Ж. И. Намазбаева Бас редактордың орынбасары
AND PATHOLOGICAL CONDITIONS
жүктеу/скачать 4,65 Mb.
|
2019 4(61)
| AND PATHOLOGICAL CONDITIONS
Abstract This scientific article describes the advantages of differential this article discusses the features of psychomotor development of young children in normal and pathological conditions. For early detection of developmental abnormalities in a child, it is important to know both the causes and the basic laws of normal psychomotor development. Mental development is carried out under the influence of biological and social factors in their integral part. The formation of vital functions, such as the regulation of breathing, cardiovascular activity, digestion, is mainly determined by biological factors (genetic development program). The formation of functional systems, along with high nervous activity, largely depends on the characteristics of the social environment, training and education. Features of mental development in normal and pathology are associated with patterns of brain development, which are also associated with the interaction of genetic and environmental factors. Patterns of brain development and improvement of functional systems determine the continuity of stages of neuropsychiatric development of the child. Uneven maturation is observed in partial (partial) developmental delays. Despite the pace of development of each functional system at different stages of age characteristics of the child, his brain works as a whole at all stages of life, which involves the formation of intersystem connections. Key words: psychomotor development, mental development, ontogenesis, motor-kinesthetic analyzer, normal psychomotor development, afixia, intersystem connections Балада даму ауытқуларын ерте анықтау үшін олардың себептері туралы түсінікке ие болу ғана емес, сонымен қатар қалыпты психомоторлық дамудың негізгі заңдылықтарын білу де маңызды. Психикалық даму биологиялық және әлеуметтік факторлардың әсерінен олардың ажырамас бөлігін-де жүзеге асырылады. Әртүрлі функцияларды қалыптастырудағы осы факторлардың арақатынасы бірдей емес. Тыныс алуды, жүрек-қантамыр қызметін, ас қорытуды реттеу сияқты өмірлік маңызды функция-лардың қалыптасуы негізінен биологиялық факторлармен (генетикалық даму бағдарламасымен) анықталады. Жоғары жүйке қызметімен қатар функционалдық жүйелердің қалыптасуы едәуір дәрежеде әлеуметтік ортаның, оқыту және тәрбиелеудің ерекшеліктеріне байланысты. [1,19 б.] Л.С. Выготский баланың психикалық дамуында оқыту мен тәрбиелеудің жетекші рөлі туралы ереже ұсынды. Ол жоғары психикалық функциялар (ерікті зейін, белсенді есте сақтау, ойлау және сөйлеу) өзінің қалыптасуының ұзақ жолынан өтетінін және көбінесе қоршаған әлеуметтік ортаға байланысты екенін атап өтті. Бұл ретте орта тек шарт ретінде ғана емес, даму көзі ретінде де әрекет етеді. Қалыпты және патологиядағы психикалық даму ерекшеліктері мидың жетілу заңдылықтарымен байланысты, ол сондай-ақ генетикалық және орта факторлардың өзара әрекеттесуімен байланысты. Мидың даму заңдылықтары мен функционалдық жүйелердің жетілуі баланың жүйке-психикалық даму кезеңдерінің сабақтастығын анықтайды. Бұл ми эволюциясының маңызды принципімен, атап айтқанда оның даму гетерохрондық принципімен анықталады. Л.С. Выготский көрсеткеніндей, әрбір психикалық функцияның психикадағы осы функцияның басты жағдайына сәйкес келетін өзінің оңтайлы қалыптасу кезеңі бар. Бұл кезеңдерде психикалық функциялардың қарқынды және біркелкі дамуы олардың жоғары осал болуына себепші болады. Жетілудің біркелкі болмауы дамудың парциалды (ішінара) кідірістерінде байқалады. Мысалы, қалыпты психикалық даму кезінде балада сөйлеуді қанағат-танарлық түсіну және белсенді, ауызекі сөйлеудің қалыптасуында уақытша артта қалу байқалуы мүмкін. Мұндай балалар туралы ата-аналар әдетте: "бәрін түсінеді, бірақ сөйлемейді" деп Айтады. Әрине, сөйлеудің біркелкі емес дамуы кезінде бала психиатр-дәрігер мен логопедпен мұқият тексерілуі тиіс. Жекелеген функционалдық жүйелер мен олардың буындарының біркелкі жетілуімен қатар қалыпты психикалық даму үшін олардың өзара іс-қимылы маңызды мәнге ие, әйтпесе жүйелердің бірыңғай ансамбльге толыққанды қосылуы пайда болмайды, бұл дамудағы ерекше ауытқуларға әкеледі. Баланың жас ерекшелігінің әр түрлі кезеңдерінде әрбір функционалдық жүйенің жетілу қарқынына қарамастан, оның миы өмірдің барлық кезеңдерінде біртұтас ретінде жұмыс істейді, бұл жүйеаралық байланыстарды қалыптастыруды көздейді. [2,46 б.] Қалыпты онтогенезде жүйеаралық байланыстардың дамуы бала өмірінің алғашқы айларында баста-лады. Содан кейін олардың дамуы қарқынды жүзеге асырылады. Бұл ретте қозғалу-кинестетикалық анализатормен байланыс барынша белсенді қалыптасады: бастың дыбысқа қарай бұрылуы – есту-моторлы байланыстар, ойыншықпен манипуляциялар – көру-тактильді-кинестетикалық және көру-тактильді-моторлы, дыбыстарды өздігінен көрсету – есту-вокалдық. Ақырында, өмірдің бірінші жарты жылдығының түйінді функцияларының бірі – мектепке дейінгі жастағы балалардың бойында жетіл-дірілетін көру-моторлы үйлестіру дамиды. Жаңа туған балада емудің, жұтынудың, тыныс алудың, бұлшық ет тонусының реттелуінің өмірлік маңызды функцияларын қамтамасыз ететін туа біткен алғашқы рефлекстердің жиынтығымен қатар контактілі тітіркенуді қабылдаудың басымдылығы байқалады. Әртүрлі 4 тактильді тітіркендіргіштерде бала жалпы және жергілікті қимыл реакциясымен жауап береді. Бұл ретте көздің тітіркенуі немесе ауыз аймағы кезінде пайда болатын қорғаныс рефлекстері неғұрлым дамыған. Осылайша, көз аймағында ауырсыну кезінде бала көзді қысып, ауыз бұрышында басын қарама-қарсы жаққа бұрады. Сонымен қатар, ол тамақтандыруға байланысты барлық сөзсіз рефлекстер жақсы көрінеді. Сөзсіз рефлекстердің тежелуі немесе шамадан тыс айқын көрінуі жүйке жүйесінің зақымдануын көрсетеді. Қалыпты психомоторлық дамудың және функцияаралық байланыстардың қалыптасуының маңызды көрсеткіштерінің бірі болып табылады, атап айтқанда, қалыпты жағдайда 2-3 ай жасында пайда болатын баланың қолын өз қолында ұстап тұру, содан кейін қолды объектіге бағыттау. Бала 12-13 аптадан бастап қолын алдыға ынталандырып, оларды объектіге бағыттай бастайды. Ол сондай-ақ қолдарын ауызға бағыттайды, өз қолдарының қозғалысын бақылайды. Балада 4 айына қарай көруді бақылаумен белсенді сезу реакциясы қалыптасады. Бұл қандай да бір затқа көзбен тұрақталғаннан кейін ол оған қолын бағыт-тайды және олар осы зат бойынша жүргізе бастайды. Бала 5- 5,5 ай кезінде заттарды басып алады. Көру-моторлы үйлестіру баланың өмірінің 5 айынан бастап түйінді функцияға айналады. Бұл бала-ның көзге көрінетін және жақын орналасқан затқа қарауын, қол қозғалысын бақылауда талпынатындығы көрінеді. Осы кезеңде балада көру-тактильді-моторлы байланыс қалыптасады, бұл кезде қолындағы ойыншықты аузына тарту үрдісі байқалады. Көру-моторлы-тактильдік типті үш деңгейлі байланысы дамудың одан әрі манипуляциялық және ойын қызметін қалыптастыру үшін негіз болады. Көру-моторлы манипулятивтік мінез-құлықтың негізінде баланың өмірінің екінші жарты жылды-ғынан бастап белсенді танымдық іс-әрекетімен қалыптасады. [3, 69 б.] Ерте жастағы баланы бақылау барысында психомоторлық дамудың артта қалуына тән оның мінез-құлқының ерекшеліктерін атап өтуге болады. Ерекше ауыр жағдайларда бала айналасындағыларға қызығушылық танытпауы мүмкін; немесе оның затпен әрекеті стереотипия сипатында болуы мүмкін — бір іс-әрекеттің ұзақ және біртектес қайталануы: ол зат туралы затпен бір түрді түрді түртіп, шаю, көз алдында қолмен шаю және т.б. Осындай мінез-құлық психикалық дамуында әртүрлі ауытқулары бар балаларға тән. Ол ақыл-ой кемістігі бар балаларда, сондай-ақ ерте балалар аутизмімен немесе эмоциялық депривация салдарынан психикалық дамуының тежелуімен ауыратын балаларда байқалуы мүмкін. Баланың психикасын қалыптастыру және дамыту негізінде, әртүрлі іс-әрекет, сыртқы әлеммен, ең алдымен қоршаған ересек адамдармен өзара іс-қимыл жатыр. Балада қимыл-қозғалыс немесе сенсорлық жетіспеушілік бар, онда ол ең алдымен қоршаған әлем заттарын қабылдаудың қалыптасуы бұзылған. Пәндік іс-әрекеттердің қалыптаспауы пәндік қабылдаудың қалыптасуын тежейді. Пәндік әрекеттер жалпы моториканың жетілуіне қарай көру бақылауымен дамитыны белгілі. Осылайша, егер бала басын жақсы ұстаса, тұрақты отырса және оның көру қабыл-дауын сақтаса, ол заттармен белсенді түрде айла-шарғы жасай бастайды. Тек осы жағдайларда ғана жоғарыда сипатталған көру-моторлы манипулятивті мінез-құлық дамиды. Қарай заттармен әрекет жасау баланың дамып, белсенді иіс сезу мүмкіндігі пайда болады тану пәнінің сезіледі. Бұл функция – стереогноз – танымдық қызметті дамыту үшін маңызды. Дамуында ауытқулары бар балаларда, әсіресе қозғалу және көру бұзылыстары болған жағдайда, бұл функцияның өздігінен дамуы бұзылған және оны қалыптастыру бойынша арнайы түзету сабақтары қажет. Әрбір жас кезеңінде сол немесе басқа психикалық немесе моторлы функция психомоторлық дамудың жалпы үдемелі сипатында жетекші (үстем) мәнге ие. Өмірдің алғашқы айында балада мұндай функция көзбен қабылдау болып табылады. 3 айға қарай баланың психикалық дамуында жетекші рөл есту қабылдауын атқара бастайды. Дыбыс тітіркендіргішіне реакция кеңістікте дыбысты оқшаулау мүмкіндігі бар дені сау балада 7-8 апта, неғұрлым анық – 10-12 апта, бала басын дыбыстық тітіркендіргіш жағына бұра бастағанда пайда болады. [5, 89 б.] Біраз уақыттан кейін осындай реакция дыбысты ойыншыққа туындайды. 8-10 апта жастағы бала бас үстінде орналасқан дыбыс көзіне бұрылады, ал 3 айға қарай ол кез келген бағыттағы дыбысты тек жатқан жағдайда ғана емес, сонымен қатар ересек адамның қолында тік жағдайда да тез оқшаулайды. 3 айға қарай есту реакциялары доминантты сипатқа ие бола бастайды: егер қимыл-қозғалмалы қозған және айқайлап жатқан балаға сөйлесек немесе дыбысты ойыншықты шылдырлатсақ, ол тоқтайды және айқайлауды тоқтатады. Егер дыбысты тітіркендіргіш пайда болған кезде бала тыныш немесе ұйықтаса, ол тітіркенеді. Есту реакцияларының болмауы, олардың асимметриялылығы немесе латенттік кезеңнің шамадан тыс ұзақтығы есту қабілетінің бұзылуларын көрсетуі мүмкін. Мұндай бала шұғыл түрде арнайы тексеруді – электрокоркалық аудиометрияны қажет етеді. Бұл ретте дыбыстық тітіркендіргіштерге реакциялардың бол-мауы немесе әлсіздігі естудің төмендеуімен жиі байланысты екенін ескеру керек, ал әр жақта орналас-қан дыбыстарға реакциялардың біркелкі еместігі ересектердің мінез-құлқының ерекшеліктерімен де байланыс-ты болуы мүмкін. Мысалы, егер ересек баланың кереуетіне әрдайым бір жағынан келсе, онда бұл жаққа дыбысқа бұрылу анық көрінеді. Егер мұндай жағдайларда ата-аналарға басқа жағынан баламен тілдесу қажеттілігі туралы нұсқау берсе, онда есту реакцияларының бірдей болып кетуін тез атап өтуге болады. 3-6 ай баланың есту қызметін бағалаған кезде кеңістіктегі дыбысты оқшаулау қабілетіне, таңдауына және реакцияның саралануына назар аудару керек. Осылайша, 3 ай жастағы бала басын дыбыс көзіне тез және дәл бұрады. 5-6 ай жастағы бала өзінің назарын басқа күшті тітіркендіргіштермен аудармаған кезде ғана, яғни егер ол осы сәтте ойыншықпен айналыспаса, ересектермен араласпайды және т.б. Әйтпесе, бала дыбысқа мүлдем жауап бермеуі немесе ұзақ латентті кезеңнен кейін оған жауап бермеуі мүмкін. Бұл дыбыстық қабылдау деңгейінің төмендеуін емес, белсенді зейіннің қызметін дамытуды көрсетеді. Дамуында ауытқулары бар балаларда дыбысқа реакция болмауы, айқын көрінбейтін, фрагментарлы немесе патологиялық болуы мүмкін. Реакциялардың болмауы кереңдік немесе ауыр ісіну кезінде, сондай-ақ терең ақыл-ой кемістігі кезінде және кейде ерте балалар аутизмінде байқалады. Бала дыбысты тітіркендіргішті қабылдаған, бірақ оған бұрылмайтын реакцияның фрагментарлығы қозғалыс немесе көру ақауларына байланысты болуы мүмкін. Реакцияның төмендеуі латентті кезеңнің ұзаруы, оның тез сөнуі түрінде көрінеді. Бұл тежелген және апатикалы балаларда, сондай-ақ ерте балалар аутизмінде орын алады. Тек қатты дыбыстарға жауап беретін нашар еститін балаларға қарағанда, бұл балаларда реакция туғызу үшін жиі қайталап ынталандыру қажет. [6, 42 б.] Босану жарақатын, асфиксияны бастан кешкен балада, әсіресе оның бас сүйек ішілік қысымы жоғары болғанда, дыбыстық стимулға реакция жиі күшейтіледі және өте тез пайда болады. Мұндай бала кез-келген дыбыстық тітіркендіргішке жауап ретінде қатты үрлейді, айқайлайды, кейде оның тұтқалары мен иегі дірілдейді. Мұндай түрдегі реакция патологиялық болып табылады. Оның ұзақ сақталуы психикалық дамуы тежелген және жүйке жүйесінің қоздырғыштығы жоғары балаларға тән. Бір жастан 3 жасқа дейінгі баланың психикалық дамуының бұзылуы орталық жүйке жүйесінің зақымдану себептері мен сипатына байланысты алуан түрлілігімен ерекшеленеді. Сонымен қатар, интел-лектуалды, сенсорлық, қимыл-қозғалыс бұзылыстарының көптеген түрлері сөйлеу дамуындағы артта қалу түрінде көрінеді. Осы жас кезеңінде сөйлеу дамуының бұзылуының диагностикасы үлкен қиындық-тарды тудырады, өйткені сөйлеудің бастапқы дамуының жеке мерзімдері кеңінен өзгереді. жүктеу/скачать 4,65 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|