Атомдық-электрондық станциялар

қосады. Ядролық құрылғылар дұрыс жұмыс істеген жағдайда радиоактивтік

материалдардың ауаға шығуы өте аз болады.

Радиоактивтік элементтердіің қалдықтары мекен жайларға түседі, әрі фосфорлық органикалық уландырғыш заттар бірге түседі. Оларды көзбен көре алмаймыз. Олардың әсерін адам баласы кейін байқайды. Оларды байқау үшін әр түрлі аспаптар жасалған. Аспаптың жәрдемімен адамдардың, жануарлардың, өсімдіктердің қанша доза алғанын өлшеуге болады. Ол аспаптың жұмыс істеу принципі физикалық және химиялық заңдарға негізделген.

Дозаны өлшейтін аспапты дозиметр деп атайды. Олар екі түрлі болады. Қалтаға

салып жүретін – КИД (контрольное измерение дозы) – дозаны өлшейтін бақылау. Оларды өлшеу кездерінде фотоға түсіргенде қарайған мөлшеріне қарай дозасын өлшей (біле) аламыз.

Радиациялық бақылау және адамдарды сәулелендіруді басқару аспаптарын дұрыс пайдалану үшін және өлшеудің қажетті дәлдігін алу үшін олар тіркейтін иондық сәулелердің сипаттамасын, сондай-ақ сол аспаптардың жұмыс істеу принциптерін білу керек.

Дозиметриялық аспаптар жұмысы сәулелердің өзі таралатын орта заттарын иондай алу қасиетіне негізделген. Өз кезегінде иондалу заттағы кейбір физикалық және химиялық өзгерістердің себебі болып табылады. Оларды табуға және өлшеуге болады. Мұндай өзгерістерге жататындар: электроөтімділіктің артуы (газ, сұйық, қатты материалдардың); люминесценция (жарқырау); жарыққа сезімтал материалдардың (фотопленкалардың) жарқырауы; кейбір химиялық ерітінділердің түр-түсінің өзгеруі.

Иондық сәуле әсер ететін ортада байқалып, тіркелетін физика-химиялық құбылыс табиғатына қарай иондық сәулелерді анықтау және өлшеу әдістерінің иондық, химиялық, сцинтилляциялық, фотографиялық және т.б. түрлері ажыратылады.

Иондық әдіс молекулалардың иондалуына негізделген. Иондалу ортада (газды

көлемде) иондық сәулелер әсерінен болады. Ортаның электроөткізгіштігі артады. Оны арнайы электрлі-техникалық құралдармен анықтайды. ДП-5А (ДП-5Б), ДП-3Б, ДП-22В және ИД-1 сияқты аспаптардың жұмыс істеу принципі иодық әдіске негізделген.

Иондық әдіс негізінде жұмыс істейтін аспаптардың құрылғылары бірдей және

құрамына: қабылдаушы құрылғылар (иондалу камерасы), электрлік схема (иондалу тогы күшейткіші), тіркеуші ұрылғы (микроамперметр), қуаттандыру көздері (құрғақ элементтер) енеді.

химиялық қосылыстар түзе отырып, бөліне алу қасиеттеріне негізделген. Мысалы: суда хлороформ сәулелендіру кезінде хлорсутектік қышқыл түзіп, хлороформаға қосылған бояғыш әсерінен түстік реакция береді. Түстің қанықтығына байланысты сәулелендіру дозасын (жұтылған энергияны) бағалайды. ДП-70 және ДП-70М химиялық дозиметрлері осы принципке негізделген.

күміс бромиді молекулаларының күміс пен бромға бөліне алу қасиетіне негізделген. Фотопленканың қараюын туғызатын күмістің майда кристалдары түзіледі. Қараю тығыздығы сәуле энергиясы жұтылуына пропорционал. Қараю тығыздығын эталонмен салыстырып, пленкамен алынған сәулелену дозасын (экспозициялық немесе жұтылған) анықтайды.