Жакыпбек Алтаев, Аманжол Ңасабек философия тарихы
тарау. Ортағасырлык, философия
|
Философия тарихы Ж Алтай, Қасабек А. 3
| тарау. Ортағасырлык, философия
Кейде сопы «Калам» жэне «Фиқһ» ғылымдары тарапынан бір түрлі больщ есептелетін экстатикалық ойлар айтылып қалады: «Маған «сен дүғя қылуды доғардың!» - дейді, ал мен қылудамын деп жауап қатамын! / Дұғаны қылар- қылмасымды тек Құдайдың бір өзі біледі! / Кім Құдайға жан-тәнімен берілген, кім құдайсыз Қүдайдан өзге ешкім біле алмас / Алла ниет салса, намазымды оқимын / Сөздерімді барлық бүркемені ашып, кеудесінің көзін ашқан ғана тү. сіне алады / Шараптың дэмін көрген, құштарлықтың хүжрасы не екенін білетін ғана түсінеді!». Әрине, сопы мұнысымен бес уақыт намаз оқуды міндетті емес деп тұрған жоқ; асылында, намазды құр механикалық дене қозғалысы деп ойлай- тындарды сынға алады. Ақын намаздың мәнісі Жаратушының алдында ттіынайң Оның көмегіне зэру екеніңді және Оның Қуаты мен әсемдігіне бас ұрғаныңцы көрсетер құрал болып табылатынын тұспалдайды. Жүністің діни мінэжат ету тақырыбьш көп қолдануын жэне оларды құр орындап қана қоймай, шынайылық- пен орындауға қол жеткізуге шақыруын алға тартқан Татчы Әмрені Исламның риіуалды жағын поэтикалық жолмен мадақтауды көздейтін жанр - «салатнаме- нің» алғаш өкілі дейді. Жүніс айтқандай: Musulmamm diyen ki§i §arti nedrr bilse gerek (Мұсылманмын деген кісі, оның мэнін білсе керек) / Tannnrn buyrugun tutup be§ vakt namaz kxlsa gerek (Тәңірдің бұйрығын орындап, бес уақыт намаз оқыса керек). Эмре үшін нағыз сопылық қарапайым шапан «хирканы» кию немесе мүрит- теріңнің болуында емес; нағыз сопылық, тіпті жеке тэкаппарлық пен менменшіл- дік сияқты белгілерден бас тартуда: «Жүніс, Құдайға өз кемшіліктерің хақында айт/Ол шексіз жомарт жэне сен істегенді істемейді». Тек осылай ғана нағыз сопы Құдайға деген шынайы құштарлыққа («и’шк») келіп, «екіжүзділік» күйінен арыла алады: «Екіжүзділіктен арыла алмады, іс пен сөздің аражігін білмейсің / Ақиқатқа жақындай алмасаң, Шариғатты оқы! / Мантиянды да, ескі шапаныңды да, тәжіңді де құштарлық үшін бер / Төрт жүз шэкірт пен елу мінэжат ету - осының бәрін таста, о, Жарылқаушының құлы!». Әмре үшін адам - «сүю үшін жаратылған жаратылыс». Адам - дене мен жанның синтезі болып табылатын қосжақты жаратылыс. Ажалсыз жан өзінің түп- негізі Құдайға шөліркеп, денеде қысылған күй кешеді. Жүніс бойынша адамға рухани өрістеу бұйыртылса, бар болмыстың биматериалды бірыңғайлығын көру беріледі: E w el benem ahir benem canlara can olan benem (Мәңгімін, ежелгімін, мен - барлық жандардың жанымын) / Azup yolda kalanlara hazir medet eden benim (Азып жолдан тайғандарға медетпін) / Diiz do§edim bu yerleri foksu urdum bu daglan (Бұл жерлерді мен түзедім, тепе-теңдіктің жүгіндей қып тауларды орнаттым) / Sayvan eylediim gokleri geri tutup duran benem (Шатырдай көкті жасадым, сол көкті то- беде ұстап түрғанда мен) / Kar yadiran buz konduran hayvanlara nzik veren (Қар жаудырған, мұз қылған, жануарларға рызық берген де мен) / §бу1е bilin оі таЫика оі Rahimu Rahman benem (Біліп жүргін, сол Рақымшыл Рахман да, Мен). Ақын философиялық монизм жайында емес, заттьщ көлеңкесі сол затпен ғана теңдесті- ріле алу мүмкіндігі, бірақ сол заттың өзі бола алмайтындығы сиякты Жаратуіны- ның есімдері мен белгілерінің адамда көрініс табуын, Құдайдың өзі бола алмай- тындығын сөз етіп отырғандығы даусыз (Басқаша айтқанда, Ғалам Қүдайға тек қана нұсқайды жэне Оның Белгілері мен Қасиеттерін айқындайтын кұралдың 171 кьізметін атқарады). Адам мен оның «Мені» үлкен маңызға иеленеді, яғни сол «Мен» арқьшы өзінің құдайлық екенін түйсінеді. Адам бүкіл Ғаламда өзін макро косм ретінде көрсететін Жаратқанның бар есімдерін жинақтаған микрокосм бо- лып табылады; оның аса құндылығы да осыда: Мен өзімді түсініп, өзімнің «Ме- німді» іздеп жүргенде / Керемет ақиқатқа қол жеткіздім, ұлы сырды анггым / Сен 'де соны өз «Меніңнен» табуың керексің / Тыңда: Досымды байқадым - басқа ясерде емес, өз ішімнен аңғардым... Демек, Ғаламдағы барлық жаратылыстардың ішінде адамньщ «Мені» ғана Жаратушының барлық белгілері мен есімдерін ірі І затқа бағытталған жинақтаушы айна ретінде қамтып корсете алады. Осыдан Жү- ністің өзіндік «Мені» туралы сөз қозғауы немесе өз өлеңдерін өзін-өзі танумен байланыстыру себебі шығады (оньщ 416 поэмасыньщ ішіндегі 100 поэмасы «Мен» есімдігімен ұйқасады, тағы 200 поэмасында Жүніс тікелей не жанама түрде өзі жайында айтады). Бұл ешқандай да нарциссизм емес, альтруизмнің шыңы; себебі ; I әңгіме сопының Тапдұқтың қол астьшда жұмыс істеген жылдар бойы жойылып кеткен «Эгосы» туралы емес, жеке болмысынан бұрын Жаратушы Болмысының : сопы жанындағы бар мүмкіндігінше шоғырланғандығы туралы болып отыр: Мен ! қаладым дағы Оны таптым, бірақ ол «Мен» болса, өз «Менім» қайда? / Бауырым, I тындашы: Оған айналам деп, Оны өзімнен айыра алмай қалдым! § Мұндай бірігу алдын ала атқарылған қажырлы еңбексіз, өзін қатаң тәрбиелеу- і, сіз болмайтыны даусыз. Адамның атрибуттары мен Ғалам атрибуттары асылында I Ортақ Абсолюттің атрибуттары болып табылады да, бір арнада тоғысып, тек қана 1 « тгрллрттгтрнгрн яцамда» максимадды деңгейде көрініс табады: Кедей болғанымда I \ j , uajbipmra, олммен Батысты да, Шығысты да, көкті де, жерді де Мен толтырдым! I Жүніс сопылық түсінік «кедейлікті» («факр») Құдайға рухани жақындаудың («сейр-и сулюк») бастамасы деп біледі; «кедейліктің» соңғы нүктесіне жеткен, бүтін Ғалам иелігіне өтеді. Өзіндік «Эгоны» барлығынан қүр қалдырып, өзіңді абсолютті кедейлікке кенелткенде ғана құдайлық «Меніңді» түсінуге мүмкіндік v. ала аласың. Басқаша айтсақ, өзІнің «Менінен» бас тартқанда ғана адам, құдайлық 1 «Менге» жетеді. . Жүніс өзін-өзі («ма’рифат ан-нафс») тану хақында көп сөз қозғайды. Адам v эуелі Алланы тануы тиіс, нэтижесінде өзін де таниды: «Ғылым - тану, басқаны , ! бмес, өзінді тану / Өйткені өзщді-өзің, тани алмасаң, хайуаннан да жаман жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|