§ 23. КЕЛЕР ШАЈТЫ¤ ТЇРЛЕРI
Келер ша³ маІынасы мен жасалуына ³арай болжал-
ды келер ша³, ма³сатты келер ша³, ауыспалы келер
ша³ болып їшке бµлiнедi.
1. Болжалды келер ша³
Болжалды келер ша³ ³имылдыґ, iс-±рекеттiґ болу
мїмкiндiгiн ай³ын кµрсетпей, болжай Іана айтылады.
Болжалды келер ша³ есiмшенiґ -ар, -ер, -р болым-
сыз етiстiктен кейiн -с ж¾рнаІы ар³ылы жасалады да,
ол етiстiк їш жа³тыґ бiрiнде жiктелiп ж¾мсалады.
Мысалы:
Бiз бар-ар-мыз. Сен о³ы-р-сыґ. Сiздер кел-
мес-сiздер.
Ескерту: Болжалды келер ша³ -с ж¾рнаІы ар³ылы
болымсыз етiстiктен жасалІанда, ³имыл, iс-±рекеттiґ
болмауын болжай, кїм±н келтiре айтудан, бiлдiруден
гµрi жiгерлi, їзiлдi-кесiлдi м±н беруге бейiм бола-
ды:
бар-ма-с-пын, кел-ме-с-пiн.
Кейде I жа³ жiктiк
жалІауы -пын, -пiн ы³шамдалып -н тїрiнде Іана
ж¾мсалады. Мысалы:
бар+ма+с+пын – бар+ма+н,
сµйле+ме+с+пiн – сµйле+ме+н
болып та ³олданы-
ла бередi. М¾ндай т¾лІалы етiстiктер поэзияда жиi
кездеседi:
Ескi бише отырман бос ма³алдап, Ескi
а³ынша мал їшiн тѕрман зарлап.
(
Абай
)
Жа³
Же ке ше
Кµпше
I
II
III
бар-ар-мын, кел-ме-с-пiн
бар-ар-сыґ, кел-ме-с-сiґ
бар-ар-мыз, кел-ме-с-сiз
бар-ар-, кел-ме-с -
бар-ар-мыз, кел-ме-с-пiз
бар-ар-сыґдар, кел-ме-с-сiґдер
бар-ар-сыз дар, кел-ме-с-сiздер.
бар-ар-, кел-ме-с-
91-жатты²у.
О³ып шыІып, болжалды келер ша³ты
бiлдiрiп т¾рІан етiстiктердi тауып, ³алай жасалып т¾рІанын
тїсiндiрiґдер.
Ї л г i : жетер –
есiмшенiґ
– ер
жѕрнаІы ар³ылы
жасалІан.
73
МАЈАЛ-МЎТЕЛДЕР
1. Жа³сымен жолдас болсаґ, жетерсiґ м¾рат³а,
Жаманмен жолдас болсаґ, ³аларсыґ ¾ят³а.
2. Ексеґ егiн, iшерсiґ тегiн.
3. Ерлiк пен бiрлiк жеґiске жеткiзер.
4. Тозбас жасау болмас,
Бас бiлмес асау болмас.
5. Семiздiктi ³ой кµтерер.
92-жатты²у.
О³ып шыІып, м±тiннен есiмше мен кµ-
семше т¾лІалы етiстiктердi тауып, маІынасы мен ³ыз-
метiн ауызша тїсiндiрiґдер. Ойынды їйренiп алыґдар.
АЈСЇЙЕК
Ай сїттей жары³ тїндерде, жаздыгїнi ³ыз ба-
лалар мен ер балалар араласып ойнай бередi. Мал
келiп, ³ораланып болІаннан кейiн кїзет тїрiнде ауыл
шетiнде ойын басталады. ОйынІа ертеде iрi ³араныґ
жiлiгi пайдаланылІан. Кїн кµзiнде ¾за³ жат³ан жiлiктiґ
³урап, а³ сµґке болатыны белгiлi. Ол кез келген жерден
¾шырайды. СоІан орай ойын да «А³сїйек» аталІан.
ЖиналІандар екi топ³а бµлiнедi. Бастаушы а³сїйектi
±уелетiп ла³тырады. Бас³алар ай с±улесiне шаІылыса
жар³ылдаІан а³сїйектен кµз алмай, ³ай шамаІа тїсетiнiн
ба³ылайды. А³сїйек жерге тїскен соґ, бастаушы: «Ал
iздеґдер!» – деп б¾йырады. Б±рi iздейдi. А³сїйектi
тап³ан: «Мен таптым!» – деп ай³айлайды да, а³сїйектi
жоІары кµтередi. Содан соґ сµреге ³арай жїгiре
жµнеледi. Јарсыластары оны ¾стап алуІа тиiс. Єсталып
³алса, а³сїйектi соІан бередi. Ол ±рi ³арай жїгiредi.
Сµйтiп а³сїйектi ³ай топтыґ ойыншысы сµреге жеткiзсе,
сол топ жеґедi. Јарсы топтаІылар жеґiлген есебiнде ±н
салып бередi, кїй тартады. т.б. µнер кµрсетедi. Ойын
кезiнде бас³а сїйектi пайдалануІа болмайды. (
«Јаза³
±дебиетi» газетiнен
)
|