Жануарлар экологиясы

ніегіртке эредік күрт көбеиіп, мекеніндегі қоректік заітың бэрін жеп 
бітіреді де ауып көше бастайды. Олардың санының көптігі соншалық 
үшқан кезде күннің көзін көлегейлеп, жермен жоргалаған кезде жер 
беті түгелімен жыбырлап қозгалып бара жаткандай сезіледі.
10.5 Шөл жануарларының экологиялык сипаты
Шөл белдемі тропикалық белдем мен қоңыржай белдемнің 
аралыгында орналасқан. Ол элемдегі барлық құрлық жердің 23 
пайызын иеленеді. Шөл белдемі қүрлықтардьщ элемдік мұхиттардан 
алшақ, орталық бөлігінде қалыптасады. Жер шарының шыгыс 
бөлігінде шөл белдемі Солтүстік Африкадан (Сахара) басталып,
Аравия, Батыс Үндістан, Орта Азия, Қазақстан территорияларымен 
жалгаса отырып Орталық Азияга дейін созылады. Австралия 
қүрлыгыньщ да орталық бөлігін шөл белдемі иеленеді.
Шөл белдемі куаңдыгымен ерекшеленеді. Мұнда жыл бойьшда 
жауатын жауын - шашынның жалпы мөлшері 200 мм-ден аспайды. 
Әлемдік ең үлкен және ең құргақ шөлге саналатын Сахара шөлінде 
жыл бойында бір тамшы да тамбайтын жылдар кездеседі. Жалпы 
қуаңшылықгың радиациялық 
көрсеткіші 
(М.И.Будыко 
индексі 
бойынша) 5-тен жогары өлкелер шөлге саналады. Кей шөлдердің жер 
'бетінен буланган ылгалдың мөлшері сол жылгы жауын — шашынның 
мөлшерінен 20 — 25 есе артық болатындықтан өсімдік, жануарлар
ылгалдың тапшылыгына жиі ұшырайды.
Шөл белдсмінің жазы ұзақ жэне жауын - шашынсыз, ыстық.
Жылдык ылгапдың 70 — 80 пайызы (Қытайдың солтүстігіндегі 
Алашань Ордос шөлдерінде — 90 пайызы) көктемнің басында жауады 
да, жаз бойы жауын жаумайды. Жаздың ыстық күндерінде ауаның 
температурасы 45°С -қа дейін жетеді. Шілде айының орташа 
температурасы +20 - 26°С жылы, қаңтардың орташа температурасы -
Ю°С суыктықгы көрсетеді. Жаздың ыстық күндерінде топырагының 
беткі қабаты 60 - 70°С-қа жетіп қызады. Желді күндер жиі болып 
тұрады. Кейбір аса куаң шөлдерде желдің жылдамдыгы 30^ - 35 
м/секундқа жетіп, апатты құм дауылга айналады. Осындай құм 
дауыддар бір жылда 5 - 10 рет қайталайтын шөлдер де бар. Жазда 
ысгық, жауын-шашынсыз жэне жел жиі согатындықтан ауаның 
орташа ылгалдыгы 14 пайыздан аспайды. Гоби шөлінде кейбір
күндерде ауаның ылгалдыгы 6 пайызға дейін төмендейтіндігі 
айқындалған.
Шөл белдемінің сұр топырағының құнары аз, ондағы 
қарашіріктің мөлшері 1 —2 пайыздан аспайды.
185

Топырағының 
ылғалы 
аз, 
кұнарсыз, 
климаты 
катаң 
болғаңдыктан шөл белдемінде өсімдіктің түрлік кұрамы аз және 
өсімдік жабындысы өте сирек: жылдық бастапқы таза өнімнің құрғак 
салмағы 1000 килоғектардан аспайды.
Шөл белдемінде топырақтан ылғалды өзіне сорып алуға жақсы 
бейімделғен өсімдіктер басым өседі. Олардың ұлпаларының осмостык 
қысьшы мол, тамыры топырақтың беткі қабатына кең жайылған 
шашақ тамырлы, немесе топырақтың ылғалды терең қабатына дейін 
жететін, 
жақсы 
дамыған 
кіндік 
тамырлы 
болу 
арқылы 
морфолоғиялық, физиолоғиялық жолмен бейімделеді.
Шөл беддемінде: 1) жауын-шашынды кезде тез өсіп тұқымын 
таратып үлгеруге бейімделген эфемер біржылдық өсімдіктер өседі. 
Мысалы, 
жауылша 

жүктеу/скачать 12,6 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: