Жакыпбек Алтаев, Аманжол Ңасабек философия тарихы
V III тарау. Кдзак, философиясы
жүктеу/скачать 20,78 Mb. Pdf көрінісі
|
философия тарихы
| V III тарау. Кдзак, философиясы
лайша, Абай адам мэселесін этикалық, қоғамдық-саяси, т.б. аспектілерде ғана қарастырып қоймай, толық философиялық дәрежсдс уғынуға ұмтылғанын атап өтуіміз қажет. Өз халқын шын пейілімен сүйген азаматқа біржақты ұлтшылдық, шовинизм, діни төзімсіздік жат. Ғұлама өз халқын бір орында тұрып қалмауға, тұйықталмауға, рухани бай өркендеуді меңзейді. Абайдың өмірі мен шығармашылығы терең адамгершілік магынаға ие жэне ағартушылық-тәрбиелік мэні жағынан баға жет- пес құнды дүние. Абай ілімін одан эрі жалғастырған, қазақтың рухани мәдениеті мен ментали- тетінде өшпес із қалдырған алып тұлғаның бірі - Ш әкәрім Құдайбердіұлы (1858-1931 ж.). Оның шығармашылығының негізгі тақырыбы мораль филосо фиясы мен мәдениет ілімін қамтиды. Шәкәрім Абайдьщ номере інісі және ұлы ақынның мұрасына сүйенеді. Ол арнайы оқу орнында оқымаса да, араб, парсы, орыс, шағатай тілдерін өз бетімен үйреніп, сол тілдердегі шығармалардан дала ойшылы тұрғысында ой қорытқан: Жасымнан жетік білдім түрік тілін, Сол тілге аударылған барлық білім. Ерінбей еңбек еттім, еңбек жанды, Жарқырап қараңғыда туып күнім. Оятқан мені ерте - Шығыс жыры. Айнадай айқын болды элем сыры. Талпынып орыс тілін үйренумен, Надандықгың, тазарып, кетті кірі111. Абай сияқты Шэкэрім де қазақ елін қалай өркениетті, мәдениетті ел- дер қатарына қосамын деп талпынды. Оның ойынша, бұл азаматтық өтеудің шарты - туған елдің бүкіл тарихи, мәдени құндылықгарын жоғалтпай, оларды заман талабына сэйкес қолдану. Шэкәрімнің рухани ізденісінде ежелгі сақ-түрік заманынан қалыптасқан ғарыштық дүниетаным ерекше орын алады. Тэңірі, Нұр, Күн, Табиғат - ол үшін қасиетгі, киелі ұғымдар. Қазақ мэдениетінде бұрыннан келе жатқан идея - жанның мэңгілігі. Әл- Фараби мен Қожа Ахмет Ясауи, Абай мен Мағжан, жалпы Шығыс ғұламалары бойьгаша, адамның дүниедегі тіршілік ету мағынасы жанның мәңгілігімен айқындалады. Әйтпесе, өмір мазмұны жануарлық күн көруден алыс кетпек емес. Әлем мен адамға бағыт беретін, жол көрсетуші, мэңгілік пен шексіздіктің кепі- лі - Нұр. Оған адамның жай ақылы жетпейді, оны аңғару, түсіну, жан дүниесімен қабылдау қажет. Өтпелі өмірден мэңгілікке (фэниден бақиға) көшу, басқа сөзбен айтқанда, бұл дүниеден кету дегеніміз - адам жанының Нұрға қосылуы. «Жан, - дейді Шәкәрім, - менің айтқанымдай баста бар болса, тұрған денесі орын болуға жарамаған соң денеден шыққанда біржола жоғалып кетпейді. Құр ғана өзгеретін болса, бұрыннан бар жанның жоғалуына түк дәлел жоқ. Олай болса, бір түрге түсіп, барлықтың ішінде бар болып жүреді»1 1 7 118. Осы негізгі шығармасын Шәкәрім ұзақ дайындықтан соң жазған жэне ол Жаңа замандағы қазақ кәсіби философиясының 117 Құдайбердіұлы Ш. Өлеңдер мсн поэмалар. — Алматы, 1988. - 64-6. 118 Құдайбердіұлы Ш. Үш анық. - Алматы, 1991. -3 9 -6 . |