жайында Қаратөбенің ба­йыр­ғы тұрғындарының, ақын ұрпақтарының арасында түрлі әңгімелер айтылады. Бұл жа­йын­да Сартайдың немересі Ерген Сартаев былайша әңгімеледі.

- Әкемнің айтуынша, ол кезде қозы көгендеп, қой сауады екен. Қозы қайтаруға кеткен 6-7 жасар Сартай жоғалып кетеді. Айналада құдық не жыра жоқ, тегіс дала. Ел болып екі күн іздеп, таба алмайды. Үлкендер «баланы жын-пері көтеріп кетті» деп топшылайды. Үшінші күн дегенде Тайпақ бетінен келе жатқан бір жолаушы қыстан қалған шөмеле шөптің үстінде талықсып жатқан баланы көріп, ауылға алып келеді. Бала тірі болғанмен, көзін ашпайды. Сонда көзі қарақты бір үлкен кісі «Мынау тегін бала емес, бірдеңе байлап жатыр мұны. Дені сау, ештеңе қаққан жоқ. Оянғанда бірдеңе айтар, не деп оянар екен, сұрағанын тауып бере алар ма екенбіз» дейді. Бірер сағаттан кейін бала тұрып, бұрынғыдай емес, тілі бұралып, түсініксіз сөйлей бастайды. Сонда алғашқы сөзі «Домбыра» деп шыққан екен. Сөйтіп, 6-7 жасынан ақындықты Алла беріпті оған. Кейін үлкендер «Далаға қалай кетіп қалдың, не көрдің, біреу апарды ма?» деп сұрағанда Сартай: «Бір қара құс келді» деген екен. Басқа ештеңе білмепті. Сартайдың әкесінде, аталарында ақындық болмаған. Ол ақындығымен Ұлы жүзді де, Орта жүзді де аралаған, - дейді Ерген аға.

Сартай ақынның тағы бір не­ме­ресі облыс орталығының ір­ге­сін­дегі Шаған ауылында тұ­ра­тын Күләш Құбайысқызы ке­лер жылы сексеннің сеңгіріне тол­мақ. Әйтсе де, әжеміз әлі күнге тың. Бізге атасы туралы әңгіме­леп те, домбырасын қолына алып термелеп те берді.

- Әкемнен 7 жасымда қалдым. Ол кісіден өлең-жыр, қандай да бір әңгіме жадыма түйіп қалмаппын. Аталарым туралы білетін әңгімелерімнің бәрі өзім қолында өскен, әкемнің ағасы Дәулетиярдың айтуымен есімде қалды. Сартайдың бір термесінде былай деп келеді:

- Малды бір жисаң қойды жи,

Май кетпейді шарадан.

Итті бір жыйсаң сырттан жи,

Қой бермейді қорадан.

Құс ұстасаң, жігіттер,

Бүркіт деген құсты ұста,

Қыс киерің түлкі етер.

Қас патшаның баласы,

Ауызына салмас парадан.

Қас батырға оқ тисе,

Мыңқ етпейді жарадан.

Алғыншық алсаң тектіні ал,

Өсек те жүрмес арадан,

Басыңды қоссаң, жігіттер,

Жақсыменен қосыңдар.

Жаманмен қоссаң басыңды,

Табалап жүрген дұшпандар,

Өле-өлгенше күлкі етер, - дейді. Дәулетияр көкем әндетпей, тақпақтап айтатын. Арасында ға­на ыңылдап отырғанда «дәй­дай-ау, дәйдай-ау, кәкемнің са­зы еді» дейтін. Әкелерін «кә­ке» дейді екен, - дейді Күләш апа.

Бұл термені бүгінгілер біле бермейді. Бұрын-соңды жа­рық­қа шығып, таралмаған. «Ел іші өнер кеніші» емес пе, осы ма­қа­ланы жазу кезінде «Құбайыс Қа­ра­таевтың айтыскер ақын Жан­ғали есімді ұлынан туған, Ақ­ж­айық ауданының Базартөбе ауы­лында тұратын Нұржан Қа­ратаевтың үйінде араб қар­пімен жазылған көне жазбалар бар. Сартайдың термелері болса керек», дегенді естідік.

Түсінікті болу үшін Құбайыс Қаратаев туралы тоқтала ке­тейік. Құбайыс – Сартай ақын­ның ұлы. Сартайдың Қаратай есімді батыр ағасы болған. Сол Қаратайдың жалғыз ұлы жастай дүниеден өткенде Сартай Құбайысты соңынан ерген тұяғы болсын деп ағасына беріпті. Құбайысқа өз әкесінің өнері қонып, ақын, әнші болған. Оның өнері жоғары бағаланып, Ұлы Отан соғысына жібермей, алып қалу жайы сөз болғанда, «Менің өнерім – халық алдына шығып, ән салу ғана емес» деп, өз еркімен соғысқа аттанған екен. Қайран Құбайыс... Сол кездің өзінде Сартайдың көптеген мұраларын, ел ішіндегі өзге де қызықты әңгіме, өлең-жырларды қағазға түсіріп үлгерген екен. Жоғарыда айтылған Нұржан Қаратаевтың үйінде сақталған бір шамадан толы құнды мұраның дені Құбайыстың жазбалары болып шықты. Дәптерге жазылған 400 беттің үстіндегі арабша жазуды фотосуретке түсіріп алдық. Олардың ішінде бізге белгілі болғаны – «Қыз бен молданың айтысы», «Әбубәкір молданың өлер алдында айтқан толғауы», «Кәмпескеге ұшыраған байдың елімен қоштасқанда айтқаны» сынды ел ауызынан жиналған мұралар бар. Бір әттеген-айы, бүгінде мұндай ескіше жазуды жетік оқи алатын арнайы мамандар немесе жалпы хабары бар адамдар қат болып отыр. Әзірге табылған мұраны жергілікті медреседе сабақ беретін діни ұстаздар ептеп оқып көруде. Ескіше хат танитын кісілер болып, редакциямызға хабарласса, нұр үстіне нұр болар еді. Нұржанның үйінде Құбайыс атасының латын қарпімен жазылған өлеңдері мен әңгімелері де көп сақталған. Сондай-ақ 1922 жылы Ташкент қаласынан шыққан, араб қар­пі­мен басылған, Халел Дос­мұхамедов құрастырған «Абай» кітабы бар.

Нұржан атадан қалған құнды мұраны көзінің қарашығындай қастерлеп сақтап отыр. Құбайыс ұстаған домбыра да сол ша­ңы­рақтың төрінде қабымен бү­тін­дей сақтаулы екен. Құбайыс дом­бырасының тарихы ерекше қызық. Ол жайында газетіміз­дің алдағы сандарының бі­рі­не шығатын «Соғыстан қайтқан дом­быра» атты мақаладан оқи аласыздар.

Құбайыстан қалған араб қарпімен жазылған жазбаларды 1965 жылы Сәрсенғали Нетәлиев деген адам оқып, біздің қазіргі жазуымыз кириллицамен 70 беттейін қалың дәптерге көшірген. Бірақ жазу мәнері өте түсініксіз екен. Осы себепті дәптердегі өлең-жырларды толығымен түсініп, оқып шығу мүмкін болмай отыр. Дәптердің Қат тізімі деп басталатын алғашқы беті «Орыстың тәржімә еттім мысалдарын, Әзірге қолдан келген осы барым» деп келетін өлең жолдарымен басталады. Сондай-ақ Сартайдың қазір белгілі «Тар заман» толғауы кейбір бізге жетпеген жолдарымен толық нұсқада жазылған. Замандасы Мұхамбетжан Сарғожаұлы(Ақшолақ) туралы жазғаны, бір жолы патшаға барған қазақтың үш жүзінің белді адамдары (қазақтардың 1894 жылы II Николай патшаның таққа отыру рәсіміне барғаны болуы мүмкін), Кіші жүз руларының мықтылары, дін оқуын терең игеріп, мешіт ұстаған заманының зиялылары туралы, Сартай ақынның өз руының мекен еткен жерлері жайлы толғаулары бар екен. Бұл дәптерді қалаға іргелес қазақ ауылында тұратын, Сартайдың Құбайыстан туған немересі марқұм Жанғалидің жары, жоғарыда аталған Нұржанның анасы Нағима ападан алып, қараған болатынбыз.

Осының бір мысалы, 1939 жылы ел ақыны Кенжебай Бекмағамбетовтың жалғыз ұлы қайтыс болғанда айтқан көңіл айтуын кезіңде Оралдық ақын Қаташ Садықовтан журналист Хамидолла Қыдыров жазып алған еді.

Қ.Қаратаев Чапаев аудандық газетінде редактор болыпты. Үшаналық ардагер-ұстаз Науша Төлеутаев Құбайыстың ақындығы жайлы еске алып, бір жылдары жымпитылық "Қызыл ту" газетінде "Басқарма мен торы ат айтысы" деген өлеңі шыққандығын айтты.

Колхоздың бақа торы ат көлігі еді.

Көлік-мал өндістің көрігі еді...- деп басталатын өлеңнен есінде қалғанын айтқаны бар. Өткен жылы маусым айының ішінде әкесі Құбайыс пен атасы Сартай ақынның мәліметін іздестіріп, Күләш Құбайысқызы Шаған ауылынан Қаратөбеге келген болатын. Үшана ауылында болып, біз жоғарыда айтып өткен Науша Төлеутаев қартқа ат басын тіреді. Әңгіме өз желісін тауып, "Бәймен" деп аталатын ескі қорымда түйінделді. "Бәйменде" екі құлпытас ескі. Қалғаны кейін қойылса керек. Ескі құлпытастың бірі-Бәйменге, ал екіншісі Сартай ақынның басына қойылған дейді ауылдың көнекөз қарттары. Ал Қаратайдың моласы Қалдығайты өзенінің арғы бетіндегі Көпбай қауымында деседі. Бір қызығы-Қазақстан Республикасы Ғылым академиясының қолжазба қорында сирек кездесетін қолжазба ретінде Сартай Көшкіншіұлының "Тар заман" деген толғауы бар екен. Сондай-ақ Құбайыс Қаратаевтың "Сартай Көшкіншіұлын таныстыру", "1916 жылғы өлеңдер жинағының қолжазбалары", "Қырандарға хат" - 1941-1945 жылдар " Өлеңдер, Уральск, 1937 жыл" деген қолжазбалары сақтаулы екен. 2004 жылы жазғытұрым Қаратаев селосының тұрғыны, ардагер Мәрбан Бекмағамбетов деген әдебиетті сүйер қартымыз Сартайдың "Тар заман" деген толғауын, Құбайыстың бір топ өлеңдерін көшіріп әкеліп беруі маусым айында Құбайыс

қызы Күләштің Қаратөбеге әкесінің, Сартай ақын атасының шығармашылық жолдарын іздестіріп келуімен тұспа-тұс келді.

"Жүргенге жөргем ілінер" дегендей, апайдың бұл сапары сәтсіз болған жоқ. Сартай Көшкіншіұлының басында болып, ақын атасына құрмет көрсетті. Ал өз әкесі, жауынгер ақын Құбайыс Қаратаев Ұлы Отан соғысында опат болған.

Ол жайлы өткен жылы Орал қаласындағы баспанаханадан шыққан "Боздақтар" кітабының 5-том, 155-бетінде былай деп жазылған еді: "Қаратаев Құбайыс, қазақ, лейтенант, 1943 жылы қазанда жарақаттан қайтыс болған. Новгород облысы, Иванов деревнясында жерленген".

Ұзынқұлақтан Сартай ақынның баласы Райыстың ұрпақтары Ерген, Мерген, Мирзоян, Сәбила апайдың бірінде Құбайыс ақынның арабша жазылған қолжазбалары бар деп естиміз. Іздеп барайық десек, жер шалғай, Құбайыс ақын жайлы осы мақаланы оқи отырып, хабарласар деген ойдамыз. Жауынгер ақын туралы, кіндік қаны Қаратөбенің Батпақкөлінде тамған жерлесіміз жайлы осындай үздік сыр беруіміздің мақсаты осы еді.
3.3 Сартай немересі Күләш Қаратаеваның өлеңі
Бас иеміз сіздерге
Асыл әке,

ақын әке, жан әке,

Төгуші едің маржан сөзді бал әке.

Сұм соғыста қан кешсең де, жыр жаздың,

Жете алмадың сол арманға, өр әке.

Сол өрлікпен

үш жыл ұдай соғыстың,

Ортасында өмір-өлім ағыстың,

Сұм фашистің қардай жауған оғынан,

Сөнді өмірі талай жалын арыстың.

Асы әке,

етемін дер өрледің,

Ел намысын көз жұмғанша бермедің.

Фашистердің сұр жыландай қаптаған

Ордасында жеңілгенін көрмедің.

Алпыс сегіз жыл

Жеңіс тойым жақындар,

Жыр жазуға менің-дағы қақым бар.

Тағзым етіп, бас иеміз сіздерге,

Жауды жеңіп, майданда өлген батырлар.

Өмір деген өткінші бір ағыс па.

Артта қалған үш балаң мен жан жарың,

Көздің жасын көлдеттік-ау, сол қыста.

Сәйгүліктер шаналарға жегілді,

Он адамға бір ат-шана берілді.

Жер қайысқан азаматтар аттанып,

Ілбішіннің қалған халқы егілді.

Қайырыла алмай ет жүрегі-балаға,

Дүние өтіп бастарыннан барама!?

"Қаратаев командасы" дегенде,

Қайран әке, жүгірдің-ау шанаға.

Сол-ақ екен, кеттіңдер-ау алыстап,

Қара боран қаратпады анықтап.

Әке берген ұлы күштен нәр алып,

Жүр ғой қазір ұрпақтарын шалықтап.

Әкелермен жеңіс күні жақындар,

Жыр жазуға менің-дағы қақым бар.

Елдің туын ұстап қалған биікте,

Топырағың торқа болсын, батырлар!

Құбайысқызы Күләш әжеміздің айтуынша, әкеден қалған қара домбыра сол сұрапыл соғыс жылдарында майдан даласын көріп қайтқан. Ол туралы Күләш әжей былайша әңгімеледі:

Қаратөбе топырағы өнер адамдарына бай. Мұхит, Ғарифолла, ескендірді елі қадірлейді. Ал Сартай ақынды білетіндер болса некен-саяқ.

Сартай осы Қаратөбе өңірінде өмірге келген,-дейді аудандық "Еңбек туы" газетінің редакторы Қайыржан Хасанов. -"Сартай термесі", "Сартай сазы" атты әндері мен термелері күні бүгінге дейін халық ортасында, сахналарда орындалып келеді.

Елбасының жарлығына сай үстіміздегі жылдың Мәдениетті қолдау жылы болып жариялануына байланысты есімін жұртшылық білң бермейтін Сартайдай ақынды халыққа жете таныстыру мақсатында Сартайдың ұрпағы Күләш Құбайысқызы Үшана ауылында болды.

Сартай ақын жерленген зиратты Үшана ауылының тұрғыны, зейнеткер Науша Төлеутаев, осы тұрғыда ізденуші, Б.Аманшин атындағы орта мектептің ұстазы Аман Жүсіпқалиев көрсеткен соң, Қ.Құбайысқызы атасының басына дұға етіп ақтық байлады.

Ақынды еске алып, халыққа таныстыру мақсатында жұмыстанған Қайыржан Хасанов зират басында Сартайдың өлеңдері, шығармашылығы бағытында атқарылып жатқан жұмыстар туралы айтып, естеліктерге тоқталды.

Ұққанымыз Сартайды ақын, термеші, жыршы ретінде, елдегі жағдайларда ауылдарды аралап, халықтың көңілін көтере білетін сал-сері дәрежесінде танимыз. Алайда ақынның жазбалай өлең, термелері туралы мәліметтер өте аз. Сондықтан да келешекте елдегі белгілі азаматтар А.Жүсіпқалиев, Қ.Хасанов, Т.Отаровтар алдарына үлкен мақсат қоя отырып, Сартай ақынның өнер жолын, шығармашылығын зерттеуді басты мұрат етуде.

Сартайдың шығармашылығы жайлы айтар болсақ, республикаға танымал әншілер Жақсылық Сәрсенғалиев пен Қалампыр Рахимованың орындауында үнтаспаға жазылған Сартай әндері, қазір аракідік қазақ радиосынан беріліп тұрады.Сондай-ақ әнші Қалыбек Ақтаев М.Ташмұханбетов атындағы Ташкент зауытындағы «Мелодия» деп аталатын Бүкілодақтық грампластинкалар фирмасынан « Сартай термесін» өз орындауында арнайы күйтабақ етіп шығарды.

1. 
   Әр жылдарда газет беттерінде жарық материалдар («Орал өңірі», «Қаратөбе өңірі /Еңбек туы/ »)
   

2. 
   Қ.Хасанов «Ақындар» кітабы Орал қаласы "Полиграфсервис" баспаханасы 2008 жыл
   

3. 
   «Алаш айнасы» сайтының материалдары
   

4. 
   «Тоныкөк kz» сайтының материалдары