ЖҰмыстың жалпы сипаттамасы зерттеудің өзектілігі

Осымен байланысты барша тіл байлығына этнос танымы тұрғысынан мағыналық талдау жасау – «идиоэтникалық семантикасына барлау жасау» деген сөз. Себебі «...көпшілік қауымның білетіні лексикалық бірліктердің бойына тән мағынаның толық ауқымы емес, жарым-жартысы ғана, яғни көбінесе күнделікті өмірде өзара қарым-қатынас жасауға қажетті «үстіңгі қабаттағы» лексикалық мағыналары ғана. Ал олардың екінші деңгейдегі «ауыс, туынды, келтірінді, идиомалық, фразеологиялық» мағыналар тобына келсек, олар көбінесе тілдік ортада қалыптасқан дәстүрлі «мағыналық символ» ретінде сөйлеу контексіне қарай қолданылғанымен, түп-төркіні баршаға айқын емес. Мәселен, көзіне шөп салу, шөп басын сындыру, итарқасы қиянда, көзайым болу, шөпжелке, шүйкебас сияқты тіркестердің ауыс, идиомалық мағыналары бізге түсінікті болғанымен, олардың тілде пайда болу уәждерін бірден айтып беру оңай емес, өйткені олардың астарында этнолингвистикалық факторлар жатыр. Міне, сондықтан да әр алуан лексикалық бірліктердің осы екінші деңгейдегі мағыналарын біз шартты түрде этнолингвистикалық мағыналар деп атадық» [1, 21].

Идиоэтникалық семантиканың бастау ұғымдары алғаш А.П.Комаров, Ж.Вандриес, М.М.Копыленко, Н.Н.Кириллова, З.З.Чанышеваның еңбектерінде қалана бастады. Жалпы қай тілдің де идиоэтникалық семантикасын неғұрлым тереңірек танып білуге қазір солар мұрындық болып отыр. Қазақ тіл білімінде идиоэтникалық семантика мәселесі арнайы нысанаға алынып зерттелмесе де, зат немесе құбылыс атауының шығу тегі, терминнің пайда болу уәжділігі туралы тілдік мәліметтер беретін еңбектер баршылық. Мысалы өткен ғасырдың 80-ші жылдарындағы Ә.Қайдар, Р.Сыздық, М.М.Копыленко, Е.Жанпейісов еңбектерінен бастау алған зерттеу бағыты Н.Уәлиұлы, Ж.Манкеева т.б. ғалымдардың зерттеулерінде нақты жалғасын тапты. Сонымен бірге Т.Жанұзақов, Б.Қалиев, Б.Сағындықұлы, Г.Смағұлова, Б.Момынова, С.Сәтенова, Р.Шойбеков, Г.Сағидолдақызы, А.Жылқыбаева, А.Ислам, Д.Керімбаев, Ә.Хазимова, Г.Әубәкірова сынды басқа да лексиколог, этнолингвист ғалымдардың зерттеулерінен де этностың рухани және материалдық мәдениетінен орасан зор мәлімет беретін деректерді молынан кездестіреміз. Осы қатарда тілдің когнитивтік қызметі жайындағы К.Хұсайын, З.Ахметжанова, Б.Әбдіғалиева, Э.Сүлейменова, т.б. ғалымдар еңбектерінің де орны ерекше.

Осы зерттеулердің нәтижесіне сүйене отырып, идиоэтникалық семантика ұғымын тілде сақталған этнолингвистикалық деректердің, қалтарыста жатқан тілдік фактілердің «сөйлеуі» деп түсінуге болады. Себебі идиоэтника сөзі (гректің идио – «өзіндік», «ерекше» және этнос – «тайпа», «халық» сөздерінің бірігуінен жасалған) «ұлттық ерекшелік» дегенді айқындайды. Демек идиоэтникалық семантика «ұлттық-мәдени ерекшелікті, этникалық өзгешелікті, этнос болмысын танытатын семантика» дегенді білдіреді.

Осындай ұлттық немесе идиоэтникалық болмыс лексикалық бірліктер мен тілдік құбылыстардың таңбалық ерекшелігі ретінде тілдің көптеген салаларын жан-жақты қамтиды. Идиоэтника мәселесі этнология, мәдениеттану, философия, психология, әдебиеттану, тіл білімі т.б. салаларда негізгі мәселелердің бірі. Қазіргі лингвистикалық зерттеулердегі антропоцентристік бағыт тіл мен сөйлеудегі этномәдени ерекшелікті зерттеуге жаңа мүмкіндіктер ашып отыр.

Осы орайда этнос туралы небір құнды дерек-мағлұматтармен толықтырып, мазмұн, тақырып ауқымын кеңейтіп, мән-мағынасын тереңдете түсетін тілдің дерек көздеріне ауыз әдебиетінің ішінде ғұрыптық фольклор шығармалары жатады. Ауыз әдебиетінің өзге жанрлары тәрізді олар халықтың ерте заманғы тұрмыс-тіршілігінің куәсі, өмір айнасы болумен қатар, таза көркемдік қасиеті мен дүниетанымдық ерекшелігі тұрғысынан да ерекше бағалы. Әсіресе идиоэтникалық сипаты айқын және көрнекті құбылыстардың бірі – ғұрыптық фольклор үлгілері. Ғұрыптық фольклор лексикасының идиоэтникалық семантикасын ашу – қазақ этнолингвистикасы мәселелерін шешудің, оның табиғатын ашудың бір маңызды жолы. Осы тұрғыдан алғанда тақырыптың өзектілігі даусыз. Сондықтан осы бағытты этнолингвистикалық ізденулердің кейінгі жылдары ерекше назар аударуы да зерттеу нысанымыздың зәрулігін көрсетеді.

• 
  ғұрыптық фольклор лексикасының идиоэтникалық семантикасын сипаттау;
  
• 
  қазақ фольклорындағы этномәдени сипаттағы тілдік бірліктерді зерттеу;
  
• 
  идиоэтникалық семантиканы қалыптастыратын негізгі алғышарттарды белгілеу;
  
• 
  ғұрыптық фольклордың идиоэтникалық семантикасын әлемнің тілдік бейнесі тұрғысында алып сипаттау;
  
• 
  ғұрыптық фольклор лексикасындағы көне тіл құбылыстарын этнолингвистикалық астарлары арқылы анықтау;
  
• 
  ғұрыптық фольклор туындыларының жалпытүркілік қабатына тән көптеген идиоэтникалық бірліктерді талдау арқылы олардың басқа туыс тілді этностармен ұқсас, ортақ жерлерін, олардан бөлек кейбір өзіндік ерекшеліктерін көрсету;
  
• 
  этнолингвистикалық, этимологиялық зерттеулер нәтижесінде бірқатар түркі-моңғол тілдеріне ортақ тұлғалар мен араб-парсы тілдерінен енген сөздерді анықтап түсіндіру.
  

• 
  ұлттық мәдени ерекшеліктер немесе идиоэтникалық семантика этностың заттық және рухани өмірін көрсететін ғұрыптық фольклор лексикасынан айқын көрінеді;
  
• 
  ғұрыптық фольклор лексикасының идиоэтникалық семантикасы әлемнің көркем-тілдік бейнесін тануда маңызды роль атқарады;
  
• 
  ғұрыптық фольклор лексикасының идиоэтникалық семантикасының алғышарттарын этномәдени, географиялық, тарихи, эстетикалық, психологиялық т.б. экстралингвистикалық факторлар белгілейді;
  
• 
  отбасылық, маусымдық, діни ғұрыптарға қатысты халық өлеңдері – ұлттық тұрмыс пен ұлттық дүниетанымға, сан түрлі салт-дәстүрге, этнопедагогикалық дағдыларға, құқықтық және қоғамдық нормаларға қатысты құнды деректері болып табылады;
  
• 
  қазақ халқының фольклорында көрініс тапқан ғұрыптар жүйесінің этномәдени мазмұны белгілі дәрежеде қазақ этносының ең көне халықтар қатарына жататынын көрсетеді.