Жауапты редакторы профессор Әбілаков Ә. Ә



бет9/16
Дата22.03.2017
өлшемі5,44 Mb.
#12079
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   16
§ 64. СІЛТЕУ ЕСІМДІГІ.
Сілтеу есімдіктері меңзеу, нұсқау, көрсету мағыналарын білдіреді. Сілтеу есімдіктеріне бұл, сол, ол, осы, осынау, сонау, анау, ана, мына, мынау, тонау, әне, міне, деген сөздер жатады. Әдетте сілтеу есімдіктері сілтеу, меңзеу, мәнін білдіріп, сын есімнің орнына жұмсалып, қай? деген сұраққа жауап беріп, анықтауыш қызметін атқарып тұрады. Мысалы: Самғай бер асқардан-асқарға мынау қырандай (Ә. Ә). Бұл ұрыста Төлеген ерекше ерлік көрсетті (М. Ғ.) деген сөйлемдерде мынау, бұл есімдіктері қай? (қырандай, ұрыста)? деген сұраққа жауап беріп, анықтауыш болып тұр.

Сілтеу есімдіктеріне кейде көптік, тәуелдік жалғаулары жалғанады, анау, мынау, сонау, осынау дегендерден басқасы септелініп те қолданылады. Мысалы: бұл-бұлар, сол-солар, осы-осылар, анау-анауым-анауық-анаулары т. б.


Сілтеу есімдіктерінің тәуелдену үлгісі.





Жақ

бұл

сол

ол







I менің

бұным

соным

оным




II сенің

бұның

соның

оның




сіздің

бұныңыз

соныңыз

оныңыз




III оның

бұнысы

сонысы

онысы




I біздің

бұнымыз

сонымыз

онымыз







бұларымыз

соларымыз

оларымыз




II сендердің

бұларың

соларың







сіздердің

бұларыңыз

соларыңыз

оларың




III олардың

бұлары

солары

оларыңыз













олары




Жақ

осы

мынау (мына)

анау (ана)




I менің

осым

мынауым

анауым







осыным










II сенің

осың

мынауың

анауың







осының










сіздің

осыңыз

мынауыңыз

анауыңыз




III оның

осысы

мынауы

анауы




I біздің
II сендердің сіздердің

III олардың

осымыз осыларымыз

осыларың осыларыңыз

осылары

мынауымыз мыналарымыз мыналарың мыналарыңыз мыналары

анауымыз аналарымыз аналарың аналарыңыз аналары

62
Сілтеу есімдіктердің септелу үлгісі.


Септік-

тер


бұл

сол

ол

осы

мына

ана




А.

бұл

сол

ол

осы

мына

ана

I.
Б.

Т.
Ж.
Ш.
К.

бұ-ның (мұ-ның)

бұ-ған
бұ-ны (мұ~ны) бұн-да (мұн-да) бұ-дан (мұ-нан) бұ-ны-мен

ұ-ны—

-мен)

со-ның
со-ған
со-ны
сон-да
со-дан (со-нан) со-ны-мен

о-ның
о-ған
о-ны
он-да
о-дан (о-нан) о-ны-

- мен

осы--ның

осы-

ған

осы-ны
осы-

нда

осы-

дан осы—

-мен

мына--ның

мына-

ған

мына-ны
мына-да
мына-

дан мына—

-мен

ана--ның

ана-

ған

ана-ны
ана-да
ана—

-дан ана—

-мен

Сілтеу есімдіктері септелгенде, заттанып, зат есімнің орнына жұмсалады. Олардың септелгенде мынадай ерекшеліктері байқалады: 1) бұл, сол, ол деген сілтеу есімдіктері мен, сен, ол деген жіктеу есімдіктері сияқты септеледі: а) ілік, табыс, шығыс септіктерде түбірдегі л дыбысы түсіп қалады; ә) жатыс септікте түбірде л дыбысы н-ға айналады; б) көмектес септікте түбір мен жалғаудың арасында -ы дәнекері пайда болады (дұрысында түбірдегі л дыбысы түсіп қалып, көмектес септік жалғауы ілік септіктің дыбыстық өзгеріске түскен -ны (ң) тұлғасының үстіне жалғанады; е) барыс септік жалғауы түбірдегі л дыбысы түсіп калған түбірге -ған түрінде жалғанады; 2) барыс септік жалғауы -ған түріңде осы, мына, ана деген сілтеу есімдіктеріне де жалғанады: 3) жатыс септікте осы сілтеу есімдігіне -нда жалғауы жалғанады; 4) бұл сілтеу есімдігінің түбірі ілік, табыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктерде мұ түрінде де қолданылады.



63
Сілтеу есімдіктері сөйлемде толықтауыш қызметтерін де атқарады. Сілтеу есімдіктері сөйлемде атау септікте тұрып бастауыш болғанда, одан кейін сызықша қойылады. Мысалы: Бұлар — станцияның маңдай алды кұрылысшылары (Ө. Нұрш.). Бұл — аңыраған ана Наталья. (Ғ. М.).
§ 65. СҰРАУ ЕСІМДІГІ.
Жауап алу мақсатымен сұрау мағынасында қойылған сұрақтар сұрау есімдігі болады. Сұрау есімдіктері: кім? не? қай? қандай? қанша? неше? нешеу? нешінші? қайда? қайдан? қалай? қашан? қайдағы? қашанғы? Зат есімге және зат есім орнына колданыла алатын (заттанған) сөздерге қойылатын сұрақтарға көптік, тәуелдік, септік, жіктік жалғаулар қосыла алады. Мысалы: кім? кімім? кімдер? кімі? кімдерің? кімге? неге? қайсысы? нешеуі? кіммін? т. б.
Кейбір сұрау есімдіктерінің тәуелдену үлгісі.


Тәуелдіктің

жақтары


кім

не

қайсы

нешеу




/ менің

кімім?

нем?

қайсым?

нешеуім?

біздің

кіміміз?

неміз?

қайсымыз?

нешеуіміз?

II сенің

кімің?

нең?

қайсың?

нешеуің?

сіздің

кіміңіз?

неңіз?

қайсыңыз?

нешеуіңіз?

сендердің

кімдерің?

нелерің?

қайсыларың?

нешеулерің?

сіздердің

кімдерңіз?

нелеріңіз?

қайсыларыңыз?

нешеулеріңіз?

III. оның

кімі?

несі?

қайсысы?

нешеуі?

олардың

кімі?

несі?

қайсысы?

нешеуі?




кімдері?

нелері?

қайсылары?





Сұрау есімдіктерінің септелу үлгісі.


Сеп-тік

кім

не

кімдер

нелер

нешеу

қайсы?




А.

кім?

не?

кімдер?

нелер?

нешеу?

қайсы?

I.

кімнің?

ненің?

кімдердің?

нелердің?

нешеудің?

қайсынын?

Б.

кімге?

неге?

кімдерге?

нелерге?

нешеуге?

қайсыған?

Т.

кімді?

нені?

кімдерді?

нелерді?

нешеуді?

қайсыны?

Ж.

кімде?

неде?

кімдерде?

нелерде?

нешеуде?

қайсыда?

Ш.

кімнен?

неден?

кімдерден?

нелерден?

нешеуден?

қайсыдан?

К.

кіммен?

немен?

кімдермен?

нелермен?

нешеумен?

қайсымен?

64
Сұрау есімдіктерінің адамға қатыстылары ғана I, II жақтарда жіктеледі. Себебі I және II жақ яғни айтушы (мен, біз) және тыңдаушы (сен, сендер, сіз, сіздер) адам ғана болады. III жақ адамнан басқа да бөгде затқа қатысты бола береді.
Сұрау есімдіктерінің жіктелу үлгісі.


Жіктіктің жақтары

кім?

қайсы?

нешеу?

қандай?

не?




I мен

біз

II сен сендер
сіз

кіммін? кімбіз? кімсің? кімсіңдер?
кімсіз?

қайсымын? қайсымыз? қайсысың? қайсысың-

дар?

қайсысыз?

нешеумін? нешеуміз? нешеусің? нешеусіңдер?
нешеусіз?

қандаймын? қандаймыз? қандайсың? қандайсың-дар? қандайсыз?

-

-

-



-
-

сіздер
III ол

олар

кімсіздер?
кім? кімдер?

қайсысыздар?
қайсы?

қайсы?

нешеусіздер?
нешеу? нешеу?

қандайсыз-дар? қандай? қандай?

-
не? нелер?




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   16




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет