Пәннің оқу- әдістемелік қамтамасыз етілгендігі

 

 

2. Пән бойынша тапсырмаларды орындау және тапсыру кестесі 

 

Бақылау түрі 

Тапсырманың 

мақсаты мен 

мазмұны 

Ұсынылған 

әдебиеттер 

Орындау 

ұзақтығы 

Бақылау түрі 

Тапсыру 

мерзімі 

№1 

практикалық 

жұмысты 

орындау 

Теориялық 

білімдерді  және 

практикалық 

қабілеттерді 

бекіту 

Бақыланатын 

сабақтар 

бойынша 

материалдар  мен 

дәрістер 

конспектілері 

1 апта 

ағымдағы 2 

апта 

№2 

практикалық 

жұмысты 

орындау 

Теориялық 

білімдерді  және 

практикалық 

қабілеттерді 

бекіту 

Бақыланатын 

сабақтар 

бойынша 

материалдар  мен 

дәрістер 

конспектілері 

1 апта 

ағымдағы 4 

апта 

№1 

модулді 

тапсыру 

 

Бақыланатын 

сабақтар 

бойынша 

материалдар  мен 

дәрістер 

конспектілері 

1 сағат 

аралық 4 

апта 

№1 

бақылау 

жұмысын 

орындау 

Теориялық 

білімдерді  және 

практикалық 

қабілеттерді 

бекіту 

Бақыланатын 

сабақтар 

бойынша 

материалдар  мен 

дәрістер 

конспектілері 

1 сағат 

аралық 5 

апта 

№3 

практикалық 

жұмысты 

орындау 

Теориялық 

білімдерді  және 

практикалық 

қабілеттерді 

бекіту 

Бақыланатын 

сабақтар 

бойынша 

материалдар  мен 

дәрістер 

конспектілері 

1 апта 

ағымдағы 6 

апта 

№4 

практикалық 

жұмысты 

орындау 

Теориялық 

білімдерді  және 

практикалық 

қабілеттерді 

бекіту 

Бақыланатын 

сабақтар 

бойынша 

материалдар  мен 

дәрістер 

конспектілері 

1 апта 

ағымдағы 8 

апта 

Тесттік сұрау 

Теориялық 

білімдерді  және 

практикалық 

қабілеттерді 

бекіту 

[1],[2],[4] 

дәрістер 

конспектілері 

1 сағат 

межелік 8 

апта 

№5 

практикалық 

жұмысты 

орындау  

Теориялық 

білімдерді  және 

практикалық 

қабілеттерді 

Бақыланатын 

сабақтар 

бойынша 

материалдар  мен 

1 апта 

ағымдағы 10 

апта 

Бақылау түрі 

Тапсырманың 

мақсаты мен 

мазмұны 

Ұсынылған 

әдебиеттер 

Орындау 

ұзақтығы 

Бақылау түрі 

Тапсыру 

мерзімі 

бекіту 

дәрістер 

конспектілері 

№2  модульді 

тапсыру 

Теориялық 

білімдерді  және 

практикалық 

қабілеттерді 

бекіту 

Бақыланатын 

сабақтар 

бойынша 

материалдар  мен 

дәрістер 

конспектілері 

1 сағат 

аралық 9 

апта 

№7 машықтау 

жұмыстың 

орындалуы 

 

Теориялық 

білімдер мен 

машықтану 

дағдыларын 

бекіту 

 

Конспекттер, 

лекциялар, 

бақыланатын 

тақырып 

бойынша  сабақ 

материалдары 

 

1 жұма 

Ағымды 14 

жұма 

№3 модулін 

өткізу 

Теориялық 

білімдер мен 

машықтану 

дағдыларын 

тексеру 

Конспекттер, 

лекциялар, 

бақыланатын 

тақырып 

бойынша  сабақ 

материалдары 

 

1байла-ныс 

сағаты 

Аралық 14 

жұма 

№3 бақылау 

жұмысының 

орындалуы 

 

Теориялық 

білімдер мен 

машықтану 

дағдыларын 

бекіту 

 

Конспекттер, 

лекциялар, 

бақыланатын 

тақырып 

бойынша  сабақ 

материалдары 

 

1байла-ныс 

сағаты 

Аралық 15 

жұма 

Экзамен 

 

Дисциплина 

материалының 

меңгерілуін 

тексеру 

Негізгі және 

қосымша 

әдебиеттің 

барлық тізімі 

3 байла-    

ныс сағаты

Қорытынды 

Сессия 

кезеңін-

де 

Бақылау түрі 

Тапсырманың 

мақсаты 

мен 

мазмұны 

Қолданылатын 

әдебиет 

Орындалу 

мерзімі 

Бақылау 

формасы 

Тапсыру 

мерзімі 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.Дәрістердің  қысқаша жазбасы 

№1Дәріс 

 Дәрістің тақырыбы: Жоғарғы молекулалы қосылыстар химиясы  жайында жалпы 

түсініктеме 

  Сабақтың жоспары:  

  Жоғарғы молекулалы қосылыстар химиясы туралы жалпы түсініктеме  

  Органикалық және бейорганикалық қосылыстар  

          ЖМҚ - өз атауын  молекулалы салмағы милионның жүзден біріне сирек жетіліп төмен 

молекулалық  заттардан  ерекшелендіретін  молекулалық  салмақтың  шамасын  алады. 

Молекулалық салмақ салыстырмалы жиі 100 ден 1000000 –ға дейін жетеді. ЖМҚ химиясы 

жүздеген атомдардан тұратын молекулалардан құралған химиялық заттарды зерттейді.  

                         Органикалық жоғарғы молекулалық қосылыстар  

                 Органикалық  ЖМҚ  тірі  табиғаттың  негізі  болып  табылады.  Өсімдіктердің 

құрамына кіретін –полисахаридтер, лигнин, ақуыз, пектинді заттар – жоғарғы молекулалық 

маңызды  қосылыстар.  Ағаштың,  мақтаның,  ленның,  бағалы  механикалық  қасиеттері 

құрамында  жоғарғы  молекулалық  полисахаридтің – целлюлозаның  болуымен  сипатталады. 

Картоп. Бидай, тары, күріш, жүгерінің құрамында басқа жоғарғы молекулалық полисахарид 

–  крахмал  болады.  Торф,  тасты  көмір  өсімдікті  матаның  геологиялық  айналу  өнімділігі 

болып табылады, негізінен лигнин целлюлозасы ЖМҚ –ға жатады.  

Бейорганикалық жоғарғы молекулалық қосылыстар 

           Табиғатта  органикалық  ЖМҚ  қалай  таралса,  бейорганикалық  ЖМҚ  минералды 

әлемде  солай  таралады  және  маңызды  рөл  атқарады.  Жердің  негізгі  қабаты  кремний 

оксидінен,  алюминийден  және  басқа  макромолекулалардан  қосылған  көпвалентті 

элементтерден тұрады. Осы оксидтер арасында ЖМҚ болып табылатын кремний ангидриді 

[SiO

2

]n көп таралған. Жер шарының 50%-ға дейінгі мөлшері кремний ангидридынан тұрады, 

ал  жердің  беткі  қабатындағы  құрамы 60%-ға  дейін  жетеді.  Кремний  ангидридінің  кең 

тараған модификациясы болып кварц, тау тұқымдастары мен топырағының негізгі құрамдас 

бөлігі  болып  табылады.  Алюминийдің  полимерлі  оксиді[AL

2

O

3

]n-  корунд  пен  бағалы 

минералдардың –рубин мен сапфирдің түрінде кездеседі.  

        Күрделі  қосылысты  сипатты  өзінше  ұсынатын  слюда  және  асбест  макромолекулярлы 

құрылысты  иемденеді.  ЖМҚ  болып  табиғатта  кездесетін  қарапайым  көміртектің  (алмаз, 

графит,  аморфты  көміртегі)  әртүрлі  модификациясы  табылады.  Осы  уақытқа  дейін  табиғи 

бейорганикалық  жоғарғы  молекулалық  қосылыстарды  молекулалы-  дисперсті  күйде 

алынбады және олардың молекулалық салмағы анықталмады.  

        Сондықтан тірі табиғаттың дамуы және эволюциясы дамудан және алу эволюциясынан 

интенсивті  жүреді.  Бейорганикалық  жоғарғы  молекулалық  дененің  тұрақтылығы 

соншалықты  үлкен,  тіпті  өлі  табиғаттың  байқалатын  өзгерістері  геологиялық  дәуірді 

құрайтын үлкен периодты уақытты қажет етеді.  

ЖМҚ  конструкциялық  материалдардың  үлкен  санының  негізгі  бөлігі  болып  табылады, 

олардың  қолданылуы  әртүрлі  механикалық  функциялардың  орындалуымен  байланысты. 

Мұндай  материалдар  жоғарғы  беріктікті,  эластикалықты,  қатаңдықты  иемденуі  тиіс,  осы 

қатынаста  ЖМҚ  –мен  тек  металдар  ғана  қарсыласуы  мүмкін.  ЖМҚ  молекуласы  немесе 

макромолекула жүздеген және мыңдаған атомдардан құралған, олар өзара басты валенттілік 

күшімен байланысты. Мұндай макромолекулаға целлюлоза [C

6

H

10

O

5

]n          ,табиғи каучук 

[C

5

H

8

]n  , поливинилхлорид [C

2

H

3

 CL]n жатады.           

Төменгі  молекуларлықтан  жоғарғы  молекулярлық  қосылысқа  ауысу,  молекуларлық 

салмақтың сандық өзгерісімен байланысты. Бірақ, молекула құрамына кіретін атом санымен 

немесе  молекуларлық  салмақтың  шамасымен  төмен  молекуларлық  және  жоғарғы 

молекуларлық  қосылыстар  арасында  лездік  шекара  жүргізуге  болмайды,  сонымен  қатар 

қосылыстардың  әртүрлі  кластардың  сапалы  өзгерістері  молекулярлық  салмақтың  әртүрлі 

шамасымен  байқалады.  Көптеген  ЖМҚ  макромолекулалары  бірдей,  көп  қысқартылған 

атомдар топтарынан –элементар бөлшектерден құралған.  

…-А –А-А –А- А –А - А –А- А –А- А –А- А –А- А –А-...  

          Жоғарғы молекулярлы синтезінде қолданылатын төменгі молекулярлық қосылыстар –

мономерлерге қарағанда бұндай жоғарғы молекулярлық қосындыларды жоғарғыполимерлік 

қосындылар  немесе  полимерлер  деп  атайды.  Табиғи  каучуктың  макромолекуласының 

қарапайым буыны [C5H8]n           n - макромолекула құрамына кіретін қарапайым буындар 

санын көрсететін индекс, жоғарғы молекулярлық қосылыстардың полимеризация деңгейін Р 

–сипаттайды.  

     Полимеризация дәрежесі полимердің молекулярлық салмағымен (М) мына теңдік арқылы 

байланысқан.            Р = M/m,  

    М – қарапайым  буынның  молекулярлық  салмағы.  Полимердің  молекулярлық  салмағы 

буынның молекулярлық салмағын полимеризация деңгейіне көбейткенге тең  M = m*P 

            Полимердің  макромолекуласының  құрылысын  зерттеген  кезде  қарапайым  буынның 

химиялық  құрылымы,  олардың  ауысу  тәртібі  және  кеңістікте  орналасуымен  қоса 

макромолекуланың  геометриялық  формасын  анықтау  маңызды.  Жоғарғы  молекулалық 

қосылыстар  макромолекуланың  формасы  (пішіні)  бойынша  сызықтық  тармақталған,  торлы 

деп  бөлінеді.  Сызықтық  полимердің  макромолекуласы  жоғарғы  деңгейлі  ассиметриясы  бар 

ұзын  тізбекті  көрсетеді.  Сызықтық  полимерлерге  целлюлоза,  табиғи  каучук,  кейбір 

ақуыздар,  және  синтетикалық  жоғарғы  молекулярлық  қосылыстардың  көп  бөлігі  жатады. 

Тармақталған  полимерлерге  крахмал,  гликоген  және  қоспаланған  кеңістік  полимерлердің 

классикалық  үлгісі  алмаз,  кварц  болып  табылады.  Жазық  қосөлшемді  құрылымды  тілімше 

полимерлер  бар.  Торлы  померлерге  графит  жатады.  Кейбір  синтетикалық  полимерлерде  де 

тілімше құрылымды иемдеген.  

ЖМҚ классификациясы мен номенклатурасы  

Барлық ЖМҚ өздерінің пайда болуына байланысты  синтетикалық  төменгі  молекулярлық 

қосылыстарды  синтездеу  арқылы  алынады;  табиғи  –табиғи  материалдардан  бөлінген; 

жасанды –табиғи полимерлердің химиялық модификациясынан алынған деп бөлінеді.  

Негігзі  тізбектің  құрылымы  бойынша  жоғарғы  молекулалық  қосылыстар  үш  үлкен  класқа 

бөлінеді:  

1.  Негізгі  тізбегі  бірдей  атомдардан  құралған,  мысалы:  көміртек  атомынан,  жоғарғы 

молекулалық қосылыстар  

....-С- С- С-С- С- С- С-С- С- С-С- С- С- С... – 

Негізгі тізбектің көміртегінің атомдары сутекпен немесе басқа қандай да бір атомдармен 

немесе  топтармен  байланысқан  болуы  мүмкін.  Табиғи  органикалық  полимерден 

карботізбектегі  табиғи  каучук  жатады,  ал  органикалық  –элементар  көміртектің    барлық  

модификациясы  аморфты  көміртек,  графит,  алмаз.  Синтетикалық  карботізбекті 

полимерге  барлық  жоғарғы  молекулалы  шекті  және  ароматикалық  көмірсутектер 

жатады.  

2.Негізгі тізбегі көміртектен және оттектен, көміртектен және азоттан, көміртектен және 

күкірттен,  кремнийден  және  оттектен  құралған  жоғарғы  молекулалы  қосылыстар 

гетерогенді  полимер  класын  түзеді.  Органикалық  гетеротізбекті  полимерге  маңызды 

табиғи  жоғарғы  молекулалы  қосылыстар:  ақуыздар,  нуклеин  қышқылдары, 

полисахаридтер, лигнин, ал синтетикалық полимерлерге – полиаминдер, қиын және жай 

полиэфирлер, полиуретандар, полиалкиленсульфидтер жатады. Карботізбекті полимерлер 

сынауы  көбінесе  полимердің  макромолекуласының  құрамына  кіретін  элементар  бөлшек 

ретінде бастапқы мономердің алмасуынан алынады.CH

2

=CHCL винилхлоридтен алынған 

полимер поливинилхлорид деп атайды.этилен  CH

2 

= CH

2

 полиэтилен деп аталады.  

жоғарғы  молекулалы  қосылыстардың  синтезі  үшін  мәліметтер  ретінде  төменгі 

молекулалы  заттар  алынады.  Кейбір  жағдайларда  жоғарғы  молекулалы  қосылыстардың 

синтезі  үшін  олигомерлерде  пайдаланады.  ЖМҚ  синтезі,  егер  бастапқы  заттың 

молекуласы  көп  дегенде  басқа  екі  молекуламен  өзара  әсерлесе  алса,  яғни  бастапқы  зат 

бифункционалды  болғанда  мүмкін  болады.  Олигомер  сөзімен  физикалық  қасиеті 

бойынша бір-бірінен ерекшеленетін , тіпті жеке химиялық қосылысқа бөлінетін полимер 

гомологы  болып  табылатын  төменгі  молекулалық  салмақты  біртекті  зат    деп 

түсіндіріледі.  Қасиеті  бойынша  полимерге  жақындайтын  жеке  қосылысқа  бөлінбейтін 

біршама.  Молекулалы  салмақпен  олигомерлер  полимерлеу  деп  аталады.  Бірақта  бұл 

түсініктеме олигомер сынауымен біріктіріледі.  

Егер    мономердің  молекуласын  А  деп  белгілесек,  онда  жоғарғы  молекулярлық 

қосылыстардың синтезі мына теңдеу түрінде беріледі:  

nA→... – А

1

 – А

1

 – А

1

 - А

1

 – А

1

 – А

1

 - – А

1

 – А

1

 – А

1

 -  – А

1

 – А

1

 –...  

 А

1

  -  макромолекуланың элементарлы бөлшегі  

             Заттың  функционалдығы  бір  молекулада  құралған OH

-

,COOH, NH

2

, SO

3

H, SH   

функционалды топ санымен анықталады.  

Полимердің  синтезі  үшін  олигомерді  қолдану  жоғарғы  молекулалық  қосылыстағы 

синтетикалық  химияның  мүмкіндіктерін  кеңейтті.  Олигомер  негізінде  майысқыш  және 

қатты,  гидрофильді  және  гидрофобты,  карботізбекті  және  гетеротізбекті  полимерлерді 

байланыстыра 

алатын 

блоксополимерлер 

алады. 

Жоғарғы 

молекулярлық 

қосылыстардағы  синтетикалық  химияның  ең  маңызды  бағыты  олигомер  негізіндегі 

кеңістікті полимердің синтезі болып табылады. Жоғарғы молекулярлық қосылыстардағы 

синтездің сипатты ерекшелігі синтез жағдайының түзілетін заттың қасиетіне әсері болып 

табылады.  Осымен  жоғарғы  молекулалық  қосылыстың  синтезі  төменгі  молекулярлық 

қосылыстың  синтезінен  ерекшеленеді,  реакция  жағдайының  өзгеруі  заттың  шығуына 

ғана әсер етеді.  

Төменгі  молекулярлы  қосылыстардың  синтезі  кезінде    әрбір  реакционды  акттың 

нәтижесінде  жаңа  заттың  бір  бірімен  байланыспаған  молекуласы  түзіледі,  сондықтан 

реакцияның  элементарлы  санына  тек  жаңа  түзілген  молекула  саны  тәуелді,  яғни 

синтезделетін заттың шығуы.  

Жоғарғы молекулалы қосылыстардың синтезі кезінде элементарлы реакция нәтижесінде 

түзілген аралық зат содан кейінгі реакционды акттілерге қатысады және осы реакциялардың 

заты бір жалпы молекулярлық тізбек болып табылады.  

Ұсынылған әдебиеттер  

1.  Петров А.А. и др Органическая химия. - М: Высшая школа,1973г.  

2. Стрепихеев А.А., Дереицкая В.А Основы высокомолекулярных соединений. - М: Химия, 

1976г. 

СЖД арналған бақылау тапсырмалары [1]     

1. ЖМҚ химиясы жайында жалпы мәліметтерді  дайындау  

2.  Негізгі топтарын оқып білу  

№2Дәріс 

жүктеу/скачать 0,66 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: