Кестеде С.Мырзабеков дауыссыздар тіркесімінің үш позициясын көрсеткен. Біз олардың тек екі (бірінші және екінші) позициясын ғана алып отырмыз.
Кестеде С.Мырзабеков дауыссыздар тіркесімінің үш позициясын көрсеткен. Біз олардың тек екі (бірінші және екінші) позициясын ғана алып отырмыз.
Кестеден көрініп тұрғандай, бірінші және екінші позицияда, яғни түбір сөз ішінде, түбір мен қосымша жігінде қатаңдар тек қатаңдармен, ұяңдар тек ұяңдармен тіркеседі. Ал үнді дауыссыздар барлық дауыссыздармен, нақтырақ айтсақ, олар үнділермен де, ұяңдармен де, қатаңдармен де тіркесе береді. Рас, бірлі-жарым ауытқулар кездесіп қалады. Бірақ олардың әр қайсысының өз себептері бар.
Ерекше еске ұстар нәрсе: қатаңдар ұяңдармен, керісінше ұяңдар қатаңдармен қатар тұрып, тіркесіп айтылуы деген төл сөздерімізде мүлде жоқ. Егер олар тіркесе қалса, ұяңдар қатаңданады немесе қатаңдар ұяңданады. Қайталап айтамыз, бұл тек айтылуда ғана.
Ал жазуда қатаңдар ұяңдармен, ұяңдар қатаңдармен немесе ұяңдар үнділермен тіркесіп келе береді. Сөйтіп, тіліміздің дыбыс тіркесімдік заңы бұзылып, шәлкес тіркестердің (С.Мырзабековтың термині) жасалуына себеп болады. Мысалы:
Ал жазуда қатаңдар ұяңдармен, ұяңдар қатаңдармен немесе ұяңдар үнділермен тіркесіп келе береді. Сөйтіп, тіліміздің дыбыс тіркесімдік заңы бұзылып, шәлкес тіркестердің (С.Мырзабековтың термині) жасалуына себеп болады. Мысалы:
Ұяң/қатаң: қаз+шы, таз+ша (бұлар тек түбір мен қосымша жігінде);
Ұяң/үнді: бағлан, бағбан, яғни, медресе, мәжнүн, мазмұн, ғибрат т.б.
Бұл ретте қатаңдар мен ұяңдарға қарағанда үнділер (дауыстылар сияқты) басқа дауыссыздармен, әсіресе қатаңдармен тіркесуге бейімдірек екенін байқаймыз. Мысалы:
