Ж. И. Намазбаева Бас редактордың орынбасары
жүктеу/скачать 4,65 Mb.
|
2019 4(61)
| Keywords: personality, communication, informative process, informative activity, development, comparison.
XXI ғасыр ұлттық бәсеке, ақпараттық сайыс, инновациялық технологиялар, күрделі экономикалық реформалар сияқты көріністерімен ерекшеленіп отыр. Осы кезеңге сай интеллектуалды, дені сау, ой-өрісі жоғары дамыған, халықаралық деңгейге сәйкес білімі бар азаматтарды даярлау бүгінгі білім мекеме-лерінің міндеті. Сондықтан, қоғам талабына сай шебер маман болу заман талабы болып тұрғаны анық, яғни ол ізгілігі мол, әр іске жаңашылдықпен, үлкен ізденіспен зерттеуші ретінде қарайтын, ақпараттық технологияны толық меңгерген, коммуникативті, бір сөзбен айтқанда, толыққанда құзырлы адам [1]. Қарым-қатынас – бұл танымдық жəне эмоциялық-бағалаушы сипатты ақпаратпен алмасу болатын, өзара əрекетті, өзара түсіністікті, өзара əсерді қамтамасыз ететін мақсатқа бағытталған жəне ақпараттық-энергетикалық процестердің өзгеше жүйесі. Жағдайларға байланысты қатынас əр түрлі аспектілерде: қызметтің ерекше түрі ретінде, қызмет шарты ретінде, қызметтің бір бөлігі ретінде, құрал ретінде, өзара əрекеттесу ретінде, қарым-қатынас ретінде, белсенділіктің дербес түрі ретінде, зияткерлік жəне адам-гершілік даму негізі ретінде алға шығуы мүмкін [2]. Сонымен қатар, қарым-қатынаста адамдардың əлеуметтік қатынасы жүзеге асады. Қарым-қатынас-тың бір-бірімен байланысты үш жағын ашып көрсетсек: біріншіден, коммуникативті жағы, мұнда қарым-қатынас адамдар арасындағы ақпарат алудан тұрса, екіншіден, интерактивті жағы – адамдар арасындағы өзара əсер етуді ұйымдастыру, үшіншіден, перспективті жағы – қарым-қатынасқа түскен адамдардың бір-бірін қабылдау негізінде өзара түсінушіліктің пайда болуы [3]. Қарым-қатынас құралы – бұл қарым-қатынас процесінде біреуден екіншісіне берілетін ақпаратты көшіру, жеткізу, қайта өңдеу жəне түсіндіру тəсілі. Адамдар арасындағы ақпарат сезім, сөйлеу мүшелері жəне басқа да белгілік жүйелер, жазбаша, техникалық құралдарға жазу жəне сақтау арқылы беріле алады. Kоммуникация ортақ түсінушілікке əкелетін екі жақты ақпарат алмасу болып табылады. «Комму-никация» терминін латын тілінен аударғанда, «жалпы, барлығымен бөлісу» дегенді білдіреді. Eгер өзара түсінушілік болмаса, коммуникация да болмайды. Kоммуникация жетістігін білу үшін, кері байланысты білу керек, яғни адамдар сізді қалай түсінді, қалай қабылдады, тағы сол сияқты сұрақтарға жауап берілуі тиіс [4,5]. Коммуникативті қабілеттілік адамның жасына, біліміне, мəдениетіне, психологиялық даму деңгейіне, өмірлік жəне кəсіби тəжірибесіне байланысты ерекшелінеді. Жалпы құзыреттілік бұл тұлғаның белгілі бір мəселені шешудегі өзара байланысты білім, білік, дағдылар жиынтығы болса, ал коммуникативті құзыреттілік ол адамдармен өзара əрекет пен қарым-қатынас тəсілдерін білуі, əртүрлі топтарда жұмыс істеу дағдыларын, қоғамдағы əрқилы əлеуметтік рөл-дерді орындауда жəне өмірдегі нақты жағдайларда шешім қабылдау іскерлігінің болуы деп саналады [6]. Тілдік қатынас адамдардың тіл арқылы түсінуін қамтамасыз етіп қана қоймайды, сонымен қатар жалпы адамға тән қасиеттерді меңгертуге көмектеседі. Олар бір-бірімен сөйлесумен, пікірлесумен шектелмейді, тілдесудің нәтижесінде бірінің жанын бірі ұғады, бірінің сезіміне, мінезіне екіншісі әсер етеді [7]. Сөйтіп, жалпы барлық танымдық процестің қалыптасуына тікелей әсер етеді. Тіл арқылы адам іскерлігін, сөйлеу дағдыларын, әдептерін қалыптастырады. Осы тұрғыдан келгенде, тілді үйретуге бөлінген білім көлемі неғұрлым көп болса, мазмұны қаншалықты сапалы болса, әдіс-тәсілдері неғұрлым тиімді болса, адамдар арасындағы тілдік қарым-қатынас соғұрлым жан-жақты болып, тілді үйренудің нәтижесі терең болады. Тілдік қатынас тілді қатынас кұралы ретінде меңгерудің қажетті шарты болып табылады [8]. Қарым-қатынастың коммуникативті компетенттілігін жүйелі-ажырамас кезеңдегі мақсатты үлгіде қарау, төмендігідей түрде көрсетілген: коммуникативті-анықтамалық (алдағы коммуникативті қызмет жағдайында əлеуметтік-психо-логиялық жағдайды анықтау, əлеуметтік мүмкіндіктерді анықтау, əлеуметтік-психологиялық жəне онда жеке тұлғаның қарым-қатынасы басқа да қарама-қайшылықтарға тап болуы мүмкін) [9]; коммуникативті-бағдарланатын (қарым-қатынас бағдарламасын дайындайды, қарым-қатынас үшін мəтін жасайды, қарым-қатынастың қашықтығы мен ұстанымын, түрін таңдайды); коммуникативті-ұйымдастырылатын (қарым-қатынас туралы серіктестің назар аударуын ұйымдас-тыру, оның коммуникативті белсенділігін жəне т.б. ынталандыру); коммуникативті-орындаушылық (коммуникативті жағдайды анықтау, онда жеке тұлғаның таңқа-лысы, бұл жағдайдағы болжамды дамыту, маңызды жеке бағдарламадағы қарым-қатынасты ертерек жүзеге асыру) [10]. Дəлірек айтқанда, қарым-қатынас (тілдік) дағдысы келесідей компоненттерден тұрады: қарым-қатынас (тілдік) дағдының тəртіп аймағындағы білімі (қажетті тілдерді білуі, педагогика жəне психология, конфликтология, логика, риторика, мəдениет жəне сөйлеу аймағындағы білімі) [11]; коммуникативтілік жəне ұйымдастырушылық қабілеті (іскерлік қатынастарды нақты жəне жедел орнату, белсенділік таныту, тұлғаны дұрыс қабылдау жəне түсіну негізінде психологиялық əсер ету, қоршаған ортамен жəне оқшауланған адамдармен біріккен іс-əрекет кезінде белсенді əрекет жасау); эмпатияға қабілетті болу (түсіне білу іскерлігі, өзгені сезіне білу т.б.); өзіндік бақылауға қабілеттілігі (көршісінің жəне өзінің мінез-құлқын реттей алу іскерлігі, əңгіме-лесушіні модельдей алу, жағымды психологиялық климатты тудыру, субъектаралық қарым-қатынасты болжай алу); вербалды жəне вербалды емес қарым-қатынас мəдениеті (сөйлеу техникасы, риторикалық амалдар, дəлелдеу техникасын жəне келісім-шарттарды жүргізу, кəсіби педагогикалық əдеп ережелерін сақтау, ұғымдық категориялық ақпаратты мақсатты түрде қолдану, сөйлеу мəдениетін меңгеру, вербалды емес құралдарды қолдану) [12,13]. Қазіргі заманғы зерттеулерде берілген ұғымдарды талдау мен пайымдау жалғасуда, ол жаңа мазмұн-мен толықтырылуда. Осыдан аз уақыт бұрын коммуникативтік құзыреттілік «тиімді қарым-қатынас жасауға қажетті дағдылар мен икемділіктердің жиынтығы» деп түсінілсе, ал қазіргі таңда неғұрлым кең мағынаны қамтып, тұлғалық аспектіні кірістіріп отыр [14]. Сөйлеу шеберлігін қалыптастыру үшін сөйлеу тілінің қатынас құралы ретіндегі маңызын, сөйлеу дыбысын қабылдау ерекшелігін білуі тиіс, сондай-ақ адамның сөйлеу мүшелері құрылымы мен оны дамыту əдісін білуі қажет. Сезу жəне қарым-қатынасты мазмұнды көрсете білу адамның нақты жағдайда эстетикалық қабылдау заңдылығын білмейінше оны қалыптастыру мүмкін емес. Психикалық жағдайды өзіндік реттеу əрекетін жасау адамның психологиялық жағдайының маңызды-лығы жəне бұл жағдайды басқара білу машығының болуын талап етеді. Бұл білімдердің барлығы педа-гогикалық қызметпен шұғылдануға шешім қабылдаған барлық жандарға аса қажет [15,16]. Сөйлеу дағдысына фонетикалық (сөйлеу) тыныс алу машығы, дұрыс артикуляция (дикция) жəне сөздерді дұрыс айту дағдысы, əр түрлі жылдамдықта жəне əр түрлі дауыс қаттылығында «сөйлеу» дағды-сы жатады. Сезім мен қатынасты айқын көрсету жетілдірілген мимикалық, микромимикалық жəне пантомимикалық тəсілдерді талап етеді. Өзіңнің психикалық жағдайды басқару үшін өзіңді бақылау, өзіндік қадағалау жəне өзіне бұйыра білу дағдыларын игерген болуы керек. Икемділіктің əрбір тобын қалыптастыру үшін жалпы білімінің (психологиялық жекешелікті немесе сөйлесу психологиясын білу) болуымен қатар, арнайы (тіл мен сөйлеудің маңыздылығын білу жəне т.б.) білімі болуы керек. Дағдыларға келетін болсақ, олардың барлығы əрбір икемділікте осылай немесе басқаша «жұмыс істейді». Мысалға, дəл жасалған ымдау жəне айқын көзқарас сіздің сөзіңізді анағұрлым түсінікті жəне дəлелді етеді, ал өзіндік бақылау дағдысын дұрыс реттеуге мүмкіндік жасайды, мысалға, дауыс ырғағы мен сөйлеу жылдамдығы тəртіпке келтіреді [17]. Тұлғаның танымдық қызметін арттыру дұрыс әрі нақты әрекеттер негізінде іске асады. Тұлғаның өзіндік сезімдік танымы негізінде қабылданған білім, дағды, ептілік әлдеқайда нәтижелі әрі жемісті болады. Танымдық белсенділіктің үш дәрежесі бар: 1-Дәреже – жаңғыртушы белсенділік –тұлғаның материалды жадылап, қайта жаңғыртуға, оны үлгі бойынша қолдануға, меңгеруге ұмтылысымен сипатталады [18,19]. 2-Дәреже – түсіндіруші белсенділік-тұлғаның оқығанын зерделеуге, оны өзіне белгілі ұғымдармен байланыстыруға, білімін жаңа жағдайларда пайдалану жолдарын меңгеруге ұмтылысынан көрінеді. 2-дәрежеге тән көрсеткіш тұлғаның бастаған ісін аяғына дейін жеткізуге ұмтылуынан, қиындыққа тап болғанда оны жеңудің жолдарын қарастыруынан байқалатын үлкен дербестігі. 3-Дәреже – белсенділіктің шығармашылық дәрежесі – тұлғаның тапсырманы шешудің тың жолдарын іздестіруге деген ұмтылысымен сипатталады. Бұл дәреженің ерекшелігі – мақсатқа жетудегі табандылық, танымдық ынтаның негіздері мен әр алуандылығы. Педагогикалық-пихологиялық әдебиеттердегі тал-дауда көрсетілгендей «танымдық белсенділік» терминінің негізінде белсенділік жөнінде түсінік жатыр. Ол әртүрлі салада талдауды талап етуші көп аспектілі феномен ретінде көрінеді: биологиялық (П.К. Анохин, В.М. Бехтерев, И.М. Сеченов т.б.); психологиялық (Б.Г. Ананьев, Л.С. Выготский, В.С. Мухина, Б.Ф. Ломов); әлеуметтік (А.Н. Леоньтев, А.В. Петровский, Л.Рубенштейн); педагогикалық (Я.А. Коменский, Д.Локк, Ж.Ж. Руссо, К.Д. Ушинский, Г.И. Шукина, Т.И. Шамова). [4] Биологиялық аспект – биологиялық белсенділік адамның ортаға бейімделуін қамтамасыз ететін оған тұқымқуалау қасиеті. Белсенділік көзі болып сыртқы орта және ағзада тұратын және өтетін ішкі үрдістер болып табылады.Адам өзіндік табиғи сапаларының күшімен, әлеуметтік мәнділік күшімен де белсенді келеді [20]. Психологиялык аспект – белсенділік адамның жаңа қарым-қатынасына айналады, бұл адам жеке тұлға ретінде көрінгенде және белсенді әрекет қарым-қатынас иесі болған жағдайда болады. С.Л. Рубенштейн адамның белсенділігін былай түсіндіреді: «Сыртқы себептер мен сыртқы әсерлер әрқашан ішкі шарттар арқылы әрекет жасайды». Әлеуметтік тұлғалық аспект – белсенділік болмыстың қоғамдық формаларын құруға және адамның қоғамдық мәнін жүзеге асыруға бағытталған іс-әрекет болып табылады. Педагогикалық аспектідегі – белсенділік баланың таным іс-әрекетіне деген қатынасын сипаттайды. Педагогикалық аспект түрғысынан белсенділіктің үш түрін бөліп қарауға болады: 1) ақыл-ой белсенділігі; 2)интеллектуалды белсенділік; 3) танымдық белсенділік; Ақыл-ой белсенділігі элементарлы іс-әрекеттен бастап шығармашылықтың күрделі түріне дейінгі барлық деңгейдегі нағыз әмбебап іс-әрекет шарты болып табылады. Н.С. Лейтес былай бекітті: ақыл-ой белсенділігі-кез келген денісау балаға тән, бірақ әртүрлі деңгейде болады. Өз бақылауының кең мате-риалында Н.С. Лейтес «балалық шақтың әр кезеңі – белсенділік дамуының өзіндік сапалы сатысы» деген қорытындыға келді. Интеллектуальды белсенділік- өзіндік шарттарға сай ой әрекеті ретінде түсіндіріледі.Бүл терминнің кең өріс алуы, жиі қолданылуы Д.Б.Богоявленскаяның жұмыстарымен байланысты.Оның пікірі бойынша, интеллектуалды белсенділік интеллектуалды емес факторлардан көрінетін жүйенің интегралдар қасиеті болып табылады Танымдьқ белсенділік – Танымдық белсенділік адамға өте маңызды және күрделі құрылым ретінде өзінің психологиялық анықтамаларында көптеген тұжырымдамаларға ие. Маңызды әлеуметтік күшіне байланысты бүл мәселе қазіргі диалектикада, білім беру тәжірибесі мен тәрбиеде негізгі болып саналып отыр [21]. жүктеу/скачать 4,65 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|