Жакыпбек Алтаев, Аманжол Ңасабек философия тарихы
III тарау. Ортағасырлың философия
жүктеу/скачать 20,78 Mb. Pdf көрінісі
|
философия тарихы
| III тарау. Ортағасырлың философия
фиялық мәселелерді қарапайым бұқара мұсылмандардың («’аууамм») арасында айтылатын әңгіме тақырыбына айналдырып жіберді, олар мұндай абстрактілі философиялық тақырыптарды түсінуге қабілетті емес. Ибн Рушдтың ойынша, әл-Ғазалидің мақсаты ақиқатты табу болмады; нақтырақ айтқанда, оның шынайы қалауы перипатетизм философиясын жою, оның қағидаларын құрту болды. Солай бола тұрса да эл-Ғазали перипатетизм философиясы мен оның стилін мұқият оқуының арқасында оны өзінің еңбектерінде қолданып, өзіне пайдасын тигіз- ді; ол логиканы пайдалану кез келген мұсылманның міндеті емес дегенді айтуға дейін барды. Сонымен қатар әл-Ғазали бойынша, философтар Алла заттардың бөлшектері туралы білмейді, сондықтан оларды кұдайсыз деп кінәлайды деп бе- кітеді. Шыңдығында философтар, - дейді ибн Рущц құдай бөлшекгік затгарды білмейді деген жоқ, олар құдайдың заттарды, соның ішінде бөлшектік заттарды біздің білімімізге ұқсамайтын, эсіресе заттарды өзгермелі материалды жағынан түсіну барысында маңызды, мақсатты және әмбебапты білімімен біледі деп айт- қысы келді. Соның ізінше эл-Ғазали философияны батыл эрі қолма-қол сынау арқылы тағы да кешірілмейтін қателік жіберді. Философия да, дін де эртүрлі әдіс- пен болса да сол бір әмбебапты, жалпыға ортақ жэне соңғы Ақиқат туралы ай- тады жэне бір-біріне қарсы келмейді. Тағы бір жайт, барлығымызға белгілі болған- дай, әл-Ғазали, Д. Юмға дейінгі бір ғасыр шамасында, шынайы субстанционалды тіршілік ететін казуалдьшықты феномен ретінде бағаламады. Алайда ибн Рушд үшін білім дегеніміз «әлемдегі заттар арасындағы себепті-сэйкестік байланыс- ты түсіну жэне олардың арасында орналасқан тэртіп пен үйлесімділікті зерттеу» болып табылады. Казуалдылыкты шынайылықтың маңызды элементі ретінде мойындамау ол үшін онда.пайда болған әлем мен жағдайды қалай болмасын тү- сіндіруден бас тартумен пара-пар. Ол әл-Ғазалидің казуалдылықты осынша дең- гейде теріске шығармағандығын ұмыта отырып, оны элемді дэл ғылыми танудан алшақтап кетті деп жазғырады. Әл-Ғазали, керісінше, казуалдылыққа тек заттарға эсер етуші құдіреттінің жалғыз факторы дэрежесін беру арқьшы қарамау керек деп ескерткен болатьш. Әл-Ғазали үшін (ибн Рушд үшін де) жалғандағы жалғыз тұлга тек Алла ғана; ал казуалдылық жай ғана «метафора», фактор. Нәтижесінде ибн Рушд мұсылмандардың ғылыми мәдениеті тоқтап қалма- ғаньш, керісінше, ибн ат-Туфайл (1186 жылы қайтыс болтан), ибн Баджа (1139 жы- лы қайтыс болған), құқықтанушы Әбу Бэкір ибн әл-‘Араби (1148 жылы қайтыс болған), дәрігер Әбу Марвана ‘абд әл-Мәлік ибн Зухра (1161 жылы қайтыс болған) жэне эл-Ғазалиден жүз жыл кейін өмір сүрген оның үлы Әбу Бэкір (1198 жылы қайтыс болған), әл-Ғазалиден екі жүз жыл өткен соң алғаш рет медицина тари- хында қан айналымының үлкен жэне кіші шеңбері туралы нақты айтқан танымал дәрігер ибн ан-Нэфіс (1288 жылы қайтыс болған) және жүздеген басқа да есім- дердің еңбектерімен жаңғырып отырғандығын үмытып, әл-Ғазалидің сьпш пікірі көптеген адамдарға дін мен философияның арасьщда қол жетімсіз айырмашы- лықтың бар екендігін жэне тіпті дін мен философияның арасында жаулық қатьшас орнаған деп айтуға мүмкіндік берді деп тең құқылы тұжырым жасамайды. Аристотельдің әлеуметгік қүрылым туралы трактаттарын аяқтамай, ибн Рушд сол сәтте барлық ислам философтарының арасында таралған әлеуметтік-филосо- фиялық идеяларды мәні жағынан қайталай отырып, Платонның «Республикасы- |