Жауапты редакторы профессор Әбілаков Ә. Ә


§ 3. ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ТУЫСТАС ТІЛДЕР ІШІНДЕ АЛАТЫН ОРНЫ



бет2/16
Дата22.03.2017
өлшемі5,44 Mb.
#12079
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   16
§ 3. ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ТУЫСТАС ТІЛДЕР ІШІНДЕ АЛАТЫН ОРНЫ.
Қазақ тілі түркі тілдері тобына енеді. Қазіргі кезде отызға жуық түркі тілі бар. Түркі тілінде сөйлейтін халықтардың көпшілігі бұрынғы ССРО-да, жеке-жеке республикаларда, Ресейдін құрамындағы республика-ларда, автономиялы облыстарда тұрады. Олар: қазақ, әзірбайжан, қырғыз, өзбек, түркімен, чуваш, карақалпақ, татар, башқұрт, якут, тува, хакас, алтай, құмық, карашай-балқар, гагауз, түрік, үйғыр, т. б. Түркі тілінде сөйлейтін халыктардың біразы Түркия, Иран, Ауғанстан, Қытай, Монғол Халық Республикасында, т. б. жерлерде де тұрады.

Қазак тілі — Қазақстанда ғана емес, сонымен қатар басқа туысқан республикаларда, сондай-ақ шетелдерде (Қытай, Ауғанстан, Монғолия, т. б.) де тұратын қазақтардың ана тілі.

Түркі тілдері өзара туыстас болғандықтан, олардың бір-бірімен жақындық-тары, ортақ қасиеттері мол. Қазақ тіліне ең жакындары — ноғай, қарақалпақ, қарашай-балқар, қырғыз, татар, башкұрт, құмық тілдері. Түркі тілдерінің туыстастығы олардың лексикалық құрамынан, фонетикалық (дыбыстық) жүйесінен, грамматикалық құрылысынан байқалады. Көптеген сөздер түркі тілдеріне ортақ болып келеді. Оны кестеден көруге болады.

Сондай-ақ сөздердің септелуіңде, тәуелденуінде, көптелуінде,

жіктелуінде де ұқсастықтар бар.

Түркі тілдерінің бір-бірінен айырмашылықтарын да білген жөн.

Қазақ тіліне тән мына сияқты ерекшеліктерді байқауға болады:

1) басқа түркі тілдерінде сөз басында "й" келетін жерде қазақ тілінде ж дыбысы айтылады: йаш-жас, йол — жол, йаз — жаз, йыл — жыл, йоқ — жоқ, т. б.

2) басқа түркі тілдеріндегі ш дыбысы қазақ тілінде с, ал ч дыбысы ш дыбысына ауысады: аш — ас, таш — тас, ич — іш, куч — күш т. б.;

3) дыбыс үндестігінің ілгеріңді ықпал заңдылығы бойынша қазақ тіліндегі қосымшалардын қатаң, ұяң, үнді дыбыстардан басталатын бірнеше түрлері басқа түркі тілдерінде бола бермейді. Мысалы: қазақ тілінде сөзге ат-тар, қыз-дар, жас-тың, қыз-дың, бала-лар, бала-ның, көш-тер, кеш-тің болып қосымша жалғанса, өзге түркі тілдерінде, негізінен, олар былай қолданы-лады: ат-лар, йаш-ниң, қыз-ниң, бала-лар, бала-ниң, көч-лер т. б.

Осы тәрізді ерекшеліктерді аңғару үшін 1, 2, 3-кестеге назар аударыңыз.

1-кесте.



Тілдер

қазақ

тістер

қолдар

отыз

отыр

ногай

тислер

қоллар

отыз

олтыр

қарақалпақ

тислер

қоллар

отыз

отыр

қүмық

тишлер

кьоллар

отуз

олтур

татар

тешләр

куллар

утыз

олтур

башқурт

тештәр

қулдар

утыз

утыр

взбек

тишлар

кұллар

ұттыз

ултыр

Уйгыр

тишләр

қоллар

оттуз

утир

хакас

тістер

холлар

отыс

одыр

түрік

дишлер

коллар

отуз

отур

әзірбайжан

дишләр

голлар

отуз

отур

қырғыз

тыштер

қолдар

отуз

отур

2-кесте



Тілдер

қазақ

жиен

аға

жүрек

шаш

көз

қарақалпақ

жиен

аға

жүрек

шаш

көз

қырғыз

жеен

аға

жүрек

чач

көз

башқұрт

ейен

аға

йөрөк

сәс

куз

хакас

чеен

ага, ака

чүрек

сас

харах

өзбек

жиян

аға, оға

юрак

соч, чеч

куз

тува

чээн

акы

чүрек

баш

қарақ













дүгү




турік

йеген

аға

йурек

сач

гөз

3-кесте



қазақ

ноғай

әзірбайжан

қарақалпақ

қырғыз

татар




көз

көз

гөз

көз

көз

көз

бас

бас

баш

бас

баш

баш

жал

йал

йал

жал

жал

йал

қанат

қанат

ганад

қанат

қанат

қанат

жапырақ

яқрак,

ярпаг

жапырақ

жалбырақ

яфрақ

мұз

буз

буз

муз

муз

боз

жұлдыз

юлдыз

улдуз

жұлдыз

жылдыз

йолдыз

көл

көл

көл

көл

көл

күл

тас

тас

даш

тас

таш

таш

ай

ай

ай

ай

ай

ай

бір

бир(бер)

бир

бир

бир

бер

екі

эки

ики

еки

эки

ике

төрт

дөрт

дөрд

төрт

төрт

дурт

сегіз

сегиз

сэккиз

сегиз

сегиз

сегиз

көк

көк

көй

кок

көк

күк

жолсыз

йолсыз

йолсуз

жолсыз

жолсуз

юлсыз

қып-қызыл

кып-

кызыл

гып-гыр-

мызы

кып-

кызыл

кып-

кызыл

кып-

кызыл




мен

мен

мән

мен

мен

мин

сен

сен

сән

сен

сен

син

кел

кел

кәл

кел

кел

кил

керек

керек

кәрәк

керек

керек

күрәк

іш

иш

ич

иш

ич

эч

башқұрт

өзбек

ұйғыр




күз

күз

көз




баш

баш

баш




йал

ел (йол)

йал




қанат

қонот

қанат




ярпак

епроқ

йопурмак,




боз

муз

муз




йондоз

юлдуз

юлдуз




кул

көл

көл




таш

тош

таш




ай

ой

ай




бер

бир

бир




ике

икки

икки




дүрт

турт

төрт




һигез

саккиз

сәккиз




күк

кук

көк




юлһыз

йулсиз

йолсиз




кып-

кызыл

кип-

кизил

қип-

қизил




мин

мен

мән




һин

сен

сән




кил

кел

кәл




керәк

керак

керәк




эс

ич

ич





























П ы с ы қ т а у ү ш і н с ұ р а қ т а р
1. "Тіл — адамдар арасындағы қатынас құралы" дегенді қалай түсінесің? 2. Тілдің ойлауға қатынасы қандай? 3. Тіл қандай бөліктерден (деңгейлерден) тұрады. 4. Тіл білімінің салаларын ата. 5.Ана тілі деген ұғымды қалай түсінесің? 6. Мәдени және рухани байлық дегенді қалай түсінесің? 7. Ана тілі жөніңде қандай мақал-мәтелдерді, қанатты сөздерді білесің? 8. "Қазақ тілі — мемлекеттік тіл" деген ұғымды қалай түсінесің? 9. Қазақ тілінің басқа түркі тілдерімен туыстығын мысалдар арқылы көрсет, фонетикалық жүйесіндегі, сөздік құрамындағы, грамматикалық құрылы-сындағы ұқсастық, сәйкестіктер мен айырмашылықтарды айқындап бер.
ФОНЕТИКА




Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   16




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет