Жігіттің СҰлтаны еді-ау әбдіғапар немесе 1916 жылғЫ Ұлт-азаттық КӨтерілістің АҚИҚаты

Кеңестік кезеңде 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс туралы көптеген шығармалар, оның ішінде проза, поэзия, драма жанрларындағы шығармалар жазылды. Бұл шығармалар авторларының арасында Торғай ақындық мектебінің өкілдері де баршылық. Атап айтқанда, Омар Шипин, Нұрхан Ахметбеков, Күдері Жолдыбаев, Сәт Есенбаевтар Торғайдағы көтерілістің куәгерлері ретінде бұл тақырыпқа көбірек қалам сілтеді. Алайда кеңестік цензура олардың тарихи шындықтан ауытқуына әсер етпей қойған жоқ. Аталған ақындар шығармаларында Амангелді мен Әлібидің бейнесі ғана сомдалып, көтеріліс көсемі Әбдіғапар мен Оспан бейнелері жағымсыз етіп көрсетіледі немесе мүлде аталмайды. Біздің қолымызға 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс тақырыбына арналған Файзолла Сатыбалдыұлының "Әбдіғапар хан" деп аталатын поэмасы тиді. Бұл поэма біздің шамалауымызша Файзолла Сатыбалдыұлы сотталмай тұрғанда – 20-жылдардың аяғында жазылған. Поэма негізгі төрт бөлімнен тұрады. Бірінші бөлім кіріспе, екінші бөлімде көтерілістің ұйымдасуы, үшінші бөлімде көтерілістің шарықтау шегі – Күйік, Доғал, Татыр шайқастары туралы айтылады. Ал, төртінші бөлімде қорытынды берілген.

Ақынның бұл шығармасы сол кезеңде 1916 жылғы Ұлт-азаттық көтеріліс тарихын бұрмалап көрсетушілерге жауап ретінде жазылған. Кеңес өкіметі орнағаннан кейін Амангелді өліміне Әбдіғапарды кінәлі етіп тауып, оған және Кейкі батыр Көкембайұлына жалалы қара күйе аямай жағылған болатын. Жалған жалаға шыдамаған ақын ақиқатын айту үшін қолына еріксіз қалам алған. Кіріспе бөлім негізінен оқырманға арналған.

Бұл заман – байқасаңыз жұмбақ сапар,

Айламен жақсыларды болды матар.

Ел ұстап, тұлпар мініп, ту көтерген,

Есімнен кетпей қойды Әбдіғапар.
Патшаға екі ғасыр болдық отар,

Дәміміз осы болар әлі татар.

Хан болған 13 болыс, үш Торғайға,

Жігіттің сұлтаны еді-ау Әбдіғапар.

Дүниеге сирек келер ондай тәуір.

Сабырлы ақыл иесі, білімге бай,

Ерекше бір белгісі – мінезі ауыр.

Жұпыны жүретұғын кеуде кермей.

Жан еді хан да болса, қарапайым,

Күн кешкен ұсақ-түйек, жел сөзге ермей [1] – деп басталатын кіріспе бөлімде Әбдіғапардың жан дүниесі көрсетіледі. Терең ойлы, кемеңгер тұлғаның қарапайымдылығы жөнінде тарихшы ғалым М.Қозыбаевтың "Әмір Әбдіғапар" атты мақаласында да айтылып, мысалдар келтірілген [2].

46 жастағы Әбдіғапар ағаштан түйін түйетін. Ел оны жадына халық шежіресін хаттаған, байсалды, аз сөйлеп, көп іс тындыратын, еліне елеулі, халқына қалаулы азаматы деп танитын. Ендеше Әбдіғапардың есімі аталып, ақ киізге көтеріліп, хан сайлануының осындай негіздері де бар-ды. Әбдіғапар "хан" деген атақты Шыңғыс әулетінен шыққандарға ғана тән дәреже екенін жақсы білетін. Сондықтан да қарадан шығып хан болғанына ризашылығын білдірді де, өзін "әмір" атауды жөн көрді [2].

Алайда қарапайым халық Әбдіғапарды "әмір" деп емес, "хан" деп атап кетті.

Ақын Әбдіғапар өлгеннен кейін "кей есуастардың" шындыққа көз жеткізбей, жазықсыз күйе жағып, бекер кіналап жүргендігін айта келіп, бұл дастанда тек өз көзімен көрген ақиқатты келер ұрпаққа жазып қалдырып бара жатқанын мәлімдейді:

... Жазамын көзімменен көргенімді,

Тексеріп анық сөзін, білгенімді.

Ғазал ғып қалдырайын ақ қағазға,

Біреулер қарар бір күн еңбегімді.
Қоспаймын өтірік сөз арасына,

Әр істің көшкен сауап – расына.

Тарихтың тегеріші айнымалы,

Қарасын кім де болсын шамасына...

Ақиқатты және айтпай тұра алмаймын.

Өтіріктің құйрығы бір-ақ тұтам,

Дәлелсіз жалған сөзге көне алмаймын.

Ал, шындық су түбінде жатқан маржан.

Көрсетті көп тарихты боямалап,

Қарамай обалына Ыбырай, Әлжан.

Білінер о дүниеде, кімнің ағы.

Үндемей өтірік сөзді қостап кетті,

Жанкүйер туысыңыз Әли-дағы [1].

Мұндағы Ыбырай, Әлжан дегендер – Торғайдағы ұлт-азаттық көтерілісте мыңбасы болған, көтеріліс тарихынан естелік, мақала, әңгімелер жазған Ыбырай Атамбеков пен Әлжан Қарабаев. Ал, Әли деп отырғаны – Әліби Жангелдин. Алланың ақ жолында жүрген құранқари Файзолла ақын жалған сөз бен өтіріктің үлкен күнә екенін шариғат және хадис қағидаларымен дәлелдеп, жұртты ақиқатқа жүгінуге шақырып, кіріспе бөлімді мына шумақпен аяқтайды:

...Артқы жас кетпес үшін тегінде азып,

Бірліксіз, берекесіз шілдей тозып.

Көзбен көрген жайларды білгенімше,

Ақ қағазға белгі ғып кеттім жазып.

Екінші тарауда ақын 1916 жылғы патша жарлығы туралы, оны Торғай қазақтарының қалай қабылдағаны жайлы сыр шертеді.

Патша өкіметінен түңілген халық тығырыққа тірелді. "Шешінген судан тайынбас" – деп, тәуекелге бел байлаған ел, оның басшылары құрылтай шақыруды жөн көрді. 1916 жылы қараша айының 27-інде Жалдама өзенінің бойында 13 болыстың өкілдері жиналды. Құрылтай маусым жарлығына қарсы көтерілген халық шешімін мақұлдады.

Сонымен Жалдамада өткен құрылтай Әбдіғапарды "хан" сайлайды. Сонымен бірге осы жиында әскербасылар да бекітіледі. Амангелді жиналған қолдың сардарбегі болып жарияланады.

... Демеңіз кез болады пәле қайдан,

Асынған елдің көбі қару-сайман.

Арғындардың бұл жолғы жиынына,

Риза болды тегіс Қыпшақ, Найман.

Хан тұқымы Қапар бек болсын деп хан.

Сардарлыққа ұйғардық Аман ерді,

Жолдарыңа құрбандық мал менен жан [1].

Аталған құрылтай ақ патшаға елші жіберуді де естен шығармайды. Орталарынан қаржы жиып, Төкенің Смағұлын Санкт-Петербургке патшамен жолығып істің мән-жайын біліп келуге аттандырады. Төкенің Смағұлының атақты адвокат Плевакомен тамырлығы бар, Торғайдағы көзі ашық, білімді кісілердің бірі еді.

...Кез болдық па деп тегі қазған орға,

Я болмаса, айламен құрған торға.

Жиналған ел жөнелтті қаржы беріп,

Смағұлын Төкенің Петерборға.

Айтты халық: – Смағұл, барып қайт! – деп,

Жолың болса, жолығып ақ патшаға,

Бір жауабын кесімді алып қайт деп.

Өтініп сұраған соң туыс-бауыр.

Жолдасы Плеваконы қуат көріп,

Жолға шықты, сөз айтпай ер Смағұл [1].

Бас сардар Амангелді жиналған қолға әскери жаттығулар өткізіп, қару-жарақ дайындауға кіріседі. Әр жерден жиналған жасақтар әскер тәртібімен мыңдыққа, жүздікке бөлінеді. Негізгі мыңбасылар болып Кейкі Көкембаев, Өмен Мұсабаев, Қосжан Манабаев, Әлжан Қарабаевтар бекітіледі. Сарғаскер болып Ырысбайдың Әбіші, хан атасы Шымберген қажы, елбегі болып Құндызбайдың Әбжаны белгіленеді.

Ақынның бұл тараудағы тағы бір сюжеті назар аударарлық. Торғайда губернатордың келуіне байланысты, бір жағы патшаның "маусым" жарлығына байланысты съезд өткізіледі.

...Бір күні болады деп үлкен сиез,

Торғайдың қаласына шақырды үйез.

Губернатор сөзіне қарсы шығып,

Көрсетті Әбдіғапар бөлек мінез.

Іс қылып отыр патша ойға қонбас.

Қазақтан әскер алмау заң болатын,

Анттан тайған деген бар, патша оңбас.

Бұл жарлыққа халық тұр тегіс сенбей.

Губернатор қылса да түлкібұлаң,

Сөзіне Әбдіғапар қойды көнбей.

"Есіреді япырмай, мынау қайдан,

Қорықпайтын кім еді Николайдан"

Деді ішінен сол сәтте губернатор,

"Орнатармын басыңа бір зор майдан!"

Шуақ кетер бұлт басса, күн мен айдан.

Губернатор жіберді 700 қол,

Жазалауға бұларды Қостанайдан [1].

Үшінші бөлімде ақын Әбдіғапар әскерлерінің патша әскерлерімен шайқасын суреттейді. Мұнда 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілістің негізгі майдандарының бірі – Доғал соғысы сипатталған. Соғыстағы Әбдіғапардың көрегендігі, Амангелдінің қолбасшылығы, Кейкінің құралайды көзге атқан мергендігі, Өмен, Ідіріс, Әлжан, Жағыпар батырлардың ерлік істері ақын тілімен шебер кестеленген. Мұндағы Өмен, Ідіріс, Жағыпар сияқты батырлардың азаттық үшін жан қиған сәттерін көзге жас алмай оқу мүмкін емес.

Соңғы бөлім – қорытынды бөлімде ұлт-азаттық көтерілістің негізгі мақсаты, көтеріліс көсемі әмір Әбдіғапардың арман-мүддесі айтылады. Соныман қатар автордың негізгі айтпақ идеясы да осы бөлімде анық аңғарылады:

... Қапардың арманы еді – жеке ел болу,

Орыстан қанап келген ірге бөлу.

Сөзіне қазақ ермей ақырында,

Дертіне таппай өтті ол да дәру.
Елім деп еңіреген қайран Қапар,

Әруағы бір қозғалмай қалай жатар.

Өтті ғой өле-өлгенше зар еңіреп,

Орысқа боласың деп мәңгі отар.

Өтірік бос сөзіне әбден тойдық.

Алданып арбауына ел бола алмай,

Қапардай асылдардың көзін жойдық [1].

Файзолла ақын өзі де көтеріліске қатынасушылардың бірі, Әбдіғапардың көмекшілерінің қатарында болған кісі. Көзі ашық, көкірегі ояу ақын ақ патша құлап, кеңес өкіметі орнағаннан кейін де өмірінің соңына дейін орыс отаршылдығының зардаптарын айтып зарлап, азаттықты аңсап өтті. Ақынның жан дүниесіне терең бойлау үшін ақынның "Әбдіғапар хан" поэмасының түйін-сөзін ұзақ та болса келтіре кеткенді жөн көрдік. Себебі сол заманда, тіпті тәуелсіздігімізді алған осы күннің өзінде 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілістің ақиқатын дәл осындай ашып айтқан шығарма жоқ.

...Бұл жырым келешекке жетер ме екен,

Жоқ, әлде, бір оқылмай кетер ме екен.

Қазағым үн шығармай бодан болып,

Бір күні әбден құрып бітер ме екен.
Саясат тұрса осылай болады бұл,

Қазақтың аты, заты қалады тұл.

Жеріңді алып, содан соң тіліңді алып,

Бір заманда бұл қызыл қылады құл.

Кәпірге қатын болып кетер қызы,

Жігітін әтек қылар келер кезі.

Енді орыстың қалғаның табанында,

Жарылқар күн тумаса құдай өзі.

Еш ұлтқа келмек емес һәм берекет.

Орыстың еш елде жоқ зымияндығы,

Ісінде толып жатыр не бәлекет.

Еске ұста, үлкен аға, кіші іні.

Ел болмай, жеке, дара, бодан болған,

Еш ұлттың болған емес әммә құны.

Сол үшін өлгенін де көзбен көрдік.

Қазағым, айтқаныма көнбеп едің,

Көргенің болмақ енді ылғи кемдік.

Кетпейді көз алдымнан менің сол түн.

Қапар хан шәйіт болды бостандық пен

Теңдікке жеткізем деп қазақ халқын.

Әруағын қорлап текке, тілдемеңдер.

Соғысты дербес мемлекет болу үшін,

Жан еді ақылды, ойшыл, шын кемеңгер [1].

Кеңес заманында ұзақ жылдар бойы қызыл комиссарлар Амангелді Иманов пен Әліби Жангелдиннің көтерілісі аталынып келген көтерілістің ақиқаты осындай. Жай ғана демонстрация емес, бүткіл Орталық Қазақстанды, Ақтөбе мен Сыр бойының біраз бөлігін қамтыған ұлт-азаттық көтерілістің ұйымдастырушысы, көсемі, еткен еңбегі мен ерлік істері өзгеге таңылып келген Әбдіғапар Жанбосынұлының тағдыры Қазақстан тарихындағы ақтаңдақ беттердің бірі. Қазіргі тәуелсіз еліміздің азаттыққа жетуіне әмір Әбдіғапардың да қосқан үлесі зор. 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысты жаңа көзқарас тұрғысынан қарастырушыларға Файзолла Сатыбалдыұлының "Әбдіғапар хан" поэмасындағы деректер мен дәйектердің тигізер септігі мол.

Төсінде талай тарихтың таңбасы сайрап жатқан Торғай жерінде, бүтіндей арқа өңірінде Файзолла Сатыбалдыұлының есімі жақсы таныс. Өз дәуірінің озық ойлысы, замана құбылысына көзқарасын тайға таңба басқандай етіп білдіріп отыратын Файзекеңнің жыр-дастандары ел ішінде жатқа айтылады [4, 107 б.].

Ақылдылар, тілегім қарғай көрме,

Алдамшының сөзіне ыңғай берме.

Түйгенімді өмірден өлең қылдым,

Айырарсың бір күні, жез бе, зер ме?

Болса да көкірегім алтын көмбе,

Мен де бір бағы жанбай кеткен пенде.

Асығыс ғайбаттама не істеген деп,

Боларсың қысым көрсең мендей сен де.

Болғанда біреу ұста, біреу олақ.

Менің де өлеңдерім зармен жазған,

Күндердің күндерінде болар сабақ, – деп өсиет қалдырған алаш тілекті, абзал жүректі ақын Файзолла Сатыбалдыұлының шығармашылығы қазақ әдебиеті тарихының жарқын беттерінің біріне айналарына сеніміміз мол.

1. 
   Сатыбалдыұлы Ф. Әбдіғапар хан//Торғай таңы. 1992 - 12 қыркүйек.
   
2. 
   Қозыбаев М. Әмір Әбдіғапар//Торғай таңы. 1994. - 11 маусым.
   
3. 
   Сүлейменов М. Әбдіғапар хан. – Арқалық, 1996. – 250 б.
   
4. 
   Кенжалин Ж. Шындықты шырақ етіп ұстаңыз. – Алматы: Қазақстан, 1998. – 235 б.