Ж. И. Намазбаева Бас редактордың орынбасары
жүктеу/скачать 4,65 Mb.
|
2019 4(61)
| Негізгі бөлім
Моббинг ұғымы өткен ғасырдың 60-жылдарында балалардың агрессивті мінез-құлқы бар басқа балаларға қатыгез мінез-құлқын салыстырып, оны моббинг деп атаған швед дәрігері Гейниманның жұмысын жариялағаннан кейін кеңінен танымал болды. Ол бұл құбылысты «психологиялық террор» деп атады. Әртүрлі зерттеулердің деректері бойынша, күн сайын 2,5% -дан 16,2%-ға дейін адамдар мобилиза-цияланған. Моббинг мәселесі – адамның бір-бірін ығыстыруы, қысым жасауы, шеттету сынды құбылыс-тар арқылы жаншу, бәсекелестік, азғыру іс-әрекетіне барады. Моббинг мәселесін әлеуметтану, психология, педагогика, конфликтология және юриспруденция бағыттары қарастырады. Көптеген зерттеушілердің айтуынша, соңғы жылдары қоғамдағы зорлық-зомбылықтың (моббингтің) өсуі бірқатар әлеуметтік факторлар болып табылады: Зорлық-зомбылық орын алған қоғамның ерекшеліктері: елдің әлеуметтік-экономикалық құрылымы-ның сипаты, жұмыссыздық деңгейі кедейлік, азаматтық соғыстар мен жергілікті ұрыс қимылдарының болуы, қылмыс деңгейі, әлсіз заңдар балаларды қорғаудың тұтас және тиімді жүйесін жетілдірмеуі [2]. Моббинг - қазіргі заманғы білім беру ортасында кездесетін құбылыс. Mobbing - (ағылшын топтамасынан - қаптай) - студенттерден, оқытушылардан немесе студенттерден келген мұғалімдерден, сондай-ақ мектеп әкімшілігінен үнемі теріс мәлімдеме, студенттің (мұғалім) сынға ұшырайтын психологиялық қысымшылық; команданың ішінде моббинг құрбандарын әлеуметтік оқшау-лау, ресми әрекеттерден немесе әлеуметтік байланыстардан алып тастау, ол туралы қасақана жалған ақпарат тарату және т.б. Моббинг – бұл моббингтің құрбаны үшін әділетсіз және мақсатты түрде қудалау, оған әділетсіз қарым-қатынас жасау, оның мақсаты адамды өзгертуге мәжбүрлеу (зерттеу). Оқушының немесе студенттің моббинг барысында мінез-құлқы өзгере бастайды. Бүгінгі таңда моббинг мектептерде өте жиі кездеседі. Агрессияны немесе моббингті зерттеушілердің басым көпшілігі оларды адамның мінез-құлқының ауытқууына бағытталған іс-әрекет ретінде анықтайды [3]. Жоғарыда берілген анықтамаға сәйкес моббининг – бұл топтық процесс, ол іс жүзінде «mobb» сөзін білдіреді. Мектептегі моббинг құбылысы физикалық немесе әлеуметтік жағымсыз әрекеттермен сипатта-лады, жүйелі түрде бір немесе бірнеше оқушылармен жүйелі түрде орындалады. Жасөспірімдер жас ерек-шеліктеріне байланысты зорлық-зомбылықтың объектісіне айналып, тауекел тобына айналады. Қазіргі БАҚ құралдарындағы жарияланымдарда кейбір балалар бірнеше жылдар бойы психология-лық террорға (моббингке) ұшырайтынын, жалғыздық, бақытсыз жағдайға душар болады. Кексіп қалмау және олардың жағдайын нашарлатпау үшін олар өздерінің ортасында ересектерге (мұғалімдерге, ата-аналарға) шеттетілгенін айтпайды. Мектептегі моббинг құбылысы оқушыны шеттету, күлкі-мазақ ету, сыныптастарының қорқытуы мен қорлауы, оқулықтарға зиян келтіргені, үй тапсырмасын ұрлау сынды жағдайлар. Мектепте моббинг жиі төменгі және орта сыныптарда өседі. Бұл жаста, көбінесе, командамыз-да кез-келген жағдайда әлсіздікті көрсете алмайтын адам тұра алмайды. Мектептегі қорқытудың әсерін сезінген кейбір балалар құрбанның немесе қудалаушының мінез-құлқының үлгісін біліп, оны саналы өмірге жеткізеді. Болашақта олар жұмыс топтарындағы ұқсастықтың құрбаны болып қалуы мүмкін немесе өздері-ақ қасқыр бола алады. Бала мопбингінің құрбандарының кейбірі бала кезінен қудаланған-нан кейін өз денсаулығы мен әл-ауқатын сақтап қалды. Моббинг басқа балалар тобына қатты әсер етті, ал ересек өмірде қорқыту аурулардан көрінеді, себебі балалар жаралары аяқталмайды. Осылайша, жасөспі-рімдерге қауіпсіз орын жасау барысында әлеуметтік педагогтың әлеуметтік-педагогикалық қолдау жұмыстарының маңызы зор болып табылады. Ресейлік ғалым Н.П. Романованың еңбегінде білім беру ортасында моббинг құбылысының түрлерін, себептерінің мазмұнын ашып жазады. Моббингтің төрт негізгі түрлеріне сиптама береді. Олар [4]: - Қорқытудың физикалық көріністері. Қудалаушылар физикалық әсер ету құралдарын пайдаланады: ереуілдер, соққы, соққы, басып алу және басқа да физикалық мәжбүрлеу. Бұл пішін анық болғанымен, қарапайым байқаушы тұрғысынан ең ауыр. Бұдан басқа, дене жарақатын пайдалануда гендерлік айырмашылықтар айқын - ер балаларға қарағанда, қыздарға қарағанда әлдеқайда көп, физикалық көмекке жүгінеді. - Ұл балалар мен қыз балалардың жиі қолданатын вербалды түрі. Ауызша сөйлеудің стандартты нұсқасы - мазақ. Бұл сөздер зардап шеккендерге, әдетте, жәбірленуші туралы теріс пікір. Ең күлкілі түсініктеме жасау ең үлкен әсер етеді. Моббингтің құрбаны жалпы масқара болу дегенді білдіреді және мұндай жағдайда өзін қорғау қиын емес. - Оқшаулау. Бұл үрдісте ұл балаларға қарағанда қыздар арасында жиі кездесетін моббингтің үшінші негізгі түрі. Классикалық нұсқасында адам өз еркімен топтан шығарылады. Оқшаулау, демек, жәбір-ленуші оны немесе оны улайтындармен бірге болуды қалайды. Жәбірленуші компанияның құрамына кіреді, немесе оның жеке екендігін ойластыруға себеп бар, содан кейін оның аяғынан жерді қағып кетеді. Бұл әдістер кейде өте нәзік және жанама болып көрінеді - көзқарас, грин және т.б. Осылайша жалғыз-дыққа тап болады. - Қауіп-қатер көрсету. Жәбірленушіге қысым көрсетету. Жәбір көрсетуші жәбірленушіге материал-дық немесе физикалық зиянын келтірумен аяқталады. Осылайша жасөспірімдер бір-біріне қиянат жасау барысында құрбандықтың рөліне тартылады (Роланд, 1999). Жалпы орта білім беру жүйесінде моббингтің мынадай түрлері кезеседі. Психологтардың мәлімденуі бойынша олар 45 қысым түріне сипаттама береді. Олардың кейбіреулері: мәжбүрлеу; қорлау; жала жабу; мүліктің бүлінуі; ұрлау; жаман сөз тілі; елемеу; қорлау; қасірет (киім, акцент және т.б.); әлеуметтік оқшаулау; ақпаратты ұстау; жағымсыз әңгіме тарату; мүгедектікке күлу; бас тарту, эмоционалды иеліктен шығару; бүркеншік аттарды қолдану (бұл сөздік агрессия деп аталады) немесе аты-жөнелту, жалаңаштау және т.б. Соңғы кезде елімізде жасөспірімдер арасында «кибермоббинг»(қасақана қорлау, қауіп-қатерлер, қудалау және заманауи байланыс құралдары арқылы басқаларға деректерді қорқыту) құбылысы өршуде. Осындай іс-әрекеттен жасөспірімдердің агрессиялық мінез-құлыгың пайда болуына әкеп соғады. Олар: - Отбасы балалардың агрессиясын тудыруы мүмкін мынадай жағдайларда: ата-аналар мен балалар арасындағы эмоциялық байланыстардың бұзылуы. Ата-аналар өздеріне, балаларға және басқа адамдарға қатысты агрессивті мінез-құлықты айқын көрсетеді (яғни, ата-аналардың мінез-құлқын қадағалап, еліктей алады). Жақын ортадағы мінез-құлықтың агрессивті мысалдарын тексеру - ата-аналар, достар. Ата-ананың балаға деген қарым-қатынасында мейірімсіздікпен байланысты ауыр дене жазасын қол-дану. Балаларға моббингті (агрессияны) қолдану. Баланың қылмыскерлердің мінез-құлқына тез реакция-сы агрессивтіліктің өсуіне, төмен өзін-өзі бағалау мен эмоционалдық тұрақсыздықты дамытуға және қор-шаған ортаға қатысты қастықшылықтың пайда болуына ықпал етеді. Ұрлықсыз балалар көбінесе қарым-қатынас жасау мүмкін емес деп сипаттайды. юмор сезімі, суық күту күйін алу немесе назар аудару. Жи-налған ашу-ыза өзін-өзі және басқа адамдарға жек көрінішті. Отбасындағы ата-ана мен бала асырап алу-дың құны: асыра еркiндiгi немесе баланы шектен тыс бақылау; балаға қатысты білім беру тәжірибесінде ата-аналардың келіспеушілігі; балаға қатысты жылу болмауы; баланың істеріне үлкен қызығушылық тудырады [5]. Мектеп ішінде амоббингтің пайда болуына мынандай факторлар әсер етеді: A) Ұйымдастыру факторлары: сыныптағы балалардың шамадан тыс саны. Мысалы, мектебір сынып-та 37-40 баладан отыр. Мұғалімдердің жиі ауысы, мұғалімдердің түрлі курстарға кетуіне байланысты, сабақты беретін мұғалімдердің сабақты дұрыс өтпеуі. Мектептің ұйымдық құрылымы (ауысымдық жаттығулар, мұғалімдердің жиі өзгеруі және т.б.). Мектеп пен оның айналасындағы құрылымдардың жалпы нормативі, жарықтандыру, шу деңгейі, бөлмелік декор (студенттерге тітіркендіргіш және қосымша стресс факторлары) [6]. В) Педагогикалық факторлар: мұғалімдер оқушылардың агрессивті мінез-құлығын тоқтатпайды және оларды қақтығыстарды сындарлы шешуге үйретпейді. Мұғалімдер оқушылармен қарым-қатынас жасау-дың агрессивті әдістерін пайдаланады (қорлау, сынға ұшырау, күлкілі ету немесе оқушылардың жетістік-терін байқамау). Мұғалімдердің оқушыларға ақыл кеңесі беру қабілетсіздігі (басқа оқушылармен қарым-қатынас жасағанда туындайтын). Оқу орындарындағы мектеп өміріне қатысты анық және ескерту ережелерінің жоқтығы [7]. C) Психологиялық факторлар. Баланың қарым-қатынасында туындаған өмірлік мақсаттарын белгілеу қабілеті және ересектермен жақсы қарым-қатынас болмағандықтан немесе ересектердің агрессиясынан туындаған қажетті нәтижелерге қол жеткізе алмау қабілеті. Ересектермен немесе әріптестерімен теріс қарым-қатынастан туындайтын баладағы өзіндік құндылығы мен қадір-қасиетін төмен сезіну. Мульти-медиа агрессиясының жиі көрсетілетін сахналары, бұқаралық ақпарат құралдарының қамтуы, балаға мінездің үлгісі. Баланың теріс эмоцияларды, әсіресе ашу-ызасын білдіретін және сезінбейтін қабілеті. Баланың жанжалды жағдайларды сындарлы шешуге қабілетсіздігі [8]. жүктеу/скачать 4,65 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|