"жазушы" баспасы а л м а т ы — 1979 Каз 2

2)
«...Біздің
заманнан 500 жыл бұрын Грекия немесе Эллада елі 
үш мемлекет шаһарға (полиске) бөлініп, біріне бірі бағынбай, бытырап, 
дәурен сүреді екен: Афина мемлекет шаһары –
республикалы ел, Коринф 
–
сауда
-
саттық жасауда болыпты...»
Дұрысында: Бағзы Грекияның тарихы екі заманға бөлінеді. Біздің 
заманға дейінгі XI ғасырдан арғы дәуірі
–
«Бағзы Грекияның тарихи 
заманы» деп аталады. Сол бағы Грекияның тарихи заманында, яғни б. з. 
дейінгі XI–V ғасырларда Элладаның жерінде тәуелсіз мемлекет шаһарлар 
(полистер) саны 2 мыңға жуық болған. Біздің заманға дейінгі X–
V 
ғасырлар ішінде Жерорталық, Эгей, Қара теңіз жағалары мен 
аралдарында пайда болған грек отарлары 250 полис болған. Тарих 
осылай дейді. Олай болса, б. з. дейінгі V ғасырда Бағы Грекия дара үш 
полис болды деу қате. Б. з. дейінгі V ғасырдағы бағзы Грекияға тұтқа 
болған үш полис, оның үшіншісі Коринф деу де қате. Ол кездегі бағзы 
Грекия тұтқасы екі полис
–
Спарта мен Афина. Басқа полистер екіге 
бөлінген.
Бір бөлігі Афинаның, басқалары Спартаның шылауында 
болған. Коринф Спарта жағындағы полистердің бірі. Сауда
-
саттық тек 
Коринфтің екінші кәсібі емес, бағзы Грекия полистерінің бәрі және 
әрқайсысы сауда кәсібімен айналысқан. Соның ішінде Спарта мен 
Афина, әсіресе Афина саудамен көбірек айналысқан. Спарта –
грек 
(эллин) халқының Дор ұлысының шаһар мемлекеті Афина –
Эллин 
халқының Ион ұлысының шаһар мемлекеті. Афина мен Спарта тарихы –
бүкіл бағзы Грекия, Эллада тарихы. Оның ішінде Коринф жоқ. Бұл полис 
те ірі,
ірі болса да, көп полистің бірі. Спарта, Афинаға оның терезесі тең 
емес.
3)
«...Бұл кездегі Афинаны басқаратын патшасы Перикл екен. 
Бұл Перикл өзінің мектеп жолдасы, жасынан бірге өскен досы –
философ 
Анаксагорды жер аударған, ал жолдасы –
философ Сократты отқа 
өртепті, Ендеше, ол –
Афинаның қатыгез
334 

де айлакер әкімі болған ғой...
Дұрысында: философ Анаксагор Перикл патшаның досы, ақылшысы 
екені рас. Бірақ Анаксагорды жер аудартқан –
Перикл емес, Периклдің 
жаулары. Периклге саяси қаны қастар оның Анаксагор сынды досын, 
ақыл берер данасын «құдайдан безген», «құдайға күпір», деп айыптатып, 
өлім жазасына кестірген. Периклдің көмегімен Анаксагор Афинадан 
қашып кетіп, Кіші Азиядағы Лампсақ шаһарына тығылып, өлім 
жазасынан аман қалған. Бағзы Грецияда, оның ішінде Афинада 
қылмысты адамды ешкім қорғап қала алмаған. Патша да досын соттан 
құтқара алмаған. Қылмысты болса, патшалардың өздерін де 10 жылға 
Афинадан жер аударып отырған. Дана философтарын да сөйткен. Жай 
адамнан бастап, патшаға шейін соттай алатын мемлекет кұдіреткері 
Афинаның «Халық жиналысы» болған. Периклдің Анаксагорды 
соттатпауға әлі жоқ еді. Заң солай болған. Бағзы Грецияда патша да 
заңды бұза алмаған. Ал философ Сократты Перикл отқа өртепті деу 
бекер. Дұрысында: Сократ Периклден 20
-
21 жыл кейін туған, 30 жыл 
кейін өлген. Б. з. дейінгі 490
-
жылы туып, 429
-
жылы өліп қалған Перикл 
б. з. дейін 469
-
жылы туып, 399
-
жылы өлген Сократты қалай өлтірмекші? 
Анығында, Сократ Афина демократиясына қарсы саяси және 
идеологиялық күрес жүргізді.
Делюсқа (халыққа) қарсы қағидалар 
таратты. Афина демократиясы Сократқа жастарды жаман жолға саласың, 
еліміздің ежелгі дін салтын бұзасың, құдайға күпірсің, халыққа қассың 
деп айып тағып, өлім жазасына кескен. Сократқа халық наразылығын 
тұтатып қоздырған –
оның бұрынғы шәкірті, ақын Аристофан. Сократқа 
дос болып қасқа айналған –
Перикл патша емес, Аристофан ақын. Өлім 
жазасына кесіліп, зынданда жатқан Сократ, достары қаш десе де 
қашпаған; «Цикута» (сасыр) деген өсімдіктің шырын уын ішіп өлген. 
Тарих осылай дейді. Ендеше, Сократты Перикл өлтірді дегенде,
Сократ 
өртеніп өліпті 
335 

деушілік те бекер сөз. Анаксагор мен Сократтың сотталуына Перикл 
айыпты емес. «Ендеше, ол –
Афинаның қатыгез де айлакер әкімі болған 
ғой» дей қою ұшқары баға. Дұрысында: Перикл –
Афинадағы құлды 
демократияның көсемі, Афинаның стратегі, өзі ақсүйек тегінен шыға 
тұра, аристократияға, оли
- 
гархияға қарсы күрескен, халыққа сүйенген, 
Афинаны грек (эллин) мәдениетінің ордасына айналдырған. Перикл 
кезінде Афина мемлекеті шарықтап өсіп, өркендеу шыңына жеткені 
соншалық, Афина бүкіл Грекияның саясат, парасат, сауда, өнеркәсіп 
ордасына айналған. Б. з. дейінгі V ғасырдың 40
-30-
жылдары Афинаның 
гүлденіп шарықтаған шағы –
«Периклдің алтын ғасыры» (б. з. д. 449
-429 
ж.) деп аталады. К. Маркс түгел осы кезеңді «Грекияның іші керемет 
гүлденген» деп бағалаған (К. Маркс и Ф. Энгельс. Соч., т. I, 1938, стр. 
180). Афина мем
- 
лекетінің 40 жыл қайраткері (б. з. дейінгі 469
-
429 ж.) 
болған Перикл Афина халқының сүйікті көсемі бола білген. Афинаның 
жағымсыз патшаларын Халық жиналысы ымырасыз соттап баққан. 
«Остракизм» әдісімен соттап, 10 жылға Афинадан қуып отырған. 
Мәселен, б. з. дейінгі 510 ж. Гиппий патша, 438 ж. стратег ,қолбасы 
Аристид, 471 ж. Фемистокл патша, 461 ж. Кимон патша остронизм 
жолымен сотталып, Афинадан куылған. Сол кездегі Афина 
басшыларының ішінен 40 жылдай отырып, бірде
-
бір сотталмай өлген 
жалғыз Перикл ғана. Олай болса, бағы Афинаның әділ, дана, адал 
басшысы Периклді «Қатыгез де айлакер әкім» дей салу тарих деректеріне 
қайшы пікір.
4)
«...Перикл тұсында мына фарсы елінің шаһы Дарий соғыс ашып, 
Грекияға шабуыл жасапты...» деген сөз де жаңсақ айтылған. Дұрысында: 
тарихтағы атышулы Грекия
–
Персия соғысы б. з. дейінгі 500
-
499 жылдар 
арасында болған. Персия шаһы I Дарий Грекияға үш дүркін жорық 
жасаған. I Дарий б. з. дейінгі 493 жылы бірінші жорық жасағанда, Перикл 
әлі дүниеде жоқ болатын.
Б.з.д. 490 жылы І Дарий екінші жорық 
жасағанда,
336 

Перикл сол жылы туған емшектегі нәресте болатын. I Дарий дайындалып 
бола бергенде өліп қалып, оның өсиетін орындаушы баласы Ксеркс шаһ 
бастаған үшінші жорық б. з. д. 480 жылы басталғанда, Перикл 1
0 
жасар 
бала болатын. Бұл
–
бір. Екіншіден Перикл б. з. д. 490
-
492 жылдар арасы. 
Грек–Фарсы соғысы 449 жылы бітіп болған. Перикл патшалыққа соғыс 
біткеннен кейін келген. Грекия
-
Персия соғысы басталған кездегі Афина 
патша
- 
сы –
Фемистокл (б. з. д. 525 жылы туып, 460 жылы өлген), 
аяқталған кездегі Афина патшасы, қолбасы –
Қимон (б.з. д. 507 жылы 
туып, 449 жылы өлген
). 
5)
«...Дарий соғыс ашып, Грекияға шабуыл жасапты... Фарсы елі.. 
шетінен бөксере тиіп, Грекияны тықсырып келе жатқан кезі...»
–
дегенде, 
шындық айқындалмай қалған. Дұрысында: Дарийдің Грекияға алғашқы 
жорығы б. з. д. 493 ж. басталып, 429 ж. аяқталған. Персия әскерінің 
қолбасы I Дарийдің күйеу баласы Марданияның Геллеспонт теңізінен 
өтіп, Францияға жетіп, Македонияға шейін барғаны рас. Бірақ осы арала 
Афон шығанағында Персия кемелері қатты дауылдан қирап, Грекия 
қолынан жеңіліп, қалжырап қайтқан болатын, Дарий басқыншы 
Грекияны жеңіп береке тапқан жоқ, жеңіліп жер боп қайтты, айдай 
әлемге масқара болды. Опынған, ызаланған басқыншы патша кек алуға 
қамданды. Б.з.д. 490 жылы Персия империясынан жиналған 100.000 
қалың қолмен кемеге мініп, Эгей теңізі арқылы Аттиканың жағасына 
түсті. Анадай жерде Марафон қаласы тұр. Афинамен екі арасы 10
-15-
ақ 
шақырым жер. I Дарий әскерінің қолбасшылары –
Датис пен Артаферн. 
Персия қолы 100.000 адам. Фемистокл әскерінің қолбасы –
Мильтиад. 
Грекия қолы 11.000 адам. Оның он мыңы –
ариналықтар, бір мыңы –
платейліктер. Марафон қырғыны болды. Отанын қорғаушы 11.000 грек 
100.000 басқыншыны қойдай қырды, талқандап жеңіп шықты. Дарий 
басқыншы екінші рет масқара боп жеңілді. 100 мың қолмен 11 мың 
қолдан жеңіл
- 
337 

геннен өлген артық еді. Күйінген, өршеленген 
I 
Дарий Элиннен кек 
алуға тағы да қамданды. Тістене, азуын баса қимылдады. I Дарий б.з.д. 
486 жылы өліп кетті. Арманын баласы, таққа мұрагер Ксеркске өсиет 
етті. Ксеркс шаһ бір миллион қолды бастап, көп кемемен Садр 
шаһарынан аттанып, көпір арқылы Геллеспонттан өтіп, Фракия мен 
Македонияны басып
алды. Солтүстік Грекиядан басакөктеп өтіп шықты. 
Фермопил мойнағына тұмсық тіреді. Ксеркс қырғын
-
жорықпен Орталық 
Грекияға жарып өтті. Жүрген жолын қан
-
жоса қылып, Афинаға төніп 
келіп қалды.
Үш жүз ғана кемелі грек флоты оған төтеп бере алмай, кері 
шегіншектеп келеді. Грекия флотының бас әмірі –
Спарта патшасы 
Эврибинд. Афина патшасы Фемштокл –
Грек күштерінің бас қолбасы, 
үлкен данасы. Фемштоклдің ақыл
-
айласынан гректер Афинаны оңтүстік
-
батыс іргесіндегі аядай тар Саламин түбегіне жаудың қалың кемесін 
ұйлықтырып қамап қойып, әрі де –
бері де шыға алмай кептеліп қалған 
кемелерді қиратып, бықпырт тигендей қылады. Персия кемелерінің 
қирағаны –
қирап, аман қалғаны бас сауғалап қаша жөнелген. Отан 
қорғау сезімін дана ақыл басқарғандықтан, Грекияның аз қолы 
Персияның миллион қолын быт
-
шыт қылған. Б. з. д. 480 жылы көктемде 
басталған Дарий
-
Ксеркстің үшінші жорығы осылай тынған. «Жығылған 
күреске тоймайды» деген емес пе? Б. з. д. 479 жылы Персияның 300.000 
қолын бастаған Мардония Грекияның 100.000 қолымен соғысып, тағы 
жеңілген. Микале шығанағында соғысқан Персия флотын Афина флоты 
тағы жеңген. Әбден сілесі қатқан Персия Европаны басып алуды қойып, 
енді Кіші Азиядағы грек отарларын қайтарып
алуды аңсап, соғысқа тағы 
қамданған. Кіші Азияның оңтүстігіне су әскері мен жер әскерін 
құжынатып жинаған. Мұны естіген Афинаның қолбасы, патшасы Кимон 
Кіші Азияға өзі жорық жас
- 
338 

ап, бірнеше қаланы басып алған; б. з. д. 469 жылы Эвримедонт өзенінің 
сағасында болған қырғында Персия қолын қырып, жеңіске жеткен. 
Осыдан 20 жыл кейін, б. д. 449 жылы Кимон күшті грек флотымен Кипр 
аралына жорық жасаған. Кипрді Персиядан тартып алу жорығы, аралдағы 
қалалардың бірін қамай бастағанда, сол 449 жылы Кимон қайтыс болған. 
Афина флоты Персия қолын үлкен екі шайқаста да еңсере жеңіп, 
сілейткен. Персия басқыншыларының жаулау ниеті осымен тынған. 
Афина шығыс жағындағы теңіздерді өз билігіне алған. Сол б. з. д. 449 
жылы Грекия –
Персия соғысы біткен жыл деп саналады.
6/ «...Гректің сол дәуірдегі көп құдайларының ең ірілері Делос 
аралында, ұлы храмнын жанында тұрыпты
-
мыс. Осындай қысылшаң 
жағдайда Перикл Делосқа барып, храмның ұлы абызымен (жрец) 
ақылдасады. «Құдайдан тіл алып бер, діндар грек елін ағаштан кеме
жасататын ет дегенді айтады...
–
деп, грек
-
фарсы соғысына байланысты 
туған тарихи аңызды әңгіме
- 
лейді.
Бұл аңыздың барлығы рас. Бірақ Сәйекең, екі нәрсені ұмытып отыр. 
Делос –
Афинаға бағынышты Эгей теңізіндегі аралдардың бірі, Афина 
үшін оның маңызы күшті болғаны рас. Біріншіден, Делос аралы
–
грек 
нанымынша, күн құдайы Аполлонның туған жері, онда аяулы Аполлон 
храмы /ғибадатханасы/ бар. Екіншіден, күлі күндес Спарта одағына 
қарсы құрылған Афина одағының ортадан жинаған қаражат кассасы көп 
уақыт осы Делоста болған, Ион ұлысының Афинаға қарасты одағы 
«Делос одағы» деп аталған, Одақтың үкімет мәжілістері Делоста өткізіліп 
отырған. Кейін Перикл одақтас полистерді көндіріп, ортақ кассаны 
Афинаға көшіртіп алып, Афинаны гүлдендіруге, Эллин мәдениетін 
жақсартуға жаратқан. Перикл кезінде Афинаның шалқып байығаны 
сонша, шаһар кассасында бос жатқан ақша қоры 10 миллион сомға 
жеткен. Ол заманның
адам айтқысыз көп ақшасы, зор дәулеті! Бірақ 
Делос
- 
339 

тағы храм –
бүкіл Грекия храмы емес, Ион ұлысының храмы. Грекия –
Персия соғысының қысталаң кезінде Афина патшасының ақыл сұраған 
храмы Делос храмы емес, Дельфі храмы. Орталық Грекияда /Элладада/, 
Беотияның батысында Фонида деген жер бар. Сол Фонидада әулие кент 
аты шыққан Дельфі дуаны бар. Бүкіл грек әлеміне аты әйгілі Аполлон 
құдайдың ғибадатханасы /храмы әм аянханасы/ –
осы Дельфі храмы. 
Әулие Дельфі храмы әулие тау Парнастың етегінде. Бағы грек 
нанымынша, Парнас тауының басы
шабыт демеушілері –
музалардың, 
яғни өнер
-
ғылымға пана тәңіриялардың мекені болыпты
-
мыс. Грекия
-
Персия соғысы басталғанда Афина патшасы /архонды/ –
Перикл емес 
екені жоғарыда айтылды. І
-
Дарийдің алғашқы жорығы жылы /б.
э. д. 498 
ж./ Афинаның архонты –
Фемистокл екені де айтылған. Олай болса, 
тарихи аңыз бойынша, Персия шапқыншылығынан қорғану үшін кеме 
жасауға «алладан аян сұрап» абызға барған Афина патшасы Перикл 
болмайды, Фемистокл болады. «Афиняне должны искать защиты за 
деревянными стенами!»
–
«Афиналықтар
қорған
-
пананы ағаш 
қабырғалардың тасасынан іздесін!» деген «алладан келген аянды» 
Афинаға жеткізген –
Делос аянханасының абызы емес, Дельфі 
аянханасының абызы. Бұл «алланың аянын» халыққа «жиналыс ашып, 
сөз сөйлеп» жеткізген патша –
Перикл емес, Фемистокл. Бір жағынан, 
Дельфі ғибадатханасынан келген «алланың аянына» ұйыған, екінші 
жағынан, Фемистоклдің адал ақылына көніп, шешен тіліне сенген Афина 
халқы Фемистокл патшаға Лаврион кенінен жыл сайын шыққан күміс 
қаражатты аямай жұмсап, Афина флотын күшейтуіне ұлықсат берген. 
Фемистокл теңіз флотын 2–3 жылда дүрілдете жасатып, Афина
кемелерін 
300-
ге жеткізген. Афинада б. з. д. 4
93-
471 жылдары патша болған 
Фемистокл күшті соғыс
-
теңіз флотын жасаған.
340 

Аңыздағы «ағаш қабырға» жөніндегі «алланың
аянын» 
есеңгіреп 
айтушы 
–
«бір 
жігіт». 
Дұрысында, 
Дельфі 
аянханасында бұл міндетті атқарып тұрған –
әйел абыз, абызтай 
Пифия болған. Ғибадатхана ішінде «алланың аянын» есту 
мерзімі Сәйекеңде ел аузындағы аңызша суреттелген. Тарихта 
сәл өзгешелеу айтылады: Парнас тауының етегінде жалпақ 
жартас жатыр. Жартастың ортасы қақ айырылған терең 
жарықшақ шыңырау тесік. Сол жарықтан күкірт буы бұрқырап 
атып, басқа шабады; иіскеген адам мас болып, есеңгірейді. 
Жалпақ жартастың сол жарықшағының үстінен әсем
храм
-
ғибадатхана
орнатылған. Храмның алдыңғы жағында әшекейлі 
мехрап /алтарь/. Аполлонның алтын мүсіні осы жерде, кәрі лавр 
ағашының қасында. Күкірті аңқыған жарықшақ та дол осы арада. 
Абыздар жарықшақтың үстіне алтынмен апталған үш сирақты 
ағаш ошақ орнатып,
үстіне абызтай Пифияны отырғызып қояды. 
Күкірт буынан масайып, есеңгіреп, елтіп отырған Пифия 
сандырақтаған адамдай, қиюсыз, үйлессіз сөздерді күбірлеп 
күңіренеді. Осыны үлкен абыз «алланың аяны» деп түсіндіреді, 
сұраушыға жағымды жауап береді. Грекияның ішкі
-
тысқы 
сырларын жетік білетін абыздар көп қателеспейді, «алладан 
келген аян» деуге татырлық «болжау» айтады, білгіштік 
білдіреді.
7)
Кир жөнінде. Азияда Яфет бабасынан өрбіген халықтар: 
мәді (мидяне), бектірі (бактряше), фарсы
(перси, персяне). 
Бұлардың мекені Иран жоталары болғандықтан иран халықтары 
немесе арын (арии) халықтары деп атаған.
Мәді елі –
Мәдия (Мидия) батыс Иранда. Б. з. д. IX ғасырда 
Мәдияны
Ассирия басып алған, Б. з. д. ҮІІІ ғасырдың аяғында 
Мәдия Ассирияның уысынан азат болған. Тәуелсіз Мәдияның І
-
патшасы –
Дейік (Дейок). Дейіктің баласы Киаксари (Киаксар) 
патша Ассирияны басып алған. Киаксарының баласы Астиақ
341
 

(Астиаг) патша Мәдияға Персияны бағындырып отырған. Ел аузындағы 
аңыздың айтуынша; Мәдия патшасы Астиақтың қызын фарсының бір 
нояны алған. Астиақ Персияны сол күйеуіне билетіп қойған. Астиақ бір 
күні түс көріпті. Түсінде Фарсыға ұзатқан қызының аузынан қара су 
ақтарылып, дүниені сел басыпты... Ояна келсе –
түсі екен. Уәзірлері: 
тақсыр, бір жиенді
болады екенсіз, құдай қаласа,
ол ержеткенде жер 
жүзін билейді екен,
–
деп жорыпты. Мәдияның болашағынан қорыққан 
Астиақ бұған қуанбапты, шошыныпты. Айтқанындай
Фарсыдағы қызы 
ұл тауыпты. Астиақ Ғарпақ (Гарпаг) деген бір ноянына баланы алып, өз 
қолыңнан өлтіріп қайт деп жібереді. Жас нәрестені өлтіруге қолы 
батпаған,
көзі қимаған Ғарпақ Астиақтың қойшысына әкеп тапсырады, 
мына бөпені сен өлтір деп беріп кетеді. Баласы жоқ қайыршы мен әйелі 
нәрестені өлтіруге қимайды, өсіре береді. Атын Кир қояды. Кир балақай 
құрбылас балалармен бір күні патша болып ойнайды. Уәзірі болған бір 
бала бағына қоймапты. Кир «патша» оны қамшымен сойыпты. 
Сойылған бала әкесіне жылап барады. Әкесі, Мәдияның үлкендерінің 
бірі екен, Астиаққа шағынады. Астиақ Кир баланы алдыртады, 
Астиақтың «Сен біреудің баласын сонша неге ұрдың?» деген сұрағына 
Кирдың жауабы: «Біз «патша» ойынын ойнадық. Мен патша болдым. Ол 
уәзір болды. Уәзір бағынбаса патша соймағанда не істейді?»
–
депті. 
Бала тайынбайды, өжет сөйлейді, өктем тықылдап тұр. Және де Кир
баланың бет бейнесі, шешесінен –
Астиақтың өз кызынан аумайды. 
Аузынан түскендей. Кир өзінің жиені екенін сезіп қалған Астиақ 
Ғарпақты да, қойшыны да бір
-
бірлеп шақырып сұрап, шындарын 
айтқызыпты.
Астиақ
патша Кир баланы Персияға, әке
-
шешесіне жіберіпті, қойшыға 
тимепті, қолбасы Ғарпақты қатты жазалапты да қойыпты.
342 

Сол Кир б. з. д. 560 жылы, әкесі өлгеннен кейін, Персияның жергілікті 
басқарушысы болады, Ғарпақ досымен астыртын күш қосып Мәдияны 
басып алады; Нағашысы Астиақ
патшаны тұтқынға алады. Б. з. д. 559
-
550 жылдары тәуелсіз Персия патшалығын құрады. Б. з. д. 546 жылы 
Индияның бір бөлегін, Лидияны, Кіші Азиядағы грек отарларын басып 
алады. Б. з. д. 583 жылы Вавилонияны қаратып алады. Кир өз 
империясына Орта Азияны да (Хиуа, Бұхар, Қоқан т.б) қаратып алған
-
ды. Басқыншылық араны ашылып алған Кир б. з. д. 529 жылы жорық 
жасай келіп, Арал аймағындағы сахраны мекендеген массағат (массаит) 
сақ (сак) ұлыстарымен үлкен шайқаста мерт болған. Әлемді билемек 
болған әйгілі жеңімпаз Кир
біздің жерде, біздің батыр бабаларымыздың 
қолынан қаза тапқан. Кирдің сүйегі Пасарғады қаласындағы ата
-
бабаларының сүйегі жатқан мазарға апарылып қойылған.
8)
Крез
-
Кіші Азиядағы Лидия мемлекетінің (астанасы –
Сарт яғни 
Сарды –
шаһары) соңғы патшасы. Б. з. д.
560-
546 жылдары патшалық 
болған. Кіші Азиядағы грек полистерімен (Эфес, т.б.) соғысып, 
Грекияның бұл өңірдегі Миллеттен басқа қалаларын Лидияға қаратып 
алған. Сөйтіп теңіз жолына Лидияның қолы жеткен. Бағындырған 
қалаларынан тек сыйлық (дань) алып тұрған.
Олардың ішкі өміріне, 
мемлекеттік тәртібіне қол сұқпаған. Крез сол заманның асқан байы 
болыпты. Байлық даңқы жер жарған. Крез аты байлық мағынасында 
ұғылған. Біреуді бай екен деудің орнына «Крез екен» дейтін болған жұрт. 
Қолы ұзын Крез Грекиямен қарым
-
қатынасты күшейткен. Қымбат тарту
-
таралғы, сый
-
сияпатқа жығып, Дельфі ғибадатханасын жарылқап тұрған, 
Дельфі абыздарын аузына қаратып алған. Афинаның дана архоны Солон 
да Крездің қадірлі қонағы болып қайтқан. Б. з. д. 546 ж. Кирден жеңіліп, 
сөйткен Крез жауына пенде болған. Лидия мемлекеті
мәңгі жойылған. 
343 

Сәйекең жазған аңыздағы Крез –
осы Крез.
9)
«..(Дарийдің әкесі Камбиз –
Кирдің баласы.
–
С.Т.) ..»
–дегенде бір 
жаңсақтық бар. Рас, Кирдің баласы –
Камбиз. Әкесі Кир жер жүзіне 
жорық жасап кеткенде, Персия империясын баласы Камбизге басқартып 
отырған. Өзі өлгенше б. з. д. 529 ж. Камбиз Персияның қосалқы 
билеушісі болып келіп, 529
-
552 жылдары оңаша патша болған. Б.з.д. 525 
ж. Мысырды (Египетті) жаулап
алған. Өзі мейлінше қатал, өркөкірек 
және маскүнем патша болыпты. Мысырдан еліне қайтқан сапарында 
жолшыбай б. з. д. 522 ж. өлген. Камбиз өлгеннен кейін Кир кіндігінен 
тұқым қалған жоқ. Камбизден
бала жоқ. Камбиз Дарийдің әкесі емес. Кир 
–
Камбиздер Ахеменид әулетінің үлкен бәйбішесінен тараған бұтақ. І
-
Дарий
–
Ахеменид әулетінің (династиясының) кіші тоқалынан өрбіген 
ұрпақ
. 
Камбиз Ахеменид әулетінің үлкен ұрпағының соңы, І
-
Дарий 
Ахеменид әулетінің кіші ұрпағының басы. І
-
Дарий
Ахеменид тұқымына 
қарсы көтерілісті баса сала, б. з. д. 522 жылы Персия патшалығын басып 
алған. І
-
Дарий тұсындағы Персия империясына қараған жерлер: шығыста 
Үнді (Инді) өзенінен батыста Эгей тенізіне шейін, солтүстікте Кавказдан 
–
оңтүстікте Ніл дариясына дейін. Осынша үлкен империяны
аз көріп, 
Грекияға
басқыншылық соғыс салған Дарий
-
Ксеркстер Персия 
империясын титықтатып, оның болашақта әлсіреуіне, ыдырауына, 
жойылуына жоралғы (предпосылка) жасап кетті. Тарихта жойылатын 
империядан әділет, қанағат кетеді, әділетсіз, қанағатсыз империя
жойылады.
10)
Солон б. з. д. 638 жылдары туып, 559 жылдары өлген. Бағы 
Афинаның ұлы саясаткер қайраткері, мемлекет реформаторы. Б. з. д. 594 
жылы Солон демократияны дамыту үшін қажетті реформа жасап,
жаңа 
заң шығарған. Солон заңы
344 

шыққаннан кейін қара халық (демос) пен бекзадалар (евпатридтер) 
арасында етек алған тартыс біраз уақыт бәсеңсіп басылған. Бұқара мен 
бекзада халық бірауыздан Солонды б. з. д. 594 жылы бірінші архонт 
(патша) етіп сайлаған. Кейін алданған кедейлер наразылығы
қайта 
қозады. Бұл қозғалысты әрі
дарынды, әрі
баққұмар
адам,
Солонның 
туысы –
Писистрат (б. з. д. 600 ж. туған, 527 ж. өлген) басқарған. Б. з. д. 
560 жылдары Солон 10 жылдай шет елдерді аралап келуге кетеді. Ол сол 
сапарында Лидияға да барып, Крездің қонағы болған. Сол 560
-527 
жылдары Афинаның патшасы Писистрат болған. Солон Аттикадан 
алғашқы шыққан ақындардың бірі. Элегия, ямбы тектес
өлеңдер жазған.
Бізге
сақталып жеткен шығармалары –
«Саламин», «Афиналықтарға 
сабақ» (Наставлении афиниянам) атты элегиялары және «Өзіме сабақ» 
(Наставление самому себе») дейтін тәлім өлеңдері.
11) «
...Дарий патшаның заманы бергі Фараби, Рудаки, Фирдоусилер 
заманынан 1500 жылдай бұрын...» делінген. Бұл долбар
нобайы
дұрыс,
бірақ дәл
емес.
Дәлірегі:
І
-
Дарий Персия императоры болған кез
б. з. д. 
522-
486 жылдар ғой.
12) 
«..Фирдоуси 999 жылы «Шаһнаманы» жазып
бітірді...» делінген. 
Дәлірегі:Фирдоуси «Шаһнаманың»
бірінші бітімін 994
жылы
жазып
бітірген, екінші
редакциясын 1010 жылы бітірген. Бұл екінші нұсқасына 
Махмуд сұлтанға жазған мадақтамасын (панегрик) қосқан. Аңыз 
бойынша, Махмуд сұлтан бұл тартуды алмапты. Сұлтанға ерегіскен 
Фирдоуси оған енді улы мысқылмен күйдіргі мазақтама жазыпты. 
«Шаһнама
- 
ның» содан бергі басылымдарының бәріне бұл мазақтама 
енгізілген. Эпопеяның тамамдамасы осы.
13) 
«..Сағди Ширази 1208 жылы туса керек...»
–
дегеннің нобайы 
дұрыс. Дәлі әлі белгісіз. Үлкен Совет
Энциклопедиясында Сағди
345 

(Саади) 1184 жылы туған, 1291 жылы өлген делінген. Бұл есеп бойынша, 
Сағди 107 жасқа келіп өлген болады. Қысқаша әдеби Энциклопедияда 
Сағдидың туған жылы 1203
-
1210 жылдардың арасы, өлген жылы 1292 
жылы делінген. Бұған қарағанда, Сағди не 89 жыл, не 82 жыл өмір 
сүрген.
Ісләм
ЖАРЫЛҒАПОВ

жүктеу/скачать 2,49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: