Жаратылыстану факультеті



бет5/13
Дата14.06.2017
өлшемі2,4 Mb.
#19110
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   13

ЛЕКЦИЯНЫҢ ҚЫСҚАША КУРСЫ.

Жетісай 2006 ж.


Кредит №1

Лекция №1


Тақырып : Химияның негізгі заңдылықтары және түсініктері.

Бейорганикалық қосылыстар сыныптары.
Блок-схема №-1

Зат (масса) материя өріс (энергия)



Химияның негізгі түсініктері.





Химияның негізгі

түсініктері.



Элемент, атом, молекула, Энергия сақталу

салыстырма атомдық заңы, құрам тұрақты-


Элементтердің периодтық жүйесі (ЭПЖ)

және молекулалық лық заңы, еселі қат-

массалар, моль, моляр настар заңы,

масса, эквивалент. көлемдік қатнастар

заңы,Авагадро

заңы, экви-

валенттер заңы.



Бейорганикалық қосылыстар сыныптары.



Оксидтер



Қышқылдар





Негіздер




Тұздар



Тақырып : Химияның негізгі түсініктері.

Химия-заттар турасындағы ғылым және олардың ( заттардың) түрлену заңдары турасындағы ғылым.

Химияның негізгі түсініктері: атом, молекула, химиялық элемент, салыстырмалы атомдық және молекулалық массалар, моль, моляр масса,эквивалент.

Атомдар массалары:

-24 -23 -23

m а (Н) = 1,674х10 г m a (C) = 1,993 х 10 г m a (H2 O)= 2,99х10 г


1 м.а.б. (а.е.м.) = 12 С көміртегі изотопы атомы массасының 1/12 бөлігі.
Салыстырмалы атомдық масса: Ач= __m атом___

1/12 m12 с

Салыстырмалы молекулалық масса Мч:

Мч2 О) = 2 Ач (н) + Ач (0)

Моль – 3ат мөлшерінің өлшеуіш бірлігі (v).

Ол өлшеуіш бірлігінде 12г 12С көміртегі изотопында неше атом

болса,сонша құрылымдық бірлік (структуралық бірлік) (молекулалар,

атомдар, иондар) болады.

Әрқандай заттың бір молінде бір түрлі сан құрылымдық бірліктер

болады.


Моль-“дюжина”

Дюжина – 12 құрылымдық бірлік (структуралық бірлік)



23

Моль – 6,02х10 құрылымдық бірлік (структуралық бірлік)

23

Сутегі атомдары 1 молінде 6.02х10 сутегі Н атомдары болады.



23

Сутегі молекулаларының,1 молінде 6.02.10 сутегі Н2 молекулалары болады

Сутегі иондарының 1 молінде 6.02.1023 сутегі Н+ иондары болады

23

Авагадро тұрақтысы : NА = 6,02 х 10


Моляр масса (М) –1 моль заттың массасы

М (1г/моль) = Мч (өлшемсіз) шама

Тақырып : Химияның негізгі заңдары.

1.Массаның сақталу заңы (М.В.Ломоносов 1748ж)

Реакцияға кіріскен заттар массасы реакция нәтижесінде пайда болған заттар массасына тең болады.

Реагенттер массасы= өнімдер массасы

А+В=С+Д реакциясы үшін mА +mВ= mС+mД

А. Эйнштейн –энергия (Е) және масса (m) арасындағы өзара байланыс Е=mС 2



8

С- вакуумдағы жарық жылдамдығы С=3х10 м/с.

Реакцияға кіріскен заттар массасының және энергиясының жиындысы реакция өнімдерінің массасының және энергиясының жиындысына тең.
2. Құрам тұрақтылығы заңы. (Пруст 1808 ж)

Әрбір молекулярлық структураға ие болған индивидуал химиялық қосылыс оны алу жолына байланыссыз тұрақты құрамға ие болады.



  1. 2 Н22= 2 Н2 О

2) NaOH+HCl =NaCl +H2O

3. Еселі қатынастар заңы (Д.Дальтон 1803ж)

Егер екі элемент бір-бірімен бірнеше химиялық қосылыстар түзсе ондағы бір элементтің екінші элемент бірдей үлестеріне тура келетін массаларының өзара қатынасы онша үлкен болмаған бүтін сандарға тура келеді.

N2 О, NO , N2 O3, NO2, N 2O5



1 2 3 4 5

4. Эквиваленттер заңы (И. Рихтер 1791 ж)

Элементтер атомдары өзара қатаң белгіленген үлестерде ғана (эквивалент түрде ғана ) әрекетттеседі.

“ Эквивалентті ” дегеніміз “тең құнды” “тең бағалы” дегеніміз.

Элемент эквиваленті деп оның моль сутегі атомдарына тең құнды болған (эквивалент болған ) мөлшерін айтамыз.

НСl Н2О NH3 СH4

Эcl = 1моль Эо=1/2 моль ЭN=1/3 моль Эс=1/4 моль

Энвивалент молер массасы (г/моль). Эквивалент көлем (көлем бірлігі).Эквиваленттік факторы.

Әсерлесуші заттар массаларының бір-біріне қатынасын олардың эквиваленттерінің моляр массаларының қатынасындай қабылдаса болады.

m1 = Мэ (1)

m2 Мэ (2)

m1, және m2 -әсерлесуші заттар массалары, Мэ (1) және Мэ (2) олардың эквиваленттерінің моляр массалары.

5. Авагадро заңы. (А. Авагадро 1811 ж).

Бір түрлі жағдайларда әр түрлі газдың бірдей көлемдерінде бір түрлі сан молекулалар болады.

1 туынды : Әр қандай газ тәріздес немесе булы заттың 1 молі бір түрлі жағдайларда бірдей көлемге ие болады.

1 моль әр қандай газ (қ.ж.) –көлем –22,4 л- моляр көлем (Vm) (л/моль,см 3



/ моль).

2 туынды: m1 M1



= = Д

m 2 М 2
6. Бірлескен газ заңы:

P1V1 = Po Vo

T1 To

Қалыпты жағдайда әрқандай газдың көлемі (қ.ж):

P1 V1 TO

Vo=


T1 Po

Тұрақты шамалар қатынасы тұрақты шама болады

R- универсал газ тұрақтысы Vo Po

=R


To

R1= 8,314 Д ж /моль х к

R2= 1,987 кал /моль град

R3= 0,082 л. атм /моль. Град

Клапейрон теңдеуі P1 V1 =V х R х Т

Р V= m х RT

M


ПСЭ

Периодтық системадағы барлық элементтер шартты түрде меттал,металл емес және амфотер элементтер болып бөлінеді.

Топтар І ІІІ ІV V VI VII VIII

н В C N O F He He

Si P S Ce Ne

AS Se Br Ar

Te I Kr


At Xe

Rh

Лекция №2

Тақырып : химиялық реакциялар классификациясы

Алмасу, орын басу, ыдырау, қосылу, тотығу – тотықсыздану, комплекс түзілу реакциялары. Мысалдар. Химиялық реакциялар теңдеулерін түзу. Масса және көлем шамаларын қолданып стехиометриялық есептеулерді жүргізу.

Лекция №3

Тақырып : Бейорганикалық қосылыстар сыныптары.

Бейорганикалық қосылыстар сыныптары арасындағы генетикалық байланыс:


Металдар Амфотерлер Металл еместер

( Ca, K,Mg) ( Al,Zn, Be) ( CL, F,S )




Оттегі О2 мен өзара әсерлескенде оксидтер пайда етеді

Негізгі Амфотер Қышқылды

( К2О, Са О) ( Al2O3,ZnO) ( Cl2O7,SO3)


Cумен Н2О өзара әсерлескенде оксидтер, гидроксидтер түзеді.

Негіздер Амфотер гидроксидтер Қышқылдар

(KOH, Ca (OH)2) ( Al (OH)3, Zn( OH)2) (HСlO4,H2SO4)



Қыщқыл және негіздер өзара әсерлескенде тұз түзіледі


Негізгі Нормал Қышқыл

тұздар орто тұз тұз



Fe (OH)SO4 Fe2 (SO4)3 Fe ( HSO4)3

Қышқылдар.


Қышқыл формуласы

Қышқыл аталуы

Қышқыл қалдығы формуласы

Қышқыл қалдығы аталуы

HCl

Хлор сутекті (тұз)

-Сl

Хлорид

HOCl

Гиппохлорит

-СlO

Гипохлорит

HClO2

Хлорит

-ClO 2

Хлорит

HClO3

Хлорат

-ClO 3

Хлорат

HClO4

Перхлорат (хлор)

-СlO 4

Перхлорат

HI

Иод сутекті


-I

Иодид

H2SO4

Күкірт

=S04

Сульфат

H2SO3

Күкіртті

=SO3

Сульфит

H2S 2O3

Тиосульфат

=S2 O3

Тиосульфат

H2CO3

Көмір

=СО3

Карбонат

Н2SiO3

Кремний

=SiO3

Силикат

Н3 РО4

Фосфор

=РО4

Фосфат

Н3 РО3

Фосфорлы

=РО3

Фосфит

НВч

Бром сутекті

-Вч

Бромид

Н2S

Күкірт сутекті

=S

Сульфид

Н2Se

Селен сутекті

=Se

Селенид

НNO3

Азот

-NO3

Нитрат

НNO2

Азотты

-NO2

Нитрит

НF

Фтор сутекті (плавик)

-F

Фторид

Н3АSO4

Ортоарсенат

=АSO4

Арсенат

Н3SвО3

Сурмалы

=SвО3

Стивиат

Н2СчО4

Хром

=СчО4

Хромат

Н2Сч2О7

Биохромат


=Сч2О7

Бихромат

НМnО4

Марганец (перманганат)

-MnO4

Перманганат

Н2МnО4

Марганецті

=МnО4

Манганат

СН3СООН

Сірке

-СН3СОО

Ацетат

НСN

Циан

-СN

Цианид

Н3ВО3

Бор

-ВО3

Борат

Н2В4О7

Тетрабор

4О7

Тетраборат

НVO3

Ванадий

-VO3

Ванадат

Глоссарий.

Амфотерлік (Амфотерность) – заттың әрі қышқылдық әрі негіздік қасиеттерді көрсетуі.

Атом- Барлық химиялық қасиеттерін сақтай алатын химиялық элементтің ең кішкентай бөлігі.

Валенттік ( валентность )- Атомның химиялық байланыстарды түзе алатын қабілеті. Басқа атомдармен жасалған байланыс саны валенттік санын көрсетеді.

Гидроксотұздар ( негізгі тұздар ) – негіздердің –ОН топтарын нейтралдау реакцияларында толық алмастырмағанда пайда болатын өнім ( қосылыс).

Гидротұздар ( қышқыл тұздар ) – қышқылдардың Н + катиондарын нейтралдау реакцияларында толық алмастырмағанда пайда болатын өнім (қосылыс) .

Қышқыл- ертінділерде сутегі Н + катионын донорлық жасайтын зат.

Молекула – бір түрлі немесе бірнеше түрлі атомдардан тұратын заттың барлық негізгі химиялық қасиеттерін жинақтаған ең кішкентай бөлігі.

Моль – NA түзілімдік бірліктерден құралған заттың мөлшері.

Оксид – Заттың оттегімен қосылысы.

Негіз ( основание ) – ертіндіде гидроксотоп – ОН доноры бола алатын зат.

Тұздар ( соли ) – қышқыл және негіздің өзара әсерінен пайда болатын зат.

Тотығу дәрежесі ( степень окисления ) – молекуладағы атомның шартты заряды.

Химиялық элемент- бір түрлі ядролық зарядқа ие болған атомдардың бір түрі.

Эквивалент – 1 моль сутегі атомдарымен реакцияға кірісе алатын немесе сонша мөлшер сутегі атомдарын химиялық реакцияларда ығыстырып шығара алатын заттың мөлшері.



Лекция №4

Тақырып : Атом түзілісі. Химиялық байланыс. Периодтық заң.




Блок схема № 2

Атом түзілісі

Атом Тұрақтылыққа

ұмтылу

Ядро+ электрондар


Химиялық байланыс

Квант сандары

Паули принципі Химиялық


қосылыстар

МОМ молекуляр орбиталар методы.

Гунд ережесі ВСМ

Клечковский ережесі



валент схемалар методы




Периодтық заң.

Гибридтелу магнит-

тік қасиеттер

Атом радиусы,байланыс энергиясы,

Электронға құштарлық, электротерістік.


Тақырып : Атом түзілісі.


Бөлшек

Белгіленуі

Тыныштық массасы, кг

Массаның атом бірлігі м.а.б.

Заряды

Протон

Р

-27

1,673 х 10


1,007276

+1,0


Нейтрон

n

-27

1,675х10

1,008665

0,0


Электрон

e

9 -31

9,109х10


0,000549

-1,0

Ядродағы протондар саны =Z – ядро заряды

Нейтрондар саны : n =А –Z А-Атом массасы

Фтор атомы F : Z = 9, Ач=19, 9р =9е, 19-9=10n

Мырыш атомы Zn : Z =30, Ач= 65, 30р= 30е, 65-30=35n

Изотоптар : 64 Zn, 66 Zn, 67 Zn, 68 Zn, 70 Zn



30 30 30 30 30

Сутегі атомының изотоптарынан басқа, барлық изотоптардың

қасиеттері айырғысыз:

1

Н –сутегі –протий – Н

1
2

Н – ауыр сутегі –дейтерий- Д

1

3

Н - өте ауыр сутегі – тритий –Т



1
Изобарлар : 70 Zn, 70 Ge немесе 124 Sn, 124 Te, 124 Хе

30 32 50 52 54
Атом түзілісі турасындағы ілімнің дамуы үш кезеңді өз ішіне алады: -болжам,ұйғарым (подсказка ) –түсіндіру.

1. Э. Резерфордтың планетарлық моделі (болжам) М.Планк- энергия дискретті-бөлініп шығарылады бөлек- бөлек порция –квант түрінде.

Е=h v

- 34



h= 6,62 х 10 Д ж.с –Планк тұрақтысы

2. Н. Бор теориясы –“Атом тұрақты” (ұйғарым (подсказка)

Бор постулаттары :

А) Атомдарда орбиталар бар –оларды бойлап айланғанда электрон энергия шығармайды.

Б) Энергияны нұр көрінісінде шығару немесе жұту электрон бір стационар орбитадан екіншісіне өткенде ғана амалға асады.

В) Квант механикасы және атом түзілісі (түсіндіру).

Қасиеттер дуализмі. Электронның корпускулярлық қасиетін Е=h V теңдеуі,

толқындық қасиетін = сv, корпускуляр толқындық қасиетін Е= hc

теңдеулері сипаттайды

Э. Шредингер : Атомдағы электронды әртүрлі тығыздыққа ие болған,теріс зарядталған бұлыт ретінде қарау керек деп пікір білдірген.

/ / 2 – ықтималдық тығыздығы –атом орбиталы.

Атомдағы электронның энергетикалық жағдайы 4-түрлі квант сандарымен сипатталады.

Квант сандары –электронның атомдағы

адресі (мекен жайы)


1. Бас квант саны n = 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7…..

Электрондық деңгейлер

қабаттар K L M N O P Q

NO )к )l )m )n )о )р )q

2. Орбитал квант саны l =0, 1, 2, 3….. n-1

электрондық қабатшалар s p d f ….


l=0 s қабатша, S- орбиталь –сфералық орбиталь

l= 1 p- қабатша, р-орбиталь – гантель орбиталь

l= 2 d- қабатша, d- орбиталь- күрделі формалы орбиталь

l= 3 f- қабатша, f- орбиталь-өте күрделі формалы орбиталь

у

х

S-орбиталь



У у у

Х Х Х




Үш р - орбиталдар






Бес d-орбиталдар

Бес d-орбиталдар
3. Магнит квант саны m-l…. 0….+1
S l=0 m=0
P l=1 m=-1 0 +1

d l=2 m=-2 –1 0 + 1+ 2

f l=3 m=-3 –2-1 0 + 1+ 2+ 3
4. Спин квант саны ms ms= + 1

2

Лекция №5


Тақырып : Паули принципі. Гунд, Клечковский ережелері.
Паули принципі : Атомда барлық төрт квант саны бірдей болған екі немесе одан көп электрондар болуы мүмкін емес.
Қабаттардағы электрондар

саны 2 8 18 32 50


Гунд ережесі: Бір қабатшаның өзінде электрондар бос орбиталдардың максимал санын иелеуге тырысумен бірге, олар спиндерінің жиындысында максимал етуге ұмтылады.

Осы ережеден туындайтын нәтиже:


p d
















Қабатшалардың ең тұрақты жағдайлары


Клечковский ережесі

Орбиталардың толықтырылуы (n+l) жиындысы, өсуі тәртібіне сәйкес амалға асады. (n+l) тең болып қалған жағдайда –n кіші болған орбиталь бірінші толықтырылады (заполняется)

IS < 2S <2p <3S <3p <4S <3d <4p<5S <4d <5p <6S<4f<5d<6p<7S<5f<6d….

Осыған сәйкес 6 периодтың f –элементі 68 Nd –неодимнің электрондық формуласы:



2 2 6 2 6 10 2 6 10 4 2 6 2

1S 2S 2р 3S 3р 3d 4S 4р 4d 4f 5S 5p 6S

























































4f
Лекция №6

Тақырып : Периодтық заң.

Д.И. Менделеев заңының ескіше айтылуы: Элементтердің және олардың пайда ететін жай және күрделі заттары қасиеттері сол элементтердің атомдық салмақтарына периодты түрде тәуелді болады.

Қазіргі заман анықтамасы: Химиялық элемнттердің қасиеттері олардың атомдары ядроларының зарядтарына периодты түрде тәуелді болады.

Химиялық элемнттер қасиеттерінің периодты түрде өзгеруі ядро зарядының артуымен олардың сыртқы энергетикалық қабатының электрондық конфигурациясының қайталануына (валенттік электрондар санының ұқсастығы қайталануына ) байланысты болады.

8 топ 7 период

Период номері –элемнт атомындағы энергетикалық қабаттар саны.

Период - 1 2 3 4 5 6

Элементтер саны 2 8 8 18 18 32

1. Сыртқы S –қабатшаның толықтырылуы –металдық

қасиеттер

2. Сыртқы р-қабатшаның толықтырылуы металлеместік

қасиеттер

(Р- қабатшада электрондар санының өсуі (1 ден 5 ке дейін )

металл еместік қасиеттерді күшейтеді)

3. Толық қалыптасқан конфигурация (n S2 np6 )- химиялық инерт элементтер. Сыртқы nS2 қабаттың сақталуымен ішкі (n-1)d қабатшаның қалыптасуы – қасиеттердің жайлап өзгеруін сипаттайды ( өткінші элементтер ).
Негізгі және қосымша топшалар.

Валент электроны бар қабатшаның түрі элемент типін анықтайды:

S- элемент, Р- элемент, d-элемент, f-элемент

Негізгі топшалар S- және р- элементтерден тұрады. Қосымша топшалар

d-элементтерден тұрады. Топ нөмері (n) – элементтің жоғарғы валенттігі (тотығу дәрежесі), (n-8) –төменгі валенттік (тотығу дәрежесі ).
Оксидтер және гидроксидтер формулалары.


Топ

І

ІІ

ІІІ

ІV

V

VI

VII

VIII

инерт газдардан басқалары



Жоғарғы оксид

Э2О

ЭО

Э2 О3

ЭО2

Э2О5

ЭО3

Э2О7

ЭО4

Жоғарғы оксид гидраты

ЭОН

Э(ОН)2

Э(ОН)3

Н2 ЭО3

Н3ЭО4

Н2ЭО4

НЭО4

Н4 ЭО6

Иондану энергиясы –периодта өседі

топшада –азаяды

Электротерістік –периодта -өседі

топшада –азаяды

Лекция №7

Тақырып : Химиялық байланыс.
Ковалент байланыс. Байланыс полярлығы.Диполь моменті. Иондық байланыс

Химиялық байланыс сипаттамалары:



  1. Байланыс ұзындығы

  2. Байланыс энергиясы

  3. Байланыс полярлығы

  4. Байланыс қаныққандығы

  5. Байланыс бағытталуы

  6. Байланыс еселігі.

Химиялық байланыстың негізгі түрлері



Иондық байланыс ,х2







Коваленті байланыс ,х 2



Поляр ковалент байланыс

2,х 0,5









Поляр емес ковалент байланыс 0,4,х 0

Байланысқан атомдардың электротерістіктері айырмашылығының (,х ) артуы байқалады.


ядро

Валент байланыстар методы ВБМ МВС








+


Атом Н + Атом Н Н2 молекуласы






- эектрон +- электрон   байланыс

Қарама – қарсы спинге және екі атомға тиісті болған екі электрон байланыс қалыптастырады. Байланыстың пайда болуына себеп – атомның толықтырылуға – жетілуге ұмтылуы.

Химиялық байланыс пайда болуы механизмдері: алмасу ( обменный ) механизмі, донор – анцепторлы механизмі.

Алмасу механизмі

.. ..

Н. + Н.  Н : Н Н. + .Cl. → Н : Cl..



… …

Донор – акцепторлы механизм


H Н

Н + +: N H  [ H : N : Н ]

H Н

Орбиталдар гибридизациялануы – басқа орбиталдармен эфектив қармасу



( перекрывание) үшін ковалент байланыстар пайда болу шағында кейбір орбиталдардың өз формаларын өзгертуін айтамыз.

Гибридті орбиталдар Sp = S + P

Sp2 = S + P+P

Sp3 = S + P+P+P

Sp3 – гибридизациялану: Бір S –орбиталь және үш р- орбиталдар бірлесіп төрт бір түрлі “гибридизацияланған “ орбиталдарға айланады. Олардың арасында бұрыш 1090281-ңа тең.

Sp3 – гибридизациялану орын алған молекулалар тетраэдр геометрияға ие болады ( СН4, NH3 ).

Sp2 – гибридизациялану Бір S орбиталь және екі р- орбиталдар үш бір түрлі

“ гибридтелген ”орбиталдарға айналады. Олардың осьтерінің арасындағы бұрыш 1200 - қа тең.








1090 281


Sp3 – гибридтелу орын алған молекулалар тетраэдр геометрияға ие болады. (CH4, NH3).

Sp 2 – гибридизациялану. Бір S- орбиталь жән екі р- орбиталдар үш бір түрлі “ гибридтелген ” орбиталдарға айланады. Олардың осьтерінің арасындағы бұрыш 1200-қа тең.




Sp2 – гибридтелу амалға асатын молекулалар тегіс геометрияға ие болады.


Sp- гибридизациялану.Бір S-орбиталь және бір р-орбиталь екі бір түрлі

“гибридтелген” орбиталдарға айланады.Олардың осьтерінің арасындағы бұрыш 1800.






1080

Sp. Гибридтелу амалға асатын молекулалар сызықты геометрияға ие болады.

Тақырып : МО АОСК методтары.
Молекуляр орбиталь ( МО ) - Атом орбитальдарының сызықты комбинациясы

(АОСК).
МО саны = АО саны

2 АО = 2 МО
МО  босаңсытушы

 АО + АО =



МО  байланыстырушы







1S+1S Б байл






1S-1S

1S - 1S Б бос

Байланыс еселігі ( БЕ ) = байланыстырушы е саны - босаңсытушы е- саны

2

Диамагнетик парамагнетик


Байланыстың еселігі қанша жоғары болса, ол соншалық берік және байланыс ұзындығы соншалық қысқа (атом ядролары аралығындағы қашықтық) болады.

П- байланыс:

1800 айландырғанда

белгісі өзгереді.

-

П- орбиталь


Қосылыс Байланыс Энергия кДж/моль

Этан С - С 347

Этилен С  С 598

Ацетилен С Ξ С 811





Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   13




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет