Ж. И. Намазбаева Бас редактордың орынбасары
жүктеу/скачать 4,65 Mb.
|
2019 4(61)
| Keywords: Self-realization, self-development, self-determination, personal growth, student environment, psychological support, competence, professionally important qualities.
Жоғары білім беруді дамытудың қазіргі кезеңі ҚР Білім және Ғылым министрлігінің құзыреттілік тәсілін белсенді енгізуімен сипатталады. ҚР Білім және Ғылым министрлігінің көптеген ғылыми жария-ланымдары мен ұйымдастыру құжаттарын талдау білім алушылардың кәсіби-тұлғалық дамуына бағыт-талған ізгілендіру қағидатына негізделген жоғары кәсіби білім беру жүйесінің тиімділігін арттыру, құзыреттілік тәсілді жүзеге асыру ғылыми негізделген психологиялық қолдаусыз мүмкін еместігін көрсетеді. Жоғары мектеп жағдайында тұлғаны дамыту әлеуметтендірудің алдыңғы сатысына қарағанда, ең алдымен өзін-өзі дамыту процесі ретінде көрінеді. Бұл осы жас кезеңінде өмірлік интенцияның жүргізу-шісі өзін-өзі анықтауға экзистенциалдық ұмтылыс болады. Бұл басты өмірлік бағыт пен мән жеке тәжіри-бенің феноменологиясын, тұлғалық дамудың мазмұны мен динамикасын көрсетеді, жас адам мәдениетте кім болғысы келетінін шешеді, бірақ өзіне қандай болу керектігін толық білмейді. Ол өзін-өзі тұлға ретінде қалыптастыруы қажет және бұл ретте университет оның басты көмекшісі болуы шарт. Жеке тұлғаның жетекші ішкі міндеті ретінде өзін-өзі анықтауға деген ұмтылыс, өз кезегінде, өзін-өзі тану механизмі арқылы шешіледі. Шындығында, жасөспірім өзін көрсетпестен, өз Менін шындамастан, өзін әр түрлі қырынан танымастан анықталуы мүмкін емес. Ол мүмкіндігінше өмір сүрудің үлкен аймақтары мен салаларында құрылуы тиіс және өзіне кері байланыс алып, өзінің өмірлік үлесін таңдап алуы тиіс. "Өзін-өзі жүзеге асыру" категориясы гуманистік психологияда толық және мұқият зерттелінген үлкен мәселе болды. Бұл бағыттағы ғалымдар (А.Маслоу [1], К.Роджерс [2], Г.Олпорт [3] және т.б.) өзін-өзі жүзеге асыруды адамның өзін-өзі жетілдіру қабілеті тұрғысынан қарастырды [1]. Психолог-гуманистердің бастапқы тезисі адамның мәні оны тұлғалық өсу, шығармашылық және өзін-өзі қамтамасыз ету бағытында үнемі қозғайды, ал тұлғалық проблемалар мен деформациялар көбіне-се осы өсуге кедергі келтіретін әлеуметтік ортаның қолайсыз жағдайларымен түсіндіріледі деп құралған. Бұл тезис батыс ғылымы мен мәдениетінде өзін-өзі жүзеге асыру ұғымын түсіндірудің басым жолын анықтады. Өзін-өзі жүзеге асырудың ішкі бастауын мойындай отырып, біз осы феноменді және білім беру жүйесіндегі үдерісті түсінуде мұндай тәсіл біржақты және жеткіліксіз болып табылады деп есептейміз. Адам жеке тұлға ретінде өз "Меніне" (В.Франкл) [4] қарағанда көп нәрсеге жүгінбестен, өз "Менінің" шектеулігін танымай және еңсерместен, мәдениетте, мәдени ортада өзін өзгертпестен өзін өзі жүзеге асыра алмайды. Жалпы алғанда, өзін-өзі жүзеге асыру феномені адамның тұлға болуының бірегей тәжірибесін көрсетеді, өмір бойы әрекет ететін және өмір жолының ішкі тарихын қоятын адамның жеке қалыптасу механизмі мен тәсілін көрсетеді. Бұл механизмнің аса қарқынды және қауырт әрекеті жастық кезеңде, яғни студенттік өмір жылдарында қалыптасады. Дәл осы кезеңде өзін-өзі жүзеге асыру өмірдің жалпы мотивация ретінде өздерінің психофизикалық және менталдық ерекшеліктеріне байланысты барынша күш пен жұмысқа қабілеттілікке ие болған кезде өз өзектілігінің шыңына шығады. Осындай өз тұтастығын іздеу жастық кезеңді, яғни студенттік жас кезеңін, өмірдің егде, кеш кезеңдерінен ажыратады. Студент жастар үшін өзін-өзі жүзеге асыру ЖОО қабырғасында тікелей шешілетін басты психологиялық міндет болып табылады. ЖОО-ның білім беру ортасы тұлғаның кәсіби білім, білік және дағды алуына ғана емес, сонымен қатар өзін-өзі жетілдіруге және өзін-өзі жүзеге асыруға ұмтылысын дамытуға да маңызды психологиялық шарт болып табылады. Білім беру ортасын студенттердің өзін-өзі жүзеге асыруының шарты ретінде анықтай отырып, Т.В. Менгтің көзқарастарын негізге аламыз [5], ол өз кезегінде әлеуметтік-мәдени тәсіл шеңберінде әлеуметтік-педагогикалық модельді әзірледі: ЖОО-ның білім беру ортасы локальды орта болып табылады және студенттің қоршаған ортамен қарым-қатынасының барлық алуан түрлерінде мамандықты меңгеру бойынша қызметін ұйымдастыру кеңістігі ретінде қарастырылады, оны "әр түрлі коммуникативтік механизмдермен бір тұтас байланысқан және жеке тұлғаның құндылық бағдарын, әлеуметтік-мәдени құндылықтарды меңгеру, тұтыну және тарату үдерістерінде өзектілендірілетін қарым-қатынас пен мінез-құлық тәсілдерін дамытуға жағдайлық ықпал ететін көп өлшемді әлеуметтік-педагогикалық құбылыс ретінде" көрсету қажет. Қазіргі ЖОО білім беру ортасында тұлғаның даму мәселесіне көптеген зерттеулер (А.Г. Асмолов, Г.А. Берулава, Л.М. Митина, А.Б. Орлов, А.Р. Фонарев және т.б.) арналған. Оларды талдау білім беру үдерісін ұйымдастыруды психологиялық сүйемелдеудің негізгі принциптерінің бірі тұлғалық даму принципін бөліп алуды көрсетеді. Жасөспірім кезеңінде өзін-өзі танудың жаңа деңгейін қалыптастыру аясында субъективтілік пен өзін-өзі салыстырмалы түрде қалыптастыру идеясы қалыптасад, Мен-тұжырымдама, бұл өзін-өзі жүзеге асыруға деген ұмтылыстың дамуына әсер етеді. Мен-тұжырымдамада өзі туралы нақты, шынайы түсінік, оның субъективті жағынан тұлғаның бірлігі мен тұтастығы шоғырланған. Осылайша, студенттің өзін-өзі жүзеге асыруының дамуына әсер ететін детерминанттардың бірі ретінде Мен-бейне орын алады, бұл мәселе кеңес және шетелдік психологтардың (И.С. Кон, А.В. Петровский, Э.Эриксон, Р.Бернс және т.б.) еңбектерінде көтерілген [6]. Мен бейнеде тұлғаның субъективті жағынан бірлігі мен тұтастығы шоғырланған. Ол жеке тұлғаның жақын, орта және алыс мақсаттарын анықтай отырып, мақсатты білім алуға қатысады, белгілі бір қызметке итермелейді, демек, өзін-өзі жүзеге асыруға ықпал етеді. Л.В. Лидак және Е.В. Гущина [7] ЖОО-да студент тұлғасын өзін-өзі жүзеге асырудың негізгі құрамдас бөлігі ретінде келесі үш компонентті бөледі: студенттің оқу үдерісіне жеке қатысуы (оқуға деген қызығушылық, таңдаған ЖОО-да оқуға деген ықыласы, оқуға қанағаттанушылық, оқу құндылығы, оқу процесіне батылдық, оқытушылармен және мамандық өкілдерімен сәйкестендіруге ұмтылу, оқуда тұтас көрініске бағытталуы және т. б.); оқыту процесінде қабілеттілікті іске асыру (студенттердің әлеуетін дамыту, оқуда үздік өзін-өзі тану мүмкіндігі, Оқытудың пайдалылығы, оқу арманды іске асыру құралы ретінде, қабілеттер мен таланттарды ашу, ЖОО-да табысты және кәсіби өсуге жол ретінде оқу, оқуда жан-жақты өзін-өзі көрсету және толыққанды өзін-өзі көрсету, оқуда күш-жігерді ынталандыру және т. б.); ЖОО-ның дайындығы үдерісіндегі әлеуметтік ықпалдасу (студенттің тұлғасына назар аудару, ЖОО-ның жеке мәселелерін шешуде көмек көрсету, студенттердің бос уақытын ұйымдастыру, ортақ сезім, студенттік ортада өзара көмек көрсету және өзара қолдау көрсету, достық байланыстардың маңыздылығы мен бекемдігі, сенім мен құрмет атмосферасы және т.б.). Өзін-өзі жүзеге асыру контексінде білім беру саласын құру оқушылардың "тұлға болу" тәжірибесін ішкі өзгерістердің көріністері мен тереңдігінің барлық алуан түрлерінде меңгеруге бағытталуы тиіс. Осыған байланысты пайда болатын білім беру жүйесін дербестендіру қажеттілігі оқушыларға өзінің субъективті маңызы бар және мәдениетіне жауап беретін "Мен" бейнесін өздігінен жобалау үшін жағдай жасау (детерминант), оқыту процесінде маңызды күштер мен өмірлік жоспарларды өрістету арқылы осы бейнеге қозғалысты қамтамасыз ету үшін жағдай жасау болып табылады. ЖОО-ның білім беру ортасының құрылымы бірдей емес сипатқа ие және студенттің жеке тұлғасына тікелей немесе жанама әсер ететін пәндік-материалдық, дидактикалық, зерттеу, тәрбиелік, ақпараттық және әлеуметтік-коммуникативтік компоненттерден тұрады. Е.В. Гушинаның эмпирикалық зерттеулері студенттердің өзін-өзі жүзеге асыруының ең тиімді психологиялық жағдайлары педагогтер, психологтар, әкімшілік аппарат, студенттік өзін-өзі басқару өкілдері және әр түрлі курс студенттері арасында жоғары оқу орнының дамытушы білім беру ортасында субъект-субъектілік қарым-қатынасты құру болып табылатынын көрсетті [7]. Н.В. Шрамкодан кейін студенттің жоғары оқу орнының білім беру ортасында өзін-өзі жүзеге асыруының детерминанттарын атап өтеміз: 1. Студенттің кәсіби қызығушылығын жүзеге асыратын оқу-зерттеу тапсырмаларын шешу. 2. Өзара әрекеттесудің тұлғалық және кәсіби маңызды жағдайларын модельдеу. Осылайша, тұлғаның өзін-өзі жүзеге асыруға ұмтылу ЖОО-да тиімді жүзеге асырылады. Ол субъек-тивтіліктің дамуымен, жалпы қоғамдық қатынастардың макроортасында және жоғары оқу орнының білім беру ортасында өзінің тұлғасын ұғынуымен байланысты. Алайда, студенттер ЖОО жағдайында өзін-өзі жүзеге асыруға ұмтылу үшін оларға кешенді көмек көрсету қажет. Осы көмек түрін көрсетудің бір түрі студенттердің өзін-өзі жүзеге асыруын психологиялық қолдау бола алады, және бұл процесс әр түрлі үлгіде болуы қажеттті деп ойлаймыз. Жеке тұлғаны дамыту және студенттердің өзін-өзі жүзеге асыруы үшін білім беру ортасын пайда-лануды психологиялық қолдау студенттерге әлеуметтік-психологиялық зерттеу, кеңес беру, білім беру бойынша іс-шаралар кешені болып табылады, сондай-ақ оқу іс-әрекетінің тиімділігін, тұлғалық және кәсіби бағыттылығын арттыруға ықпал ететін оқу процесінде олардың функционалдық жай-күйін түзету. Тұлғаның өзін-өзі жүзеге асыруын психологиялық қолдаудың маңызды құрамдас бөлігі жеке және кәсіби жоспарын анықтайтын бағдарлама болып табылады. Әдеби дереккөздерді талдау нәтижесінде біз ЖОО-ның білім беру ортасы жағдайында студенттің жеке тұлғасын психологиялық сүйемелдеудің теориялық моделін әзірледік. Бұл үлгі жеке-бағдарланған болып табылады және белгіленген проблеманы шешу тәсілін көрсететін құрылымдық-мазмұндық толымы бар. Студенттердің өзін-өзі жүзеге асыруын психологиялық сүйемелдеу жеке және зияткерлік дамуды диагностикалауды жүзеге асыруды, ғылыми, жеке және кәсіби өзін-өзі анықтауға көмек көрсетуді, құрдастарымен және педагогтармен өзара қарым-қатынас мәселелерін шешуде қолдау көрсетуді көздейді. Жоғары оқу орнының білім беру ортасы жағдайында студенттердің өзін-өзі жүзеге асыруын қолдау-дың теориялық моделінің негізін білім алушыларды психологиялық сүйемелдеудің мынадай түрлері құрайды: жеке кеңес беру, психологиялық диагностика, коучинг, топтық жұмыс, отбасылық кеңес беру және т.б. психологиялық қолдаудың әрбір түрінің мазмұнын төменде қарастырайық. 1. Жеке психологиялық кеңес беру-студентке оның жеке мәселелі жағдайын шешуді іздеуде кәсіби көмек. Өмірдің қиын кезеңінде жеке психологиялық кеңес беру адамға күйзелісті жеңуге, қалыптасқан өмірлік жағдайды жақсы түсінуге, салмақты шешім қабылдауға көмектесе алады. Психологиялық кеңес беру барысында адамның жағдайға кеңірек қарау мүмкіндігі пайда болады, әйтпесе ондағы өз рөлін бағалау және осы жаңа көзқарасқа сәйкес өз мінез-құлқын түзету. 2. Білім алушылардың жеке-типологиялық сипаттамалары мен ерекшеліктерінің психологиялық диагностикасы, бұл студенттерге ЖОО-да кәсіби дайындық процесінде олардың жеке басының анықтал-ған қабілеттері мен мүмкіндіктеріне сүйенуге мүмкіндік береді, осылайша өзінің кәсіби даярлығының табыстылығын қамтамасыз етеді. 3. Коучинг: ұйымдастырушылық кеңес беру қойылған мақсат шеңберінде ең жоғары нәтижеге қол жеткізу мақсатында адамның әлеуетін кеңейтуге бағытталған. Бұл форма студенттерге оқу және кәсіби қызметті сауатты және саналы түрде жоспарлауға және жүзеге асыруға мүмкіндік береді. 4. Мақсатты білім алушылардың оқу іс-әрекетінің жаңа жағдайларына әлеуметтік-психологиялық бейімделуі және болашақ әлеуметтік сала мамандарының әлеуметтік және кәсіби маңызды қасиеттерін қалыптастыру болып табылатын топтық жұмыстар (тренингтер, мастер-кластар, тьюторлық топтар, топтық терапия жұмысына қатысу). 5. Кәсіби жарамдылық және болашақ кәсіби қызметке бейімделу супервизиясы – бұл студенттердің жеке тұлғасының психофизиологиялық қасиеттеріне сәйкес қандай да бір кәсіби қызметке жарамды-лығын анықтау. Сонымен қатар, әрбір студент-болашақ әлеуметтік сала маманы үшін білім алушы тұлға-сының жеке – психологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, нақты кәсіби қызметінің аясы анықталады, яғни бітіруші түлек мейлінше нәтижелі түрде өзін-өзі жүзеге асыра алатындай жағдай жасалынуы қажеттті. Өзін-өзі тану, өзін-өзі анықтау, өзін-өзі көрсету және тұлғаның өзін-өзі жүзеге асыру мәселелері бойынша кеңес беру студенттерге кәсіби қалыптасудың жеке траекториясын құруға мүмкіндік береді. Электрондық психологиялық пошта (құпия психологиялық кеңес беру) студенттерге өмірлік және кәсіптік өзін-өзі анықтау мәселелері бойынша жанама кеңес беруді көздейді. Осы үлгі аясында ЖОО білім беру ортасы жағдайында студенттердің өзін-өзі жүзеге асыруын психо-логиялық қолдау технологиялары дамудың (өзін-өзі дамыту) және іске асырудың (өзін-өзі жүзеге асыру-дың) тұлғалық және рефлексивті механизмдерін белсендіруге бағытталған. Бұл студенттердің жағымды қарым-қатынасын, өзгерістерге дайындығын және өзін-өзі жүзеге асырудың баламалы сценарийлерін жобалау қабілетін қалыптастыруға, өз таңдауы үшін, өзінің кәсіби болашағы үшін жауапкершілікті өз мойнына алуға мүмкіндік береді және де жан-жақты өзін-өзі жүзеге асыруына психологиялық қолдау көрсетеді деп ойлаймыз. жүктеу/скачать 4,65 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|