5.4 Arthropoda (Буынаяқтылар)

119 
5.4 Arthropoda (Буынаяқтылар) 
Жән
діктер, немесе бунақденелер немесе шыбын-
шіркейлер буынаяқтылар типіне жататын класы. Қазба 
қалдыктары девон кезеңінен белгілі. Филогенетикалык шығу 
тегі көп аяқтыларға жақын. Арғы тегі сақиналы кұрттар деп 
есептелінеді. Жер шарында кең тараған 1 млн-дай түрі 
анықталған (барлығы 1,5 - 2 млн. түрі болуы мүмкін). 
Жән
діктер екі класс тармағына бөлінеді: алғашқы 
қанатсыз ж
ән
діктер ж
ән
е қанатты ж
ән
діктер. Қазақстанда 2 
класс тармағына жататын 28 отряды 550-ден астам 
тұқымдасы бар. Бұлардың дене тұрқы бірнеше мм-ден (ең 
майдасы - трихограмма - 0,2 мм) 1 33 см-ге дейін болады. 
Жән
діктердің ең басты ерекшелігі - денесі бас, кеуде ж
ән
е 
құрсақ бөлімдерінен тұрады. Денесін тығыз кутикула 
эпителий клеткаларынан бөлінетін тығыз қабықша) жапқан. 
Басында екі күрделі фасеттік көздер, қарапайым майда 
көзшелері, екі мұртшасы болады. Ауыз құрылысы қоректену 
әд
ісіне қарай: таракан, д
әу
іттер, қоныздардың аузы кеміруге; 
көбелектер шыбындардың аузы сұйық қоректі соруға; 
өсімдіктердің шырынымен 
жән
е адамнын, жануарлардың 
қанымен қоректенетін бит, кандала, цикала т.б. аузы 
шаншып-соруға бейімделген. 
Жән
діктердің кейбір түрінде аузы болмайды. Үш 
бунақты (алдынғы, ортаңғы ж
ән
е артқы) кеудесінде (
әр
буынында жұптан) алты аяғы болады, ж
ән
діктердің ежелгі 
атының алтыаяқтылар деп аталуы осыған байланысты. 
Аяқтары жамбасша, сирак
жән
е табаннан тұрады. 
Жән
діктердің жүруге, тарақан, қоңыздар, секіруге 
шегіртке, жүзгіш қоңыздар, т.б.); қазуға бұзаубас, т.б.); жемін 
ұстауға д
әу
іт гүл тозаңын жинауға бал арасы бейімделген 
аяқтары болады. Ортаңғы 
жән
е артқы буынында бір-бір жұп 
қанаттары бар. Тек қосқанаттыларда артқы кеуде 
буынындағы қанаттары –ызылдауық айналған. Ж
ә
ндіктердің 
басым бөлігінде ұшуға екі жұп қанаттарын (көбелектер, 
инеліктер, торқанаттылар, т.б.), кейбір түрі тек артқы жұбын 
(қоңыздар, т.б.) ғана қағады. 

120 
Құрсағы көп бунақты, кейбір түрінде 11 бунақты. 
Құрсағында аяғы болмайды, бірақ олардың қалдықтары 
рудимент (жұмыртқа салатын мүшесі немесе шаншары. 
еркегінде - жыныс мүшесі) түрінде сақталған. 
Жән
діктердің 
бұлшық еті тек көлденен жолақты. Ет талшықтарының саны 
1,5 — 2 мыңға жетеді. Бұлшык еттерінің жиырылып-жазылуы 
бас миымен тығыз байланысты ж
ә
не оларға бұлшық еттен 
бөлінетін жиырылғыш белок - актомиозин 
әсер
етеді. 
Жән
діктердің ас қорыту жүйесі алдыңғы, ортаңғы, артқы 
ішектен ж
ән
е сілекей бездерінен тұрады. Олар қорегіне қарай 
фитофагтар (өсімдік қоректілер), жыртқыштар өсімдік 
шірнесі мен қоректенетіндер, некрофагтар (өлексемен 
қоректенетіндер), 
сапрофагтар 
(басқа 
жануарлардың 
өлексесімен қоректенетіндер), қан сорғыштар, т.б. болып 
бөлінеді. 
Жән
діктер атмосфералық ауаны - трахея (кеңірдек) 
жүйесімен жұтады, ал суда тіршілік ететін дерн
әсіл
дерінде 
екінші реттік трахея не кутикулалы желбезек дамиды. 
Жән
діктердің дене температурасы тұрақсыз, сондықтан олар 
салқынқанды жануарлар тобына жатады. 
Қан айналу жүйесі нашар дамыған. Ол жүрек пен арқа 
қолқасынан құралған. Бірнеше камераларға бөлінген. Осы 
камералар бір бағытта жиырылып қанды (гемолимфаны) 
артқы жағынан қолқаға қарай сырғытады. Гемолимфа 
қолқадан бас қуысына, одан кеуде ж
ән
е құрсақ бөлігіне ағып. 
қайтадан жүрекке құйылады. 
Зәр
шығару жүйесі - мальпиги түтікшелері. Бұл суды 
ж
ән
е организмге қажетті еріген затты гемолимфаға өткізеді, 
ал сіңбей қалған заттар артқы ішекке түсіп, аналь тесігі 
арқылы сыртқа шығарылады. 
Жүйке жүйесі бас миы, жұтыншақ асты ганглия ж
ән
е 
құрсақ жүйке тізбегінен құралған. 
Қанатты ж
ән
діктер, қанатты жэндіктер (Рterуgоtа) - 
нағыз ж
ән
діктер класының клас тармағына жатады. Карбон 
д
әу
ірінен белгілі. Қазба қалдықтары тас көмір кезеңінен 
белгілі. Жер шарында кең тараған 30-ға жуық отряды бар, 
негізінен, ылғалы мол тропиктік аймақтарда тіршілік етеді. 

121 
Алғашқы қанатсыз ж
ә
ндіктер, (Арtегуgоtа) - өте ұсақ, 
төменгі сатыдағы 
жән
діктердің бір тобы. Жер шарының 
барлық бөліктерінде кең тараған. Терісінің жұқа болуына 
топырақ байланысты күн
сәу
лесі түспейтін ылғалды жерлерді 
— топырақ астын, орман төсенішін, шіріген томарларды, 
мүктердің арасын мекендейді [54]. 
Дене тұрқы 2-3 мм болады, ең ірілері 50 мм-ге жетеді. 
Көкірек сегменттерінде аяқ жұрнақтарының сақталуы, 
протоморфоз немесе аноморфоз жолымен дамуы сияқты 
ежелгі белгілерінің сақталып қалуына байланысты. Алдыңғы 
3 отрядтың өкілдерінің ауыз мүшелері бас қуысының ішінде 
орналасқандықтан энтогнаталар (Еnthodnato), ал ауыз 
мүшелері бас қуысының сыртында орналасқан қылшық 
құйрықтылар - тизанура тектестер (Тһysanurata) тобына 
жатады. 
Буынаяқтылардың денесінің құрамы анналитердікіндей. 
Қарапыйым түрлерінде анаморфоз (жұмыртқадан шыққанда 
денесіндегі буылтықтар саны жетіспей, біртіндеп келесі түлеу 
кезінде толығатын 
жән
діктердің даму типі) сақталады. Көп 
түрлерінің аяғы жетілген. Онымен қажетінде қөрек ұстайды 
ж
әен
шайнайды, ол үшін аяғының түбінде арнаулы эндит 
болуы қажет. Буынаяқтылардың сыртқы кутикулалық 
хитинді скелетті түлеу арқылы өседі. Кутикула гиподрмадан 
болінеді. Денесінің сегменттелуі гетерономды. Бұлшық ет 
қабатының қалыңдығы тек өте қарапайым түрінде сақталған. 
Денесіндегі целом қуысы алғашқы қуыспен қосылып кетеді 
де, дененің қуысын құрайды. Оны аралас қуыс не миксоцель 
деп атайды. Бірақ целомның жеке учаскелері сақталыпта 
қалуы мүмкін. З
әр
шығару мүшесі- целомодуқты (қарапайым 
түрлерінде) ж
ән
е мальпигий түтігі. Целомодукты 
әр
уақытта 
миксоцельге емес, целомның қалдығына ашылады. Қан 
айналу системасы ашық 
жән
е жүрегі бар. Барлық 
буынаяқтыларға 
тән
: денесінің қысқаруы, нерв тізбегінің 
қысқаруы, сегменттің санының азаюы, денесінің болімге 
болінуі, 
әр
болімнің белгілі қызмет атқаруы. Бұл өзгерістер 
ә
р 
кластың өкілдерінд
е әр
түрлі. 

122 
Буынаяқтылар
типі төрт тип тармағына бөлінеді: 
Трилоби
ттәр
іздлер(Triobitomorpha), Желбезек тыныстылар 
(Branchiata), 
Хелицералылар(Chelicerata), 
Кеңірдек 
тыныстылар (Tracheata). 

жүктеу/скачать 1,97 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: