Жалған ақпарат журналистикаға дейін пайда болған қҰбылыс «Fake news» терминінің пайда болу тарихы мен таралуы
жүктеу/скачать 69,34 Kb.
|
Основная часть -1 (1)
| ЖАЛҒАН АҚПАРАТ ЖУРНАЛИСТИКАҒА ДЕЙІН ПАЙДА БОЛҒАН ҚҰБЫЛЫС «Fake news» терминінің пайда болу тарихы мен таралуы «Жалған жаңалықтар» терминінің жалпы әлемде бірегей қабылданған түсіндірмесі жоқ. Бұл қоғамдық мүдделер үшін «жаңалық» терминінің сенімді ақпарат деген мағына беретіндігінде. Осы тұрғыда «жалған жаңалықтар» - бұл тексерілген ақпаратқа, яғни тікелей жаңалықтарға деген сенімге нұқсан келтіретін оксиморон. БАҚ-тың тарихында журналистиканың пайда болуы мен дамуының алғашқы кезеңдерінде жаңалықтардың негізгі бөлігі қауесет жаңалық болды. Бұған Распопова Светлана «Фейковые новости. Информационная мистификация» кітабында бірнеше себептерін атап көрсетеді[1, 15б.]: баспа басылымдары пайда болғанға дейін бұқаралық ақпараттың ауызша және жазбаша түрінің дамымауы; қауесеттердің салыстырмалы түрде «арзандығы»; цензураның қатаңдығы; аудиторияның назарын басқаға саяси не әлеуметтік оқиғаларға аударуға ұмтылыс; аудиторияның негізгі бөлігін ақпаратты қажет етпеуі әрі баспагерлердің тиражын арттыруға деген ұмтылыс. Жалған ақпараттың ең алғашқы мысалы Ежелгі Рим кезінде, Антоний мен Клеопатраның кездесуі және олардың саяси жауы Октавинанның екеуінің махаббатына қарсы болғаннан басталады[2,86 б.]. Соңғы римдік соғыс кезінде Октавиан архаикалық Твиттер стиліндегі қысқа әрі өткір ұрандар жазылған монеталар жасады да, тарихта алғашқы қаралау науқаны басталды. Өз мақсатына жетіп Октавиан ең бірінші рим императоры болып тағайындалды. Тарихшылар бұл оқиғаны жалған ақпараттық республикалық жүйені біржола бұзуға мүмкіндік берген мысалы ретінде қарастырады[2, 102 б.]. Жалпы, қазіргі кезде «жалған жаңалықтар» деп аталатын және ақпараттық әлемде зерттеу мен талдауды қажет ететін феномен журналистика пайда болғанға дейін, қауесет пен өсек түрінде кеңінен қолданылды. Сәйкесінше күнделікті журналистер мен медиамамандар жасайтын әрекетті орындайсыз – ақпаратты сүзгіден өткізіп, талдау арқылы жеке талабыңызға сай сұрыптап, өзіңізге керекті жаңалықтар нұсқасын жасап шығасыз, қайсысы жариялауға тұрарлық екенін және онымен не істейтініңізді анықтайсыз. Бұл процесс құндылықты қамтиды және көрсетеді[3, 74б.].. Медиада бұл жаңалық құндылығы деп аталады.Фейк жаңалықтардың таралуына жол берілмеген жағдайда, бірнеше жағымсыз салдарлардың болуы да мүмкін еді. Ауызекі сөйлесу стилін дамытуда жалған ақпараттың маңыздылығы әртүрлі қарама-қайшылықтар мен көзқарастар бар. Күнделікті өмірде ойдан шыққан оқиғалардың әлі күнге дейін қолданыста жүр, оның әсері қазіргі жалған жаңалықтардан кем емес. Халықтық аузыша шығармашылығының дамуының арқасында ойдан шығарылған оқиғалардың бір бөлігі ертегілер мен дастандарға айналды. Ұлттың материалдық емес байлығы ретінде танылатын ертегілер де, дастандар да, аңыздар да жағымды кейіпкерлердің зұлымдыққа тап болып, алданып біреулердің қармағына түсетін мысалдар аз емес. Шындығында, олар табиғат құбылыстарын, ұлттық ерекшеліктерін, белгілі бір халықтың өмір салтын түсіндіру болды. Жазба әдебиет пайда болғаннан кейін, алдау мен өнертабыстардың қатысуымен жағдайларды көркем шығармалардан табуға болады. Мысал ретінде классикалық әлем және ұлттық әдебиет туындыларын ғана емес, сонымен қатар қазіргі заманғы шығармаларды да келтіруге болады. Қазақтың әр бір баласы жастайынан ата-әжесінен еститін ақылды айлакер «Алдар көсе» аңызы[4, 6 б.]. Оқиғаның негізгі мақсаты – сарай әрі пайдакүнем байды әжуа ету. Алайда шындықты ашудың өзін Алдар көсе өзінің асқан қулығы мен айласының арқасында жүзеге асырады. Жалпы дүниежүзілік тарихта қауесеттер ауызекі сөйлеу стилі арқылы ғана тарамай, кітаптар басып шығаруда және таратуда ақпарат көзі ретінде кеңінен қолданылды[5,154-156б.]. Осындай стильді орта ғасырларда Францияда бірқатар басылымдар жарық көрді. Мысалы, «Canard» газеті шындыққа жанаспайтын, тек өсек-аянға бағытталған жаңалықтарды шығарды, күнделікті оқиғалар қауесет негізінде түсіндірілді. Францияның 1631 жыл жылы жарық көрген «La Gazette» ұлттық газеті басқа елдердегі оқиғаларды үнемі жариялап отырды. Орта ғасырда расталған, сенімді ақпараттың құны өте «қымбат» болды. 12 беттен тұратын басылым француздардың ұлттық бірлігімен 12 суға сатылды. Бұл ақшаға көп балалы отбасын бір күн тамақтандыруға жететін екі килограмм нан сатып алуға болатын еді[6,72б.]. Газеттердің бағасы жоғары болғандықтан, кедей адамдар газеттерді жалға алатын болды. Осындай тенденция тек Еуропа елдерінде емес, басқа елдерде де көрініс тапты. 1913 жылы жарық көрген «Қазақ» газетінің бір жылдық жазылуы 3 рубль тұратынғ қазіргі теңгемен есептегенде бұл 10 мың 584 теңге. Ал жекеленген бір данасының құны 5 тиын, яғни 176 теңге болды[7, 217б.]. Америкалық «The Boston News Letter» газеті де қымбат болды. Газет редакторы және баспагері, бұрын кітап дүкендерінің сатушысы Джон Кэмпбелл газеттің стратегиялық даму жоспарын жасап, ақпарат жинаудың тұрақты әдісін ойлап тапты. Өз сөздерінде ол өтірікті әшкереледі[8, 92б.]. Оның газеті билік өкілдері көргеннен кейін басылымға шыға бастады. Жалпы, баспа дәстүрлі журналистиканың үлгісі ретінде қалыптасқанға дейін, қауесет пен өсек ақпарат болып саналды. Сары баспасөздің пайда болуымен газеттерде арнайы «сенсация» айдары ашылып, таралымды көбейтудің жалғыз тәсілі ретінде қарастырылды. Американдық газеттер жалған және ойдан шығарылған әңгімелер шығара бастады. 1835 жылы «The New York Sun» газетінде Айденның өмірі туралы мақала жарияланды[9, 679б.]. Газет үшін бұл аудиторияның арасында басылымның пайдалылығы туралы пікір қалыптастыруға серпін береді. Тиражын көбейту және осылайша қаржылай табысын көбейту үшін газеттер мүмкіндігінше түрлі амал-айла іздестірді. Сонымен қатар, әйгілі американдық медиа-магнат Уильям Херст Куба мәселесіндегі АҚШ пен Испанияның қарым-қатынасы шиеленіскен кезде, өзінің корреспонденттері Р.Хардинг пен Ф. Рамингтонды Кубаға жібереді[10, 29б.]. Содан кейін оның шәкірттері жағдай орнықты, соғыс болмайды деп, қайтуға рұқсат сұрайды екен. Алайда оларға У.Херст «Кубада болыңыздар. Газетімді мақала жазып беріңіздер, ал мен сізге соғыстың болатынын дәледеймін» деп жауап хат жазады. Осыдан кейін тілшілер «Жорнел» газетіне жалған және ойдан құрастырылған жаңалықтарды жариялайды, осылайша екі мемлекеттің басшыларын бір-біріне қарсы қояды. Сөйтіп ол өз мақсатына жетіп, соғысты бастайды. Нәтижесінде оның газетінің оқырмандарының саны бірнеше есе өседі. Бұл 1898 жылғы Испания мен АҚШ арасындағы әскери қақтығыс. Конфликт нәтижесінде АҚШ 16 ғасырдан бастап Испания Корольдігіне қарасты Куба, Пуэрто-Рико және Филиппиндерді басып алды. Жаңалықтар аудитория үшін саяси, экономикалық немесе әлеуметтік маңызы бар оқиға немесе оқиға туралы жедел хабарлама болса, онда жалған жаңалықтарды ішінара немесе толық өтіріктен тұратын стилистикалық жағынан жаңалықтарға ұқсас ақпарат деп атауға болады. Жалған жаңалықтардың Суходолов А.П. ««Жалған жаңалықтар» қазіргі медиа кеңістіктің феномені ретінде: түсінігі, түрлері, мақсаты, қарсы шаралар» кітабында олардың келесі түрлерге бөлінуін көрсетеді[11, 143–169б.]: Тексерілген және тексерілмеген ақпараттың пропорционалдылығына байланысты. Басынан аяғына дейін өтіріктен тұратын «жаңалық». Мысалы: Испания үкіметі жергілікті қызға үйленген әрбір эмигрантқа 5000 евро беру туралы шешім қабылдады[12]; Өзінде жалған ақпаратты қамтитын іріктелген және тексерілген фейк-жаңалық; Нақты оқиғаға негізделген жаңалықтың бұрмаланған бөлігі. Мысалы, бұл аудио немесе бейне жазба, фотосурет, мәтіннен алынған дәйексөз немесе нақты көрініс беретін оқиғаның бөлігі болуы мүмкін. Болған оқиғаның орны мен уақыты негізіндегі фейк. Нақты ақпаратқа ұқсас жаңалық, бірақ оқиғаның орны мен уақыты дұрыс емес. Мысалы, карантинге қарамастан бұрынғы Мәдениет және спорт министрі Арыстанбек Мұхамедиұлы елордадағы «Дипломат» қонақ үйінде қызына арналған «сырға салу» рәсімін ұйымдастырғаны туралы ақпаратты теріске шығарды. Фото 2 жыл бұрын Instagram парақшасына алынған екен[13]; Оқиға болған белгілі бір жердің орнына, басқа орынды көрсететін жаңалық. Әйгілі және жаңалықтарда үнемі аты аталатын адамдар туралы фейктер Белгілі атақты адамдардың жалған аккаунтына сілтемелер орналастыру. Мысалы, ағылшын тіліндегі «Euronews» веб-сайтында Италияның Венето өңірлік кеңесі Қырымның мәртебесін тану туралы қарарды қабылдауға және Ресейге қарсы санкцияларды алып тастау үшін ресей тарапын шақыруға қатысты ресми реакция ретінде Ресейдің Сыртқы істер министрі Сергей Лавровтың Twitter-дегі аккаунтының скриншоты келтірілген. Кейіннен Ресейдің сыртқы істер министрі Мария Захарова Лавровтың Twitter-де аккаунты жоқ деп мәлімдеді[14]; Оқиғаның екінші қатысушысы негізгі қатысушы ретінде көрсетілетін жаңалық; Оқиға куәгері болған адамның расталмаған айғақтарына негізделген жаңалық. Жаңалықты жасау және тарату мақсаттарына негізделген жалған айырмашылықтар Тұтынушылардың көңілін көтеру мақсатында жаңалықтар жасау және тарату. Қазіргі заманғы медиа-сала жеке медиа-жобалар мен жалған жаңалықтар шығарумен айналысатын ақпараттық ресурстарды қамтиды; Саяси артықшылыққа қол жеткізу үшін жасалған және таратылған жаңалықтар: саяси бәсекелестердің беделін түсіру және қорлау (сайлау науқаны кезінде де), көшедегі тәртіпсіздіктерді арандату, билікке жету үшін күш қолдану; Азаматтардың белгілі бір тобын олардың шығу тегіне, тұрғылықты жеріне, тіліне, этникалық тегіне, нәсіліне, жынысына, дініне, кәсібі мен меншік түріне, сондай-ақ басқа да мән-жайларға байланысты кемсітуге арналған жаңалықтар; Интернет-трафикті арттыру мақсатында жасалатын және таратылатын жаңалықтар. Қазақстандықтар WhatsApp арқылы Covid-19 пандемиясы алдын-ала жоспарланған деген хабарлама жіберуде. WhatsApp-та жолданған хабарламаның авторлары беделді «Washington Post» басылымындағы мақаласын келтіреді. Шын мәнінде, мақала Covid-19 алдын-ала жоспарланған акция екенін дәлелдей алмайды, деп хабарлайды Stopfake.kz. Пандемиялардың алдын алуға бағытталған зерттеулер соңғы 20 жылда үнемі өткізіліп тұрады[15]; Тұтынушылардың қаражаты мен басқа да мүлкін алаяқтық жолмен иемдену мақсатында жасалған және таратылатын жаңалықтар. 2021 жылдың басынан бері Қазақстанда 7 мыңға жуық интернет-алаяқтықтың анықталды[16]; Компьютерде сақталған пайдаланушының деректерін зақымдау үшін жасалған және таратылатын жаңалықтар. Мысалы, Қазақстанда «Kundelik» білім беру платформасының сайтындағы кликбейт арқылы орынсыз жарнамалар таратылды[17]; Әртүрлі компаниялардың, жобалардың, акциялардың немесе жеке тұлғалардың назарын аудару үшін жасалған немесе таратылатын жаңалықтар. Мұндай «жаңалықтар» көбінесе жасөспірімдерді өз-өзіне қол жұмсауға итермелейтін жалған, әдейі ұйымдастырылған хабарламалар болып табылады; Экономикалық қызметтен немесе нарықты басқарудан белгілі бір пайда алу мақсатында жасалған немесе таратылатын жаңалықтар. «Bloomberg Market» нағыз «Bloomberg» агенттігінің веб-сайтының дизайнын өзінің жалған жаңалықтарына көшірді[18]. Хабарламада клиенттер Google-ге кіре алады деген жалған ақпарат хабарланған. Сенімділік деңгейі жоғары фейктер Жаңалық ретіндегі нақты фейк; Тұтынушыларды алынған ақпараттың жалғандығын тексеруге шақыратын «жаңалықтар». 1.2 Қоғамдық пікірді қалыптастыру механизмдері Қоғамдық пікір дегеніміз - бұқара деп аталатын адамдардың әртүрлі топтарының (қажеттіліктері мен мүдделеріне әсер ететін құбылыстарға, оқиғалар мен фактілерге) қатынасын (жасырын немесе айқын) білдіретін бұқаралық сана күйі[19, 67б.]. Күнделікті қолданыста «қоғамдық пікір» ұғымы көбінесе белгілі бір әлеуметтік маңызды мәселе бойынша қоғамның көзқарасын білдіреді. Қоғамдық пікірді зерттеу социологиялық пікір деп аталатын сауалнаманы қолдану арқылы жүзеге асырылады. Жоғарыда айтылғандардан көріп отырғанымыздай, адамзат қоғамы күрделі және дамып келе жатқан жүйе. Оның жұмыс істеуі мен дамуына көптеген факторлар әсер етеді. Субъективті - сана сферасынан, рухани өмір сферасынан (идеялар, көзқарастар) немесе объективті - қоғам өмірінің материалдық жағы сферасынан. Басқаша айтқанда, «әлеуметтік болмыс» немесе «қоғамдық сана» тарихи процесті анықтайды. Әлеуметтік болмыс - бұл адам өмірінің нақты процесі, қоғамда қоғамдық өндіріс процесінде дамитын қатынастар. Бұл қоғамның экономикалық, материалдық жағы. Қоғамдық сана - бұл әлеуметтік өмірді бейнелейтін сезімдердің, көзқарастардың, идеялардың, теориялардың күрделі жүйесі. Бұл тұжырымдамада біз жеке, жеке барлық нәрселерден абстракт жасаймыз және белгілі бір қоғамға немесе белгілі бір әлеуметтік топқа тән сезімдерді, көзқарастарды, идеяларды ғана бекітеміз. Ол тарихи процестің рухани жағы ретінде екі негізгі функцияны орындайды. Біріншіден, ол өзіне қатысты екінші реттік болып табылатын әлеуметтік болмысты бейнелейді. Екіншіден, ол әлеуметтік өмірге белсенді қарама-қарсы әсер етеді. Қоғамдық сананың белгілі бір құрылымы бар, оны сананың оны құрайтын элементтерге бөлшектеуі деп түсінеді. Оның екі негізгі деңгейі бар: кәдімгі және теориялық (ғылыми). Қарапайым сана бұқаралық «күнделікті» қоғамдық санаға тән. Әдетте, ол процестер мен құбылыстардың мәнін емес, олардың сыртқы көрінісін көрсетеді[19, 135б. ]. Ол күнделікті өмір процесінде өздігінен дамиды, көбінесе ол әлемнің өзі туралы білімді емес, тек шындыққа эмоционалды бағалауды, яғни адамдардың сезімдері мен көңіл-күйлерін, соның негізінде сәйкес әлеуметтік қатынастар мен құндылықтарды қамтиды бағдарлар жасалды. Теориялық сана арнайы дамыған оқыту, теория ретінде әрекет етеді. Ол шындық құбылыстарының үстінен «сырғанамайды», бірақ олардың мәнін көрсетеді. Ол «бейтарап» емес, қоғамның белгілі бір қабаттарының позицияларын көрсетеді, яғни идеология рөлін атқарады. Идеология - бұл адамдар өмірінің материалдық және рухани жағдайларын, сонымен қатар қоғамда қалыптасқан қатынастарды нығайтуға немесе өзгертуге бағытталған мақсаттарды бейнелейтін идеялар мен көзқарастардың ажырамас жүйесі [20, 184-190б.]. Оның ерекшелігі сенім факторы білім факторынан гөрі басым болған кезде оның ұраны, бұқаралық санаға бағдарлануы. Қоғамдық сананың тағы бір саласы - бұл адамның өмір сүруінің материалдық және рухани жағдайларын бейнелейтін сезімдер, эмоциялар, сенімдер жүйесі болып табылатын әлеуметтік психология. Әлеуметтік психология дамуының анықтаушы факторы - экономика, мәдениет, білім, дәстүр, өмір деңгейі. Қоғамдық сананың негізгі формаларына мыналар жатады: - саяси сана - әлеуметтік топтардың, партиялардың, қоғамның билікке қатынасын бейнелейтін идеялар, теориялар, көзқарастар, сезімдер, көңіл-күй жиынтығы. Негізгі мән - қуат. Саяси санаға саяси идеология мен психология жатады. Біріншісі өзінің теориялық көрінісін Конституциядан, саяси мәлімдемелерден, партия ұрандарынан табады. Екіншісіне белгілі бір әлеуметтік топтың немесе бүкіл қоғамның сезімдері, көңіл-күйлері кіреді; - құқықтық сана - бұл заңдарда көрсетілген міндетті нормалар, тәртіп ережелері жүйесі. Бұл бостандық, әділеттілік пен әділетсіздік, мемлекеттегі құқықтар мен міндеттер туралы әр түрлі сезімдер мен түсініктер. Негізгі құндылық - бұл заң; - адамгершілік санаға қоғамдық игілікке байланысты адамдардың сезімдері, мұраттары, мүдделері мен көзқарастары, сонымен қатар нормалар, қоғамдағы мінез-құлық ережелері, әдет-ғұрыптар, дәстүрлер туралы білімдер, адамдардың мінез-құлқын қоғамдық пікірде бағалау кіреді[20, 184-190б.]. Кәдімгі моральдық сана немесе моральге кіреді борыш сезімдері мен түсінігі, жақсылық пен жамандық, ар-намыс, абырой, ар-ождан және бақыт. Моральдық идеология немесе этика теориялық рөл атқарады мораль мен нормалар туралы ілім ретінде моральдық мүдделерді білдіру қоғамдағы мінез-құлық, яғни адамгершілік. Адамгершіліктің басты құндылығы жақсы, ал адамгершілік - парыз; - эстетикалық сана - бұл ерекше сезім, талғам, қызығушылық, идея[21, 150-154б.]. Кең таралған нанымға қайшы, қоғамдық пікір дегеніміз - бұл қоғамның белгілі бір мүшелерінің (мысалы, саяси немесе қоғамдық жетекшілердің) кез-келген жария мәлімдемесі емес, тіпті қоғамдық пікірлерге жазылған көптеген пікірлердің (жеке пікірлердің) механикалық қосындысы емес, органикалық қоғамдық өмірдің өнімі, бұл процессте және күрделі әлеуметтік коммуникация нәтижесінде туындайтын ұжымдық пікір түрі - қоғамдық талқылау. Бұл өнімнің пайда болуы қоғамда көптеген маңызды шарттардың болуын болжайды: өзін әлеуметтік мінез-құлық субъектісі ретінде білетін қоғам; талқылау тақырыбы бойынша қоғамдық топтарға ақысыз және қол жетімді ақпараттың болуы; бұл ақпаратқа қоғамның қызығушылығы; қоғамдастық топтарының өз позициясын білдіру мүмкіндігі; ақырында, тұлғааралық және топ аралық байланыс арналарының кең желісі. Қоғамдық пікірдің қалыптасуы мен дамуы мақсатты түрде де - саяси ұйымдар мен әлеуметтік институттар мен институттардың әлеуметтік топтардың санасына әсер етуі нәтижесінде де, стихиялы түрде де - өмірлік жағдайлардың, әлеуметтік тәжірибе мен дәстүрлердің тікелей әсерінен жүреді. Белгілі бір қоғамдық пікірдің белгілеріне оның таралуы мен қарқындылығы жатады. Қоғамдық көңіл-күйден айырмашылығы, ол айқынырақ көрінеді және салыстырмалы тұрақтылықпен сипатталады. Рационалды, эмоционалды және ерік элементтерінің органикалық бірлігі ретінде қоғамдық пікір өзін үш деңгейде көрсете алады: рухани қатынас ретінде (құндылықтық пайымдаулар арқылы), рухани-практикалық қатынас ретінде (эмоционалды-еріктік мотивтер, ұмтылыстар, ниеттер және т.б.) және практикалық қатынас ретінде (массивтік іс-әрекеттер мен істер арқылы) [22, 45б.]. Қоғамдық пікірдің беделі мен ықпалының күші оның көпшілікке арқа сүйеуімен байланысты, бұл оның әлеуметтік мәні мен практикалық тиімділігін арттырады. Қоғамдық пікір қоғамның барлық саласында әрекет етеді. Сонымен бірге оның үкімдерінің шекаралары жақсы анықталған. Әдетте, мәлімдеме объектілері тек қоғамдық қызығушылықты тудыратын, мәні мен өзектілігі бойынша ерекшеленетін фактілер мен шындық оқиғалары болып табылады. Әр нақты жағдайда, қоғамдық пікірдің мазмұны мен басқа сипаттамалары (оның бірауыздылық дәрежесі, мәлімдеме белгісі және т.б.) бірқатар факторлармен - қоғамның білдіріліп отырған әлеуметтік-демографиялық құрылымымен, дәрежесімен анықталады. оның әр түрлі топтарының қажеттіліктері мен мүдделерінің сәйкес келуі, талқыланатын мәселенің сипаты және т.б. Сонымен қатар, қоғамдық пікірдің қалыптасуы мен қызмет ету процестері белгілі бір әлеуметтік институттардың қызметіне қарамастан өздігінен жүре алады, бірақ көбінесе олар әртүрлі типтегі мемлекеттік институттардың, саяси ұйымдардың, бұқаралық ақпарат құралдары және басқа да мемлекеттік мекемелер. Қоғамдық пікір тұтастай алғанда қоғам шеңберінде де, халықтың әр түрлі әлеуметтік топтары мен топтары шеңберінде де әрекет етеді. Бұл тұрғыда тек бүкіл елдің қоғамдық пікірі туралы ғана емес, сонымен қатар қоғамдық пікір туралы да айтуға болады, мысалы, қызметкерлер, жұмысшылар, белгілі бір аймақтың жастары, бір мамандық иелері, кәсіпорын қызметкерлері, ұйым мүшелері ұйымдастыру және т.б. Осылайша, аталған қоғамдастықтарға қатысты қоғамдық пікірдің жеткізушісі (субъектісі) тұтастай алғанда қоғамдастық та, оның кез-келген құрамдас бөліктері де болуы мүмкін - олардың үкімдерінің мазмұнына қарамастан, олар жақтаса да, қарсы болса да, олар құраса да «Көпшілік» немесе «азшылық» ) [23, 34б.]. Осыған сәйкес, оның құрылымында қоғамдық пікір бір-біріне сәйкес келмейтін бірқатар көзқарастардан тұратын монистік (бірауызды) немесе плюралистік болуы мүмкін. Бұқаралық ақпараттың манипуляциясына ұшыраған, қоғамдық сананың әр түрлі терең деңгейлерінде пайда болған, халықтың әртүрлі қабаттарының сәйкес келмейтін мүдделерін көрсете отырып, қоғамдық пікір шындық жағдайына азды-көпті немесе иллюзияға сәйкес болуы мүмкін, бұл шындық туралы қате идеяларды қамтиды. Әр түрлі демократиялық қоғамдарда әдеттегі қоғамдық пікірді білдірудің арналары (және формалары): мемлекеттік органдарға, бұқаралық ақпарат құралдарына сайлау, көпшілік жиналыстар, митингілер және басқалар. Сонымен қатар, саяси, зерттеу және басқа да мүдделерден туындаған және референдум формасындағы мәлімдемелер, кез-келген мәселелерді жаппай талқылау, сарапшылар кездесулері, тұрғындардың сауалнамалары және т.б. Әр түрлі қоғамдардың өміріндегі қызмет ету қызметі мен қоғамдық маңыздылығы қоғамда қалыптасқан әлеуметтік-саяси жағдайлармен анықталады - қоғамның таптық құрылымымен байланысты жалпы және қоғамның даму деңгейімен байланысты. қоғамдағы демократиялық институттар мен бостандықтар. Дамыған демократия жағдайында қоғамдық пікір экспрессивті, бақылау, кеңес беру және директивалық функцияларда әрекет етеді, әр түрлі әлеуметтік мәселелер бойынша белгілі бір позицияны ұстанады және сол арқылы қоғамдағы адамдардың, әлеуметтік топтар мен институттардың мінез-құлқын реттейді. Алайда осыған қарама-қарсы пікірлер де бар. Сауалнамалар техникалық сынға жиі ұшырайды. Мысалы, олар үлгілердің репрезентативтілігіне күмән келтіреді. Қоғамдық пікірді зерттеу қызметтері пайдаланатын бұқаралық ақпарат құралдарының қазіргі жағдайын ескере отырып, бұл қарсылық мүлдем негізсіз деп санаймын. Сондай-ақ, сауалнамалар күрделі сұрақтар қояды немесе олардың тұжырымдамасында қулықтарға жүгінеді деген айыптаулар бар. Бұл дұрысырақ, көбінесе жауап сұрақ құрастыру формасынан шығады екен. Мысалы, «барлық ықтимал жауаптарды бірдей ықтимал етіп қалдыруды» талап ететін сауалнаманы құрастыруға арналған қарапайым рецептті бұза отырып, көбінесе сұрақтарда немесе ұсынылған жауаптарда ықтимал позициялардың бірі алынып тасталады, немесе, сонымен қатар, сол ұстаным бірнеше рет әртүрлі редакцияда ұсынылды. Мұндай түрлі қулықтар бар, олардың пайда болуының әлеуметтік жағдайлары туралы жорамал жасау қызықты болар еді. Көбіне олар сауалнаманы құрастырушылардың шарттарымен байланысты. Бірақ, негізінен, қулық-сұмдықтар туындайды, өйткені қоғамдық институттарды зерттеу институттары арнайы типтегі сұраныстарға бағынады. Сонымен, француздардың білім беру жүйесі туралы ұлттық зерттеудің үлкен құралдарын талдау барысында біз осы қызметке қатысты бірқатар бюролардың архивтерінде білімге қатысты барлық мәселелерді көтердік. Олардың 200-ден астамы 1968 жылғы мамыр оқиғаларынан кейін жүргізілген сауалнамаларда, ал 20-сы - 1960-1968 жылдар аралығында сұралған болып шықты[6,104-110б.]. Бұл дегеніміз, осы типтегі ұйымды зерттеу үшін проблемалық мәселе конъюктурамен терең байланысты және белгілі бір қоғамдық тәртіп түріне бағынады. Мәселен, білім туралы мәселені қоғамдық пікір институты саяси проблемаға айналғанда ғана көтере алады. Бұл осындай институттарды ғылыми зерттеулердің орталықтарынан бөлетін айырмашылықты бірден көрсетеді, егер олардың проблемалары аспанда болмаса, онда туындайтын жағдайда, кез келген жағдайда, қоғамдық тәртіптен өзінің тікелей және жедел түріндегі анағұрлым үлкен қашықтықта болады. Қойылған сұрақтарға қысқаша статистикалық талдау көрсеткендей, олардың басым көпшілігі «тұрақты саясаткерлердің» саяси мәселелерімен тікелей байланысты. Егер сіз бен біз форфеттер ойнауды көңілді өткізуді шешсек және сіздерден білім саласындағы ең маңызды бес сұрақты жазуларыңызды сұрасақ, онда біз, әрине, біз тапқаннан айтарлықтай өзгеше тізімді аламыз. қоғамдық сауалнамаларда нақты қойылған сұрақтар тізімі. «Лицейге саясатты жіберуге бола ма?» Деген сұрақтың вариациясы. «Мен бағдарламаларды өзгертуім керек пе?» деген сұрақтар жиі қойылды. немесе «Мазмұнды беру тәсілін өзгерту керек пе?» өте сирек сұралды. «Сізге мұғалімдерді қайта даярлау қажет пе?» Деген сұрақ та солай. және басқа маңызды мәселелер, әр түрлі көзқарас тұрғысынан болса да. Қоғамдық пікірді зерттеу ұсынған мәселелер саяси мүдделерге бағындырылған және бұл жауаптардың мағынасына да, нәтижелерді жариялауға маңыздылығына да өте күшті әсер етеді. Қоғамдық пікірді зерттеу қазіргі түрінде саяси іс-әрекеттің құралы болып табылады; оның ең маңызды функциясы - бұл қоғамдық пікірдің тек жеке пікірлерді қосу арқылы алынған императив ретінде бар екендігі туралы иллюзия тудыру: және пікірлердің арифметикалық ортасы немесе орташа пікір сияқты нәрсе бар деген идеяны енгізу. Газеттердің бірінші беттерінде пайыз түрінде көрсетілген «қоғамдық пікір» («француздардың 60% -ы мақұлдайды») - бұл ең таза артефакт [6, 104-110б]. Оның мақсаты - қазіргі кездегі қоғамдық пікірдің жағдайы күштер жүйесінің, шиеленістердің мәні болып табылатындығын және қоғамдық пікірдің жай-күйін пайызбен көрсетуден гөрі жеткіліксіз ештеңе жоқ екенін жасыру. Кез-келген күш қолдану оны қолданушы күшін заңдастыруға бағытталған дискурспен бірге жүретіні белгілі. Тіпті күштердің кез-келген қатынастарының мәні оның барлық күштерінің көрінісі осы қатынас жасырын болып қалатын деңгейде ғана көрінеді деп айтуға болады. Қарапайым тілмен айтқанда, саясаткер - «Құдай бізбен бірге» дейді. «Құдай бізбен» деген тіркестің баламасы бүгінде «Қоғамдық пікір бізбен» айналды[24,53б.]. Бұл сауалнаманың іргелі әсері: бірауызды қоғамдық пікірдің болуы туралы идеяны растау, яғни белгілі бір саясатты заңдастыру және оған негізделген немесе мүмкін болатын күштердің қарым-қатынасын шоғырландыру. Қорытындыда не айтқым келетінін басынан бастап айта отырып, мен, ең болмағанда, консенсус нәтижесіне жететін әдістерді көрсетуге тырысамын. Постулаттан бастап, барлық адамдардың пікірі болуы керек деген бірінші айла - «жауап жоқ» позициясын елемеу. Мысалы, сіз «Помпиду үкіметін мақұлдайсыз ба?» деп сұрайсыз. Нәтижесінде сіз тіркелесіз: 20% - «иә», 50% - «жоқ», 30% - «жауап жоқ». Сіз: «үкіметті мақұлдамайтындардың үлесі мақұлдайтындардың үлесінен артық, ал қалған бөлігі 30% жауап бермеді» деп айта аласыз. Бірақ «жауап бермегендерді» қоспағанда, «мақұлдау» және «мақұлдамау» пайыздық көрсеткіштерін қайта есептеуге болады; Бұл қарапайым таңдау фантастикалық маңызы бар теориялық құрылғыға айналады, мен ол туралы аздап болжам жасағым келеді. Қоғамдық сауалнамаларға ғылыми талдау көрсеткендей, іс жүзінде «омнибус» типтегі проблемалар жоқ; сұралатын адамдардың мүдделеріне байланысты қайта түсіндірілмейтін сұрақ жоқ. Міне, сондықтан зерттеуші үшін бірінші міндет - респонденттердің әр түрлі категориялары қандай сұрақ қойғанын, олардың пікірінше, жауап беруін түсіну. Қоғамдық пікірді зерттеудің ең зиянды салдарының бірі - дәл адамдардан өздері қоймаған сұрақтарға жауап беру. Мысалға, ата-аналардың қатаңдығы, мұғалім мен оқушының қарым-қатынасы, директивамен директивалық емес педагогикаға және сол сияқтыларға қатысты моральдық мәселелерге негізделген сұрақтарды алайық. Адамдар оларды этикалық проблемалар ретінде жиі қабылдаған сайын, бұл адамдар әлеуметтік иерархияда неғұрлым төмен болса, бірақ дәл осы мәселелер жоғарғы таптардың саяси проблемалары болуы мүмкін. Осылайша, сауалнама нәтижелерінің бірі - этикалық жауаптарды жай проблемалар қою арқылы саяси жауаптарға айналдыру. Шындығында оның жауабын алдын-ала анықтайтын көптеген тәсілдер бар. Біріншіден, саясаттың анықтамасымен ұқсастығы бойынша саяси құзыреттілік деп атауға болатын нәрсе бар, ол ерікті де, заңды да, яғни үстем және жабық. Бұл саяси құзыреттілік басым емес. Ол білім деңгейіне қарай grosso modo-да өзгеріп отырады. Басқаша айтқанда, саяси білімге қатысты барлық мәселелер бойынша пікір алу ықтималдығы мұражайларға жиі келуші болу ықтималдығымен салыстырылады. Фантастикалық таралу анықталды: солшыл қозғалыстардың біріне жататын студент Біртұтас социалистік партияға қарағанда солшыл 15 саяси бағытты ажырататын жерде орта буын кадрлар үшін ештеңе жоқ. «Саясаттану» өзін қабылдайтын саяси тенденциялардың бүкіл масштабының (шектен тыс сол, сол жақ центристер, центристер, оң центристер, оң және т.б.) кейбір әлеуметтік топтар тек сол жақ тенденцияларының шағын секторын қарқынды пайдаланады , басқалары - тек «орталық», ал қалғандары тұтас шкаланы тұтастай пайдаланады[25, 223-229б].Сайып келгенде, сайлау дегеніміз - бұл мүлдем ұқсамайтын кеңістіктердің, метрлермен өлшейтіндердің километрмен өлшейтіндердің, тіпті одан да жақсы, шкаланы 0-ден 20 баллға дейін қолданатындардың және шектеулі адамдардың механикалық қосылысы. аралығы бойынша 9-дан 11 баллға дейін. Құзыреттілік, басқалармен қатар, қабылдаудың нәзіктігімен өлшенеді, эстетика саласында да, біреу бір суретшінің қатарынан бес, алты стилін ажырата алады). Бұл салыстыруды жалғастыруға болады. Эстетикалық қабылдау мәселесінде, ең алдымен, қабылдауды қолдайтын шарт сақталуы керек: адамдардың белгілі бір өнер туындысы туралы жалпы өнер туындысы ретінде сөйлесуі қажет; бұдан әрі оны өнер туындысы ретінде қабылдай отырып, олардың қолында оның құрамын, құрылымын және сол сияқтыларды қабылдау категориялары болуы қажет. Осы жолмен тұжырымдалған сұрақты елестетіп көріңіз: «Сіз директивті немесе директивті емес білім беруді қолдайсыз ба?». Біреулер үшін бұл ата-аналар мен балалар арасындағы қарым-қатынас идеясын қоғамға деген көзқарас жүйесіне сілтеме жасай отырып, саяси мәселеге айналуы мүмкін, ал басқалары үшін бұл таза моральдық сұрақ. Сонымен, адамдардан оны ереуіл саясаты деп санай ма, жоқ па, эстрадалық фестивальдарға қатысу, ұзын шаш өсіру және тағы басқалар сұралатындай етіп жасалған сауалнама әлеуметтік топқа байланысты өте маңызды вариацияны анықтайды. Саяси сұраққа адекватты жауап берудің бірінші шарты - оны дәл саяси ретінде ұсына білу; екіншісі - мәселені саяси ретінде ұсына отырып, оған таза саяси категорияларды қолдану мүмкіндігі, бұл өз кезегінде азды-көпті адекватты, азды-көпті және т.с.с. Бұл пікірлерді шығарудың нақты шарттары және пікіртерімге сәйкес, барлық адамдар пікір айтуға болатын бірінші постулат негізінде бұл шарттар жалпыға бірдей және біркелкі орындалады. Коммуникациялық контексттегі жалған құбылыс Жалған жаңалықтардың таралу заңдылықтары әрдайым әлеуметтік маңызды мазмұнның стихиялық, табиғи таралуынан ерекшеленеді. Әлеуметтік желілердегі жалған жаңалықтарды жариялау, тарату боттарының мінез-құлқына тән кейбір заңдылықтарды анықтау үшін үлкен деректерді мұқият талдауды қажет етеді[19, 67-131б.]: Бірдей жазба бір уақытта бір-бірімен байланысты емес немесе өте әлсіз байланысқан аккаунттарды пайда болады; Хэштегтер болмаған кезде өзара байланысты емес аккаунттар ретвиттерін және пікір білдіретін жазба, сондай-ақ ақпараттың фейк арқылы жіберілгенін білдіреді; Көптеген қатысушылардың бір реттік ретвиті (көріністер мен ретвиттерде күрт секіру көрінеді); Бір – бірімен өзара әрекеттесетін пайдаланушылардың мазмұнын талдау: егер олардың мазмұны өзгеше болмаса, бұл боттар тобы. Бот (робот) ‒ бұл әлеуметтік желілердегі адамдардың мінез-құлқын модельдеу үшін арнайы жасалған компьютерлік бағдарлама. Индиана университетінің информатика және информатика профессоры Филиппо Менцер 2016 жылғы президенттік науқан кезінде 14 миллион хабарламаны талдағаннан кейін, бұл боттар жалған ақпараттың негізгі көзіне айналатынын және әлеуметтік желілердегі хабарламалардың жылдамдығы мен жеңілдігі тек ақпараттық кеңістікті бітеп тастауға ықпал ететінін көрсетті [26, 52-53б.]. Дональд Трамп өзінің бәсекелесіне сайлауда үш миллион заңсыз иммигрант дауыс бергені туралы жалған жаңалықтарға сілтеме жасай отырып, жүздеген Твиттер (негізінен боттардан) алды деп хабарланды [27]. Әлеуметтік желілер жалған аккаунттары бар боттардың шабуылына осал болатын бірнеше жаңа байланыс алгоритмдерін жасады. Пайдаланушылар өздерінің қарсыластарының ізбасарларын немесе олар жақтыртпайтын адамдарды алып тастау арқылы «бейтарап» орта жасайды. Нәтижесінде балама пікір енбейтін біртекті ақпараттық кеңістік қалыптасады. Мұндай "жабық" жүйеде орналасқан бір-бірінің ойымен келісетін желі қолданушылары болады[26, 45-49б]. Аталмыш феномен «эко-камера» деп аталады. Олар шындықтың бейнесін бұрмалайды, сонымен қатар пайдаланушының өзіне деген сенім еселендіріп өсіреді. Селективті әдіс тек жағымды әсер етіп жатыр дегенге қолданушы сене бастайды. Алайда, әлеуметтік желілердегі жаңалықтар ағыны өте қарқынды, бұл сенімді хабарламалар мен жалған хабарламалард жылдам әрі сапалы түрде ажыратуға жол бермейді. Интернеттегі медиа-зерттеулердің нәтижесінде, жалған жаңалықтар таратушылар да шынайы жаңалықтармен бөліседі, олардың арасында ешқандай айырмашылық жоқ [28, 187-200б.]. Фейкпен бөлісу ықтималдығын елдегі саяси жағдайға байланысты арттырады. Мәселен, анархистер мен сол жақты экстремисттер, ұлтшылдар сананың тасымалдаушылары өздеріне күн сайын байланыс толқындарымен жететін ақпараттық қоқысты жақындарына таратуды жөн көреді. Сонымен қатар, ақпаратты тексеру механизімінің уақыт өткен сайын пысықталып келе жатқаны жаңалықтардың негізгі ағынының анықтығын сақтауға мүмкіндік берді. Жоғары кәсіби стандарттарды сақтай отырып, қате кетіп жатса, редакторлар кінәлі репортерларды жұмыстан шығарып жіберуіне дейін жазалауға және жұмыс сәтсіздігі үшін оқырмандардан кешірім сұрауға мәжбүр ететін. Тарихта қолжазбалар, құжаттар мен адамдардың көптеген бұрмаланулары болғанына қарамастан, жалған жаңалықтар қазіргі өркениеттің басты «вирустық» бейнесіне айналып, әлеуметтік желілерде репосттарың санын көбейткен өнімге айналды. Цифрлық коммуникацияның дамуы жалған жаңалықтарды тарату үшін қолайлы ортаға айналды. «Фейк» феномені ретінде Reuters, Bloomberg және басқа да ақпараттық агенттіктерге қарағанда Facebook пен Instagram сияқты әлеуметтің желілерді жаппай тарала бастады. Желілердің қарапайым пайдаланушысы әдетте медиа сферасында сауатсыз және жалған ақпаратты бірден тани алмайды. Pew Research зерттеу компаниясының мәліметтері бойынша, американдықтар жеке парақшасында бөлісетін әрбір төртінші жаңалық - жалған [29]. Қазір дезинформация бұрын соңды болмаған жылдамдықпен таралатын «вирусқа» ұқсас болды. Когнитивтік психологтар фейктерді қабылдау және тарату психологиясын қарапайым түрде түсіндіруге болады дейді. Әдетте адамдар таратылып жатқан оқиғаның тікелей қатысушылары немесе куәгерлері болмағандықтан, ақпаратты таратушыларға сенім артуға мәжбүр. Ал нәтижесінде бұл ақпаратқа деген сезімталдығымыз азайтып, оның ұтымды (рационалды) бағалауға мүмкіндік бермейді де, эвристикалық пікір қалыптасыруға мүмкіндік береді деп түсіндіреді психологтар[29]. Адамдар, әдетте, ақпарат іздеуде талғампаз келмейді. Олар таныс ақпарат көздерәіне сенеді, ал танымайтын блогер не желіні қолданушы болса, олардың саяси көзқарастарына немесе әлемнің бейнесіне сәйкес келетін ақпаратты ғана қабылдайды. Оқырмандар өздеріне таныс дереккөздің айтқанына сену үшін дәлелді талап етпейді, көбінесе өз сеніміне қарсы ақпарат тарататын арналарды елемеуге бейім. Т. Янузевскидің пікірінше, фейк-жаңалықтарға деген ең тиімді реакция бұл жалған ақпаратты теріске шығаратын сапалы материал даярлау[30, 37б.]..Мәселен, «фейк» терминімен Photoshop-та өңделген фотосуреттерді де, кейде бейне редакторында орнатылған бейнелерді де атай отырып, өте кең қолданыла бастады. Кейін басқа адамдардың атынан жасалған әлеуметтік желілердегі парақшаларды, шоу алаңдары мен ойын-сауық ресурстары деп аталатын анекдотикалық әңгімелерді де фейк деп атады. Ал бүгінгі таңда кез-келген артефакт пен симулярды «жалған» деп атауға болады. Осы тұста, белгілі ғұлама Уильям Шекспирдің сөзің заманауи түрде келесідей баламасын келтіруге болады: «Бүкіл әлем – театр, ал біздің өміріміз - ойын, онда көптеген ашушаңдық пен фейктер бар, тек бұның мәні жоқ». Алайда, біз ақпараттық өріс пен жаңалықтар ленталары туралы айтатын болсақ, фейк ‒ бұл өте нақты және мағыналы әрекет. Бұл ойдан шығарылған және арнайы жасалған жаңалықтарды мақсатты пайдалану, оның көздеген нәтижесі кез-келген институттың, ұйымның немесе адамның беделіне нұқсан келтіру болып табылады. Жалған ақпаратты жасап таратушының белгілі адамның беделін түсіруге, қорлауға және одан саяси не қаржылық пайда алуға бағытталған. Жуырда ғана ақпарат агенттіктері жалған жаңалықтардан бас тартса да, манипуляциялық фейкті қабылдау психологиясын әсер ету арқылы жұмыс істейді. Жалған жаңалықтар фактілерді тексеру жүргізіліп, ақиқат ашылғаннан кейін де оқырманның ойында жағымсыз жаңалық қалдырады. Мәселен, Массачусетс технологиялық институтының саяси ғылымдар профессоры Адам Берински АҚШ-тағы Денсаулық сақтау реформасы (Medicare) туралы жарияланған материалдар бойынша жалған жаңалықтарға сену механизмін зерттеді. Ол бағларламаны 2010 жылы президент Барак Обама бастаған. Medicare - экс-президенттің саясатының басты жетістігі болып саналды және Президент Дональд Трамп сайланғаннан кейін аталмыш жоба бірден жойыла бастады [31]. Адам Берлинский адамдардың денсаулық сақтау саласындағы шенеуніктер әлсіреген адамдар болатын өлім топтарын (panels) құратынына қалай сенетінін көрсетті. Сондай-ақ, шенеуніктер бұл егже жастағы және ауру адамдарды эвтаназияға дейін жеткізу мәселесін шеше алар еді. Бұл қауесеттер Нью-Йорктің бұрынғы вице-губернаторы Бетси Маккохидің мәлімдемесінен басталып, тез арада консервативті БАҚ-қа таралды. Бірқатар көрнекті республикалық саясаткерлер сын хорына қосылды, оның ішінде АҚШ президенттігіне бұрынғы кандидат Сара Палин келесідей пікір білдірді: "Мен білетін және жақсы көретін Америка - бұл менің ата-анам немесе Даун синдромы бар балам өлім тобының алдында тұруы керек емес, өйткені бюрократтар медициналық көмекке лайық па, жоқ па, соны шешеді". Яғни, Л.Беринский дәлелдегендей, оқырманның партиялық ұстанымы жалған хабарламаларды қабылдауға тікелей әсер етеді[32,111б.].. Үлкен сайлау науқандары кезінде күшейетін қоғамның саяси поляризациясы кезінде медиа дискурстың демократиялық немесе республикалық жаққа бұрып жіберетіні, тіпті жалған ақпараттың тез таралу алаңына айналатынын А.Беринский көрсетті. Бұқаралық ақпарат құралдарында өте сирек пайда болатын түзетулер мен теріске шығару мақалаларына оқырман мән бере бермейді, алайда оқырманды бастапқы көріністерінде күшейтуі мүмкін. Егер адам түзетуге сенсе, жалған ақпарат өзінің жойқын зарядын сақтайды. Жалған ақпараттың кез келген қайталануы (тіпті теріске шығару контексінде де) коммуникация үшін залалсыз. Бұл ағымдағы ақпаратты танымдық өңдеудің ерекшеліктеріне байланысты: оқырман бұл туралы неғұрлым жиі еститін болса, оқиғаның себебі соғұрлым таныс болады және оған сенуге бейім болады [33, 10б.]. Жоққа шығару материалдарына қарағанда жалған ақпараты бар мақалалар жадыда ұзақ уақыт сақталады. Фейк ақпарат веб-сайттар, боттар және әлеуметтік желілердің күрделі экожүйесі арқылы тұтынушыларға таратылады. Бұл жүйеде БАҚ көбінесе хабарламаларға сенім тудырушы стимуляторы ретінде қатысады. Жалған жаңалықтарды ойлап табатындар үшін олардың еңбегімен мүмкіндігінше көп адамдар қабылдап, желідегі ленталарына хабарламамен бөлісуі өте маңызды. Фальсификаторлар үшін оқырмандардың санасын шындықты жоққа шығаратын және объективті фактілердің бар екендігіне күмән келтіретін жалған өмірмен толтыру да маңызды. Жалған ақпаратты жиі қолданатын адам өтірікке қарсы иммунитетін жоғалтады және жақсылық пен жамандықтың аражігін ажыратуға сезімтал болады. Тіпті өздері де өтірік айтуға бейім болады [3, 138-144 б.]. Жалған жаңалықтарды кеңінен тарату күнделікті саяси мәдениеттің пайда болуына әкелді, оны постмодернизммен ұқсастығы бойынша пост-шындық деп атайды. Пост-шындықта дискурс негізінен оқырманның эмоциялары мен жеке сенімдеріне жүгіну, сол аргументті қайталау және берілген тұжырымдамаға қайшы келетін объективті фактілерді қыңыр ескермеу арқылы қалыптасады. Оксфорд ағылшынша сөздігі пост-шындықты 2016 жыл деп атады. Жалған ақпараттың қоғам санасына әсері мен әлеуметтік желінің рөлі Фейктің жанама әсерлері оның тікелей әсерінен әлдеқайда ауыр деп айтуға болады, өйткені оған оқырмандардың көбісі сөзсіз сенуге бейім. Жалған жаңалықтардың жанама әсері ақпараттық ортаның ластануымен және жалпы БАҚ хабарламаларына аудиторияның негізгі сенімін жоғалтумен байланысты. Журналистикада және бұрынғы дәуірлерде бір кездері «газеттік утка» деп аталатын жалған хабарламалар таратылатын болды. Көбінесе мұндай жазбалар оқырмандардың көңіл күйін көтеріп, күлдіртуге арналған. Оқырман жаңалықтар мәтіні оны қызықтырған жағдайда ғана қабылдауға дайын болатын. Жалған ақпарат пен қисынсыз ақпарат кәсіби стандарттар мен этикаға сәйкес келетін сапалы журналистикадан ерекшеленеді. Олар сапасыз журналистикадан да бөлек, жалған ақпараттың пайда болуы сапасыз зерттелу немесе салдары болып табылады. Ол әсер ету үшін сенсациялық түрде асыра сілтеуді және әділеттілікке зиян келтіретін фактілерді гиперпрастр арқылы таңдауды қамтиды. Бірақ, бұл шын мәнісінде журналистика әртүрлі көзқарасты жоққа шығарады және стандартты емес журналистика идеологияға негізделген дегенді білдірмейді. Керісінше, бұл барлық журналистика сипаттауды қамтиды деген сөз және стандартты емес журналистиканың проблемасы сипаттаудың жоқтығында емес, кәсібиліктің төмен екенін білдіреді. Сондықтан әлсіз журналистика дұрыс емес ақпарат немесе көрінеу жалған ақпарат сияқты емес. Алайда, сапасыз журналистика кейде көрінеу жалған ақпарат пен дұрыс емес ақпараттың пайда болуына немесе жаңалықтар жүйесіне енуіне мүмкіндік береді. Бірақ әлсіз журналистиканың себептері мен қорғау құралдары дұрыс емес ақпарат пен дұрыс емес ақпараттан өзгеше болып келеді. Сонымен бірге, сапалы журналистика балама және антидот ретінде ақпараттық ортаның ластануына және кең мағынада жаңалықтардың құнсыздану әсеріне қарсы қажет екені анық. Бүгінгі таңда журналистер жалған ақпарат пен дұрыс емес ақпараттың легін бақылап қана қоймайды. Олар оның жолында жүреді. Бұл: журналистер қоғамдық қатынастардың этикасы шеңберінен шығатын және жалған ақпарат тарату мақсатында журналистерді адастыруға немесе пара беруге тырысатын субъектілердің айла-шарғы жасау объектісіне айналу қаупі; коммуникаторлар ретінде шындыққа қызмет ететін, оның ішінде «ыңғайсыз шындыққа» қызмет ететін журналистер өтірік айту, қауесеттер мен жалған сөздер айту, әсіресе жалған ақпаратты қолдануға жүгінетіндерді әшкерелеуге қауіп төндірген кезде, олардың жұмысына нұқсан келтіруге және қорқытуға бағытталған мистификация жасау құралы болуы мүмкін[258-273б.]. Сонымен қатар, журналистер жалған ақпараттың негізгі аренасы әлеуметтік медиа болған кезде, сапалы жаңалықтар медиасын басу үшін «жалған жаңалықтар» жасау үшін қуатты құралдар қолданылатынын мойындауы керек. Жаңадан шыққан қатаң Заң жаңалықтар институттарын олар бұрмалаушылықтың бастамашысы болған жағдайда оларды «барлығына кінәлі алаяқ» ретінде көрсетеді немесе мән-жайын анықтамай оларға барлық коммуникациялық платформалардың қызметін шектейтін ережелерді қолданады. Сонымен қатар, кейбір нормативтік актілер пікірін білдіруге қатысты шектеулердің қажетті, пропорционалды және заңды болуын талап ететін халықаралық принциптерге сәйкес келмейді. Әдейі жасамаса да, олардың іс-әрекеттерінің нәтижесі билікті таза саяси себептерге қатысты ақпаратпен баса алатын «ақиқат министрлігіне» шынайы жаңалықтар медиасын жасаудан тұрады. Бүгінгі жалған ақпарат пен қисынсыз ақпараттың контексіндегі үлкен қауіп журналистиканы негізсіз реттеу емес, публиканың журналистиканы қоса алғанда, барлық контентке деген сенімін жоғалтуы мүмкін. Бұл сценарийде адамдар әлеуметтік желілер арқылы мақұлданған және олардың сезімдеріне сәйкес келетін контентті сенімді түрде қабылдауы мүмкін. Біз денсаулық, ғылым, мәдениетаралық өзара түсіністік және шынайы сараптама мәртебесі туралы қоғамдық түсініктерге кері әсерін көріп отырмыз. Бұның қоғамға деген әсері, ең алдымен, сайлауға және адам құқығы ретінде демократияның идеясына қатысты болып отыр. Жалған ақпарат, әсіресе дауыс беру кезінде, халықты жалған контенттің ақиқатына сендіруге емес, күн тәртібін қалыптастыруға (адамдар маңызды деп санайтын нәрсеге) әсер етуге және дауыс беру кезінде адамдарды таңдауда ұтымдылық факторын әлсіретуге бағытталған. Қазіргі әлемде көптеген дамыған елдерде демократия туралы ең жоғарғы нормативтік акт басқарудың жалғыз жұмыс режимі ретінде таныстырылады. Демократия (лат."көпшіліктің еркі") - қатысушылардың процесстің нәтижесіне немесе оның маңызды кезеңдеріне ең әсер ететін ұжымдық шешім қабылдау әдісіне негізделген саяси режим [20, 10б]. Демократиялық тетіктердің жұмыс істеуінің маңызды шарты - қоғамдық пікірді қалыптастыруды қамтамасыз ететін әлеуметтік маңызды ақпараттың еркін айналымы. Алайда, соңғы жылдары fake news немесе жалған жаңалықтар сияқты құбылыс пайда болды және ерекше қызығушылық тудырды, яғни ақпараттық жалған ақпарат беру немесе қаржылық немесе саяси пайда алу үшін жаңылыстыру мақсатында әлеуметтік медиа мен дәстүрлі БАҚ-та жалған ақпарат тарату. Интернет-технологиялардың дамуына байланысты қоршаған әлем туралы ақпарат алуға қоғамдық сұраныс интернетте, атап айтқанда, әлеуметтік желілерде жиі қанағаттандырылатындығын ескерген жөн. Әлеуметтік интернет - бұл мүлдем басқа орта: мұнда дәстүрлі БАҚ-пен салыстырғанда ақпаратты таратудың қатаң қағидаттары мен ережелері жоқ, ақпараттық плюрализм бар, ал кейбіреулерге тәуелді емес медиа блогерлердің өзіндік жаңалық арналарының аудиториялары бар. Соңғы зерттеулердің нәтижесінже, американдықтардың 62% – ы әлеуметтік желілердегі жаңалықтарды үнемі қадағалап отырады, ал олардың 14% - ы үшін әлеуметтік медиа жаңалықтардың басым көзі болып табылады, сонымен қатар олардың саны жыл сайын артып келеді. 2016 жылы Facebook – тің белсенді қолданушылары 1,8 миллиардқа жетті, ал Twitter-400 миллион [35, 708-715б]. Бірақ интернет-технологиялар көбінесе ақпараттың сенімділігіне қатысты өзгеріс көрінбейді: олар шынайы және жалған ақпараттың таралуына ықпал етуі мүмкін. Ақылға қонымсыз жаңалықтарды әдейі тарату ниеті бір қарағанда мүлдем зиянсыз емес сияқты. Сондықтан «жалған жаңалықтардың» өсуіне қатаң қарсылық журналистика мен журналистік білім үшін маңызды, сонымен қатар сапалы жаңалықтар медиасының құндылығын көрсету үшін негіз болып табылады. Осыған байланысты, кәсіби практика шеңберінде қоғам мүддесі үшін сенімді ақпарат пен негізделген түсініктемелер қажеттілігін атап өту мүмкіндігі туындайды. Журналистер фактчекингтік ұйымдарға ақпарат көздері ұсынған күмәнді пікірлерді тексеру бойынша журналистік жұмысты орындауды ұсына алмайды (бұқаралық ақпарат құралдарында мұндай пікірлер туралы хабарланғанына немесе журналистиканы айналып өтіп, тікелей әлеуметтік желілерде пайда болғанына қарамастан). Журналистер «біреу айтты.....» деген типтегі журналистикадан шығып, жасалған мәлімдемелердің дұрыстығын тексеруі керек. Сонымен қатар Журналистика жаңа жағдайлар мен жалған ақпарат түрлерін белсенді түрде анықтап, ашуы керек. Бұл БАҚ үшін аса маңызды, өйткені проблемалық сұраққа жедел жауап беру аудиторияға жаңалықтарды, жалған ақпаратты және дұрыс емес ақпаратты ажыратуға мүмкіндік беретін Медиа және ақпараттық сауаттылықты дамыту жөніндегі орта мерзімді стратегияларды толықтырады және нығайтады. Сондықтан жалған ақпаратпен күресудің журналистік стратегияларын әзірлеу ақпаратты басқарудың мың жылдық тарихы бар екенін және журналистік кәсібиліктің эволюциясы жақында басталғанын ескере отырып жүргізілуі керек. Журналистика қазіргі қоғамда нормативтік функцияны орындай отырып дамыған сайын, бұқаралық ақпарат құралдары шындықтың кәсіби стандарттарына, тексеру әдіснамасына және қоғамдық мүдделер этикасына ұмтылатын журналистикамен қорғалған жалған және жасырын шабуылдар әлеміне тәуелсіз жұмыс істей алды. Журналистика бостандыққа ұмтылуда бірқатар кезеңдерден өтті. Бүгінгі таңда әртүрлі «журналистика» болған кезде нақты жаңалықтардан көптеген нарративтілікті көруге болады, бұл саяси және коммерциялық мүдделерден тәуелсіз болуға тырысатын, этикаға негізделген арнайы коммуникациялық тәжірибенің құрамдас бөлігі. Бірақ мұндай стандарттар пайда болғанға дейін жаппай айналымға енгізілген ақпараттың толықтығына қатысты ережелер аз болды. Интернет біздің өміріміздің бөлігіне айналды, әлеуметтік желілерде қолданушылардың ерекше өсуі байқалады. Салыстыру үшін тек YouTube-те күніне 100 миллионнан астам видео қаралады[36]. Енді компаниялар шетте тұрып, күтуге және көзқарасты көруге мүмкіндік бермейді. Компанияның айналасындағы белгілі бір жағдайға жауап бермеу де болып жатқан жағдайға қатысты позицияны білдіреді және жағымсыз салдарға әкелуі мүмкін. Жақында әлеуметтік медианың әсерін бағаламау беделдің айтарлықтай төмендеуіне әкеліп соқтырды және тұтынушылар тауарлар мен қызметтерді таңдауға тікелей әсер еткен мысалдар көп. Өз беделін бағалайтын компаниялар сәттілікке жету үшін, қазіргі кезде заманауи арналар мен байланыс әдістерін игеруі керек. Қазіргі уақытта тұтынушылардың өміріне цифрлық контенттік қызметтер белсенді түрде енгізілуде - мысалы, ұялы телефондар мен дербес компьютерлерді пайдалануға болатын әлеуметтік желілер мен онлайн-бейне. Сандық мазмұнның әр түрлі формаларының, әсіресе әлеуметтік медиа мен желідегі бейнелердің өсу қарқыны өткен жылы екі есеге өсті. Мұның бәрі адамдардың тұтынушылық әдеттерін және олардың көңіл көтерудің қандай түрлерін жақсы көретіндігін айтарлықтай өзгертеді, - деп жазады баяндама авторлары. Атап айтқанда, бүгінгі күні әлеуметтік желілер аудиториясы барлық Интернет қолданушылардың 60% -ын, ал мобильді интернет қызметтері - 40% құрайды. АҚШ президентінің сайлауы кезінде Америка тұрғындары қандай-да бір жолмен қолданатын барлық әлеуметтік медиа екі кандидаттың беделін түсіретін жалған ақпаратқа толы болды. Кембридждің зерттеушілері сайлауға қатысты жалған жаңалықтарды әлеуметтік желіде талдап, олардың ішіндегі ең танымал 156 жаңалықтың барлық жаңалықтар лентасынан басым екенін анықтады. [37, 45-60б.]. Осылайша, интернет дезинформацияны тарату үшін өте ыңғайлы ортаға айналады. Бірнеше секунд ішінде бүкіл әлемге таратуға мүмкіндік беретін бір телефон нөмірі жеткілікті. Әлеуметтік медиа платформаларға кірудің заңды ережелерінің болмауымен қатар, жалған жаңалықтардың «клише» тақырыптары қолданушылардың үлкен қызығушылығын тудырады, осылайша жарнама платформаларынан айтарлықтай кіріс әкеледі. Осыған байланысты, саяси және идеологиялық функциядан басқа, жалған жаңалықтар байыту құралы болып табылады. Бұл жалған жаңалықтар сияқты манипулятивті құралды экономикалық және саяси мақсаттарға жетудің өте танымал және қол жетімді құралына айналдыратын клиент пен дистрибьютордың екі есе пайдасы. Бірақ жалған ақпараттың таралуы үшін тек тақырыптар жеткіліксіз. Ақпараттық ресурстарға деген сұраныс пен ұсыныстың моделі жаңалықтарды әдеттегі тұтынушының екі сипаттамалық ерекшелігі бар деп болжайды: біріншіден, ол сенімді ақпарат алғысы келеді, әлем туралы объективті шындықты білгісі келеді; екінші - ол өзінің қалауына сәйкес келетін ақпаратпен айналысуға бейім [38, 174-185 б.]. Осылайша, тұтынушылар бір ымыраға келеді: оларды нақты жаңалықтарды тұтынуға ынталандырады, бірақ сонымен бірге олардың әдеттегі көзқарасын растайтын жаңалықтардан қанағат алады. Сонымен қатар, ақпарат агенттігі негізінен аудиторияның санына тікелей байланысты жарнамадан пайда көреді. Бұл модельде жаңалықтар ленталарын жалған сөйлеуге итермелейтін екі мақсат бар: біріншісі – әлемнің шынайы жағдайы туралы өкілетті органдарның түсінік бермеген кезде екіншісі – аудиторияның дәл осы сәттегі сұранысына сай болғысы келеді. Жалған жаңалықтардың жиынтығы бұл модельден тыс: олардың аудиторияның қалауына сәйкес келу немесе сенімді ақпаратты тарату мақсаты жоқ. Олар ұзақ мерзімді авторитет құруға тырыспайды, керісінше, бастапқы кезеңде «кликтердің» санын көбейту арқылы қысқа мерзімді пайданы барынша арттырады. Сонымен қатар, жалған жаңалықтар - бұл беделдің төмен түрі, сондықтан аудиториясы аз блогтар қауесеттің көзі болып табылады. Зерттеулердің нәтижесінде, жалған жаңалықтар ағыны аз аудиториясы бар қолданушылардан үлкеніне ауысатыны дәлелденді. 2016 жылғы президент сайлауы кезінде жалған жаңалықтар тарататын сайттар мен блогтардың «өмір сүру» ұзақтығы үш айдан аспайтын [39, 284-303б.]. Бірақ осындай қысқа мерзім ішінде ешкімге белгісіз жаңалықтар сайттары осындай кең аудиторияның назарын қалай аударды? – деген сұрақ диссертация жазу барсында туындады. Дәстүрлі медиадан айырмашылығы, фейк жаңалықтарды таратудың негізгі арнасы - лайк пен репост. Репост - әлеуметтік мақұлдаудың индикаторы ғана емес, бұл ең кең және алуан түрлі әлеуметтік топтарды тартумен қатар, белгілі бір құндылық құруға мүмкіндік беретін психологиялық құрал ретінде қызмет ететін нақты және өте маңызды байланыс арнасы. [40, 43б..]. Желілердегі «достардың» мінез-құлқы ақпарат тұтынушысына үлкен әсер етеді: кем дегенде бір дос жазбаға қызығушылық танытса, адамның осы постқа немесе басқа жарнамалық жазбаны бөлісу немесе ұнату ықтималдығы күрт артады. [41, 218б.]. Бірақ ұнату және репост әрдайым мазмұнды жеке адамның мақұлдауы емес, бүгінде нарықта блогтарды, жеке жазбаларды, аккаунттарды және т. б. дамыту, танымал ету мақсатында да қолдана береді. Мысалы, қытайлық «Boryou Public Opinion Influencing System» компаниясы өз клиенттеріне мақсатты аудиторияны табу үшін үнемі түсініктемелерді, жазбаларды, суреттер мен фотосуреттерді, сондай-ақ өз парағында орналастырылған ақпаратты пайдаланып, үлкен деректерді өңдеу әдісін ұсынады. Әлеуметтік желіде байланыс графигін құру арқылы белгілі критерийлерге сәйкес ең құнды түйіндерді (қоғамдық пікір жетекшілері, ең танымал топтар) тауып, оларды кейінірек ақпараттық насихат үшін қолданады дейді. Лайк пен репосттарды қайта жариялау және тарату үшін ұйымдар боттарды және вирустарды қолданады. Екінші жағдайда, белсенді қолданушылар өздерінің парақшалары кез-келген идеяны тарату үшін пайдаланылып жатқаны жайлы білмеуі де мүмкін. Лайк вирустық болса да, аккаунттағы достарыңызға «Сіздің досыңызға бұл хабарлама ұнады» деген жарнама шығады, бұл статистикалық тұрғыдан қызығушылықты арттырады және жаңалықтардың таралуына серпін береді. Жалған жаңалықтар насихаттаушылар осы әдістердің әрқайсысын белсенді және сәтті қолданады. Аталған белгілердің кем дегенде біреуін анықтау бұл мазмұнның жасанды, автоматтандырылған түрде таратылатындығын айтуға мүмкіндік береді. Бірақ егер науқандар вирустық тарату немесе краудсорсинг жолын қолданса, жалған жаңалықтарды дереккөз бен алушы арасындағы байланысты талдау арқылы анықтауға болады: егер олардың арасында байланыс болмаса немесе әлсіз, бірақ жаңалықтар бөлінген болса, бұл автоматтандырылған насихаттау . Бұл әдістерді барлық әлеуметтік желілер боттармен күресу үшін қолданады, бірақ оларды барлық мүдделі тараптар қолдана алады, өйткені әлеуметтік желілердің көпшілігі желілерді талдауға мүмкіндік беретін бағдарламалық жасақтаманы жасырмайды. Оның ішінде VK Api, Ресейдегі ең танымал «ВКонтакте» интернет-ресурсының бағдарламалық жасақтамасы. Сонымен, әлеуметтанушының белгілі бір жазбаны белсенді түрде тарату стихиялы түрде қалыптасқан қоғамдық пікір екенін немесе оның әсеріне бағытталған мұқият жоспарланған іс-әрекет екендігін анықтауға толық мүмкіндігі бар. Бірақ әлеуметтік желілердегі аномальды белсенділікті бақылау күшейген сайын, қызметтер мазмұнды жылжытудың неғұрлым жетілдірілген тәсілдерін ойлап табуда. Бүгінгі күні бірде-бір құзыретті қызмет бір рет 10 мың лайкты бір посттың астына қою сияқты қарабайыр қателік жібермейді. Постта міндетті түрде бүкіл үгіт науқанының алибиін беретін танымал хэштегтер болады. Осылайша, үгітшінің ешқашан құпиясыздандырылмауы немесе қолмен ұсталмауы мүмкіндігі бар. Қосарланған артықшылықтар, таратудың тиімді және арзан тәсілдері, жасырын болу - мұның бәрі жалған жаңалықтар сияқты айла-шарғы құралын өзінің экономикалық және саяси мақсаттарына жетудің өте танымал және қол жетімді құралына айналдырады. Бірақ сұрақ туындайды: бұл құрал қаншалықты тиімді? Сонау 1977 жылы Стэнфорд университетінің ғалымдары «шындық эффектісі» деп атады, оған сәйкес тыңдаушылар бұрын естіген хабарламалар жаңа ақпаратқа қарағанда оларға деген сенімділікті арттырады [42, 138-142б.]. Бірақ психология саласындағы соңғы зерттеулер бойынша жеке тұлғаның өзіне жиі кездесетін және оның базалық біліміне қайшы келетіндігіне қарамастан, сенімді ақпарат ретінде қабылдауға бейімділігін анықтады. Білімді елемеу, тіпті жеке адамнан ақпарат ағыны сансыз көп болатын күнделікті шындықты есепке алмасақ та, ұсынылған ақпаратты сыни тұрғыдан түсіндіру талабы тұрған кезде де дұрыс анализ жасай алмайды. Бұл адамның сыртқы манипуляцияларға өте сезімтал екендігін көрсетеді. Сонымен қатар, әлеуметтік желілерді дамыту процесінде жаңа коммуникативті эффектілер анықталады. Ақпараттық ағындардың үлкен плюрализмінен басқа, біріншіден, хабарды беру немесе оны жабық жүйе шеңберінде қайталау арқылы белгілі бір идеялар, сенімдер күшейтілетін эхо-камералар деп аталатын үрдістердің пайда болуы. Мысалы, достық ұжым, әртүрлі негіздер бойынша когорт немесе тіпті аумақтық қоныс. Екіншіден, Yandex, Google, Yahoo сияқты іздеу жүйелері. Олар сіздің алдында желіде жасаған іс-әрекеттеріңіздің, іздеу тарихы негізінде пайдаланушының бұрынғы көзқарастарымен үйлесетін іздеу нәтижесін көрсетеді. Барлық қалған ақпарат, әдетте, көрсетілмейді. Нәтижесінде, адам айналасында бір тақырыптағы ақпараттармен ақпарат көздерінің өрісін жасайды, одан тысқары адам жүре алмайды. Мұның бәрі адам жалған жаңалықтардың көмегімен манипуляциялардан іс жүзінде қорғансыз деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді: ол ұсыныс; әлеуметтік желілерден алынған ақпарат қоршаған әлемнің құндылық-эмоционалды қабылдауына әсер етеді; және сырттан келетін ақпаратқа кедергі келтіретін ақпараттық өріс негізгі байланыс арналарын сыни тұрғыдан түсінуге мүмкіндік бермейді. Хабарламаның бұл елеусіз саны бізді қоршаған әлем туралы күнделікті идеяларды, сонымен қатар бәрін өзгерте алмайды, бәсекелес БАҚ теориясына сәйкес, баламалы емес сигнал жеке тұлғаның бұрыннан бар идеяларын күшейтеді. . Бірақ дәл осы тезис 2016 жылы Дональд Трампты қолдаған көпшілік дауысқа әсер еткен жалған жаңалықтардың шешуші рөлі туралы гипотезаның ең өзекті және маңызды теріске шығарылуы болып табылады. Facebook-тегі американдық қауымдастық саяси идеология қағидаты бойынша салынған, олардың арасында негізінен әлсіз байланыстары бар екі үлкен кластерден тұратындықтан және идеологиялық сәйкес мазмұн бір топтан екіншісіне айтарлықтай мөлшерде ене алмады[43]. Бірақ ВКонтактедегі орыс қауымдастығына жүргізілген талдау нәтижесінде барлық қоғамдық-саяси қауымдастықтар өздерін оқшау эхо-камераларға жабылмай, керісінше, ақпаратты тұтыну мен желі ішіндегі саяси қатысу кезінде қиылысатын көптеген адамдар екендігі анықталды. Бұл жалған жаңалықтар науқанына Ресей азаматтары арасындағы алуан түрлі топтардың саяси талғамына әсер ету мүмкіндіктерін ашады. Қорытындылай келе, әлеуметтік желілердің пайда болу жалған және күдікті ақпараттың азаматтар арасында тез және кедергісіз таралуын қайта атап өткіміз келеді. Сонымен қатар, адамның бейсана жасайтын іс-әрекетері мен туа біткен мінез-құлық үлгілері жалған ақпарат алдында қоғамдық сананы осал етеді. Бүгінде жалған жаңалықтар рекреативті қауымдастықтарының зиянсыз қолөнері емес, бұл қоғамға ықпал етудің коммуникативті технологиясының өте тиімді әрі жиі қолданатын түрі. жүктеу/скачать 69,34 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|