Жануарлар экологиясы
Факторлардын біріккен әсері
жүктеу/скачать 12,6 Mb. Pdf көрінісі
|
жануарлар экологиясы
| 3.4 Факторлардын біріккен әсері
Факторлардың біріккен әсері-констелляция (со - бірге, зіеііайо - орналасу). Екі немесе бірнеше фактор бір жануарга катар әсер еткенде, олардың біреуінің әсері екіншісінің эсеріне ықпалын тигізеді. Қоршаған ортаның бір факторы екінші бір фактордың әсерін үдетіп немесе бәсендетіп өзгертеді. Мысалы Віазіорһа^из ріпіреЫа деген қабыкжемір коңыз қоршаған ортаның температурасы +25°С кезде жарыксүйгіштік,+20°С болып азайса жарықка бейтараптылық, ал 35°С болып жогарыласа жарықбезерлік (көлеңкеге қашу) мінез көрсететіні аныкталған. Температураның әсеріне жануарлардың төзімділігі ауаның ылгалдылық мөлшеріне байланыста болатыны әркімге белгілі. Әсіресе шопандар мен багбаңдар мүны жақсы біледі. Ауа қүргақ болса гомойотермді жануарлардың ыстыкқа төзімділігі артады, ылгалды ауа ыстық пен суыққа төзу кабілетін төмендетеді. Себебі, жануарлар денесінің ыстығын терлеу арқылы буландырьш, сыртқа шығарып салкындайтыны жогарыда айтылган. Ал, ауадағы ылғалдың көптігі булануды шектейтіндіктен терлеу аркылы ыстыққа төзу бейімділігіне бөгет келтіреді. Қоршаған ортаның ауасы күрғак болса жануарлардың суыкка төзімділігі де артады. Өйткені, ылғалды ауа жылуды жаксы өткізетіндіктен дененің жылу сактау кабілетін төмендетеді. Қүргақ ауалы ортамен салыстырганща ылгадды ортада жануарлар денесіндегі жылудан оңай айырылады. Мысалы итті температурасы 43°С ыстық, ауасы күрғақ бөлмеге кіргізіп 7 сагаттан кейін тексеріп көргенде оның денесінің температурасы қальшты деңгейде (38°С) болган, ал 25 температурасы 43°С, ылғалдылығы мол (65%) бөлмеге кіргізген иттің температурасы 3 сагаттан кейін 42°С-ка жетіп әлсірей бастаган. Салқын қанды (пойкилогермді) жануар да факторлардыц біріккен әсеріне ұшырайды. Ауаның температурасы 24°С, ылгалдылығы 45% болған жағдайда күздік көбелектің дернәсілі 7 күнде бір рет түлеп, тез жетілетіні, ал егер температура тұракты (24°С) болғанымен ылғалдылык 70% болып көбейсе жетіл>і баяулап 10-12 күнде бір рет түлейтіні зертханалық зерттеуден анықталган. Жануарларға жел, температура, ылғалдылық, жарық, қысым т.б. көптеген фактордың біріккен әсер ықпалын тигізеді. Бірак қазірге дейін факторлардың бірлескен әсерінің ықпалын екі-екі факторды жеке-жекелеп салыстыру арқылы ғана зерттеу жұмысы кеңінен қолданылып келеді. Себебі, көп түрлі фактордың өзара әсерлесуінің нәтижесінде олардың жиынтық ықпалының мөлшері қаншалықгы болуын анықтау өте қиын. 3.5 Жануарлар* а жер бедері мен су түбінің әсері Жер бетінің кедір-бұдырлық сипатыиың жалпылама атауы жер бедері (рельеф) деп аталады. Бейне-бітіміне қарай дөңес (немесе дұрыс), ойыс (немесе теріс пішінді бедер деп бөлінеді. Жер бедері ішкі (эндогендік) және сыртқы (экзогендік) геологиялық құбылыстардың өзара әсерлесуінің нәіижесінде құрылып қалыптасады. Көлемінің мөлшеріне қарай жер бедерін үш дәрежеге бөледі: макрорельеф, мезорельеф, микрорельеф. Негізгі тегіс кеңістіктен биікіеген (немесе ойыстаған) айырмашылық мөлшері 20-1000 метрге жететін және одан артылатын бедерлер макрорельефгі құрастырады. Бұған таулар, жазықгар, үстірттер, өзен аңғарлары жатады. Биіктік немесе ойыстық айьфмашылыгы 1-20метрлік бедерлер мезорельефті құрастырады. Бұған ойпапар, қабактар, баурайлар, эртүрлі жыралар мен сайлар жатады. Биіктік немесе ойыстық мөлшер біриеше сантиметрден 1 метрге дейінгі айырмашылықгагы жер бедерлері микрорельефті құрастырады. Бұлар — төмпешіктер, жыралар т.б. жатады. Жер бедерінің жануарларға эсері көп. Таулар желдің күшін бэсеңдетіп, бағытын өзгертеді, жауын өрден ылдыйға, жыра шұңқырларға жиналады, таудың көлеңке жағы салкын, оның теріскей, күңгей және батыс, шығыс жагында жарықтың жэне жылудың таралуы бірдей емес. Өзен арнасында жер асты суының деңгейі жогары, ауасы ылғалды болады. Міне осылардың бәрі жануарлардың таралуына, олардың тіршілік етуіне әсерін тигізеді. 26 Сулын түбі су жануарларм үшіи тіршілік стстін орта, бскініп орналасатмн ормн жай. корегін табатын ксністік, қоігалмп жүруіие тоссиіііі (субстрат) рстінлс рол аткарады. ( 'улың түбінін срекшслііінс (кұм, саз, ылай, тастак т.б.), ондагы коректік таттын м#ілигеріне, тагы басқа снпаттарына байланысгы су түбінле тіршілік ететін жануарлардмң алуантүрлілігі, санм артүрлі болалы: саз бшшіыкгты болса жануарлар кип, тастакты суда а:і кеідеселі. жүктеу/скачать 12,6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|