ІІ Тарау. Шыңжан өлкесіндегі қазақтар

Бүгінгі күні Қазақстаннан сырт жерлерде 4 млн 500 мыңға жуық қазақтар тұруда. Бұлардың негізгі бөлігі республикамызбен көршілес мемлекеттерде соның ішінде Қытайда 1,5 милионнан астам казақтар өмір сүруде. Қытайдағы қазақтар біртұтас қазақ ұлтының құрамдас бөлігі болған-дықтан Қазақстан олардың құқықтарының сақталуына, мәдениетінің дамуына мүдделі.

Рухани мәдениеттің даму көрсеткіштерініц бірі оқу-ағарту немесе білім беру жүйесінің қандай деңгейде дамығындығы жөніндегі көрсеткіштер. Шыңжаң өлкесіндегі қазақтардың оқу-ағартуы, білім беру ісі алғаш діни оқу ағартудан басталған. Өйткені , шекараның арғы беті Шыңжаң жерінде Қытайға қараған қазақтар, онда Қытай, Маньчжур қатарлы бөтен ұлт, бөгіде діндегілер билік құрған қоғамдық ортада өмір сүрулеріне тура келді. Бұндай қоғамдық ортада қазақтардың олармен араласпауы мүмкін емес еді. Сонымен ондағы қазақтарға өздерінің ұлттық ерекшелігін, тілін, дінін, жәие дәстүрлі мәдениетін сақтаудың қажеттілігі арта түсті. Олар дінін қазақтық қасиетін сақтаудың бірден-бір жолы-ұлттың оқу-ағартуын дамыту-деп түсінді әрі білім беруді діни оқу-ағартудан бастады.

Іле аймағында да алғашқы білім беру діни окытудан басталған. Ал жаңа пәндік білім беру оқу орындары жөнінде мәліметтер 19010 жылы Қали деген кісі Күнестің Сорбұлақ деген жерден мектеп ашқан. Іледе мектеп ашу тек 1910 шы жылдардан кейін орын алғандықтан, оның өзіндеде 1917 -ші жылға дейін ірі мектептердің болмауы Шынжаң қазақтары балаларын мүлдем оқыта алмады деген теріс пікір, сол уақыттың өзінде Қазақстандағы кейбір азаматтарда қалыптаса бастаған. Мысалы: Назар Қожа Ғабдолмұхамбет оғлы "Қазақ" газетіне мынадай мақала жазған "... Бұл өлкедегі Қазақ (Шынжандағы Е.Н.) заманның жайыман дүниенің қалпынан бейхабар. ұрлық- өтірігі аралас болып жатқан жайы бар. Дүнияда жоғалмай тұруға керек болған құралдардың бұларда бірі жоқ. Ғылым-өнер жоқ оны үйреніп жүрген бала үйретіп жүрген халифа жоқ 5000 үйге бір мұғалім. 1мектеп жоқ. Бірақ оқуының, ғылымның жоқтығы керек қылмағандықтан емес. Басшы жоқтығынан, үйретуші білдіруші жоқтығынан екені білініп тұр..."/37/. Шын мәнінде жағдай бұндай болмаған, бірақ мақала жазушы бүкіл Шыңжаң өлкесін толық білмей, тек Іле аймағындағы мәліметтерге сүйенуі мүмкін, себебі шынында пәндік білім беретін оку орындарының даму үрдісі 1920-жылдарда өріс алған еді.

Зерттеуші Н.Мұхаметқанұлы: "Қытайдағы қазақтардың өзіндік оқу-ағарту білім беру істерінің жарыққа шығуы мен біртіндеп дамын қалыптаса бастап, олардың өз қажеттілігінен туындаған, әрі өздерінің саналы түрде жасаған белсенді құлшыныстарының нәтижесінде жоқтан бар болған, отбасы аясынан қоғамдық деңгейге дейін қанат жайған қоғамдық тың бастама болып табылады. Бұл сынды мәдениет құбылысының жарыққа шығуы- олардың қоғамдық санасы мен өзіндік ұлттық санасының оянғандығын аңғартады /38/ -деп жазды.

«Тарихты жеңгендер мен басқыншылар жазады» демекші ұзақ уақыт бойы бұрмаланып, бұра тартып жазылған жат бөгіде мүддеге, отарлық жүйеге қызмет ету мақсатында жазылып келген тарихымызды енді нағыз обьективті және тарихи принцип бойынша жан-жақтылы саралап, тол ұлттық деректеріміз негізінде, ұлтымыздың мүддесі тұрғысынан зерттеп жазуға мүмкіндік туды. Ұлттық құндылықтарымызды қаймағын бұзбай көзінің қарашығындай сақтап келе жатқан Қазақстаннан тыс қазақ ұлты ең көп тұратын көрші Кытай елінің қазақтары.

Қытайдағы қазақтардың салт-дәстүрлерін, ғұрып-әдеттерін, наным-сенімдерін зерттеп жазып жүрген халқым, ұлтым деп сол елінің асыл қазынасын жоғалтпай, оны халық арасында кеңінен насихаттап жүрген Қытайдағы қазақ зерттеушілері де, қазақтар арасында ұзақ жылдар бойы түрып, халқымыздың тілі, тұрмыс-тіршілігімен етене араласып, зерттеп, сүбелі еңбектер жазып жүрген ұлты қытай ғалымдары да жоқ емес. Міне, осы еңбектер сол өңірдегі қазақтардың мәдениетін зерттеуге таптырмас бағалы дүниелер болары анық.

Қытайдағы барлық шеткері қоныстанған жан саны аз ұлттардай қазақ ұлтының да ғылым-білімі, мәдениеті артта қалып, баяу дамыды. Нағыз ғылыми, кәсіби мамандар жай қалыптасты. Қытай қазақтарының тұңғыш кәсіби тарихшысы 1946 жылдың өзінде-ақ "Қазақ тарихы"' деген мақаласын қытай тілінде жариялаған, 1948 жылы оны "Қазақ тарихының дерегі'' деген атпен кітапша етіп шығаргаи және сол жылы Қытай қазақтары прозасынын ең алғашқы туындысы ретінде Нығымет Мыңжанидың "Тұрмыс тілшісі" атты повестік жариялады. Осымен жандана бастаған Қытай қазақтары қоғамдық ғылымы саласында еңбектеніп жүрген ел іші-сыртына белгілі қазақ ға-лымдары қазірге дейін өресі биік, талғамы терең шығармалар жазуда. Мысалға, Жоғарыда айтып өткен аға зерттеуші, ақын филолог, тарихшы және аудармашы Нығымет Мыңжани қалам тербеген "Қазақтың қысқаша тарихи". Аға зерттеуші Жақып Мырзаханұлының «Казақ халқы және оның салт-санасы», "Қазақ ұлты", профессор Ахмет Кринбаевтың "Казақ әдебиеті тарихынан очерктер", аға зерттеуші Жақып Жүнісұлы "Ғылыми шығармалар жинағы”, "Қазақтың тегі және ұлт болып қалыптасуы" тағы басқа шы-ғармаларды айтуға болады.

Ясын Кұмарұлы 1957 жылы 15 қарашада Қытай Халық Республикасының Шинжан ұйғыр автономиялы районының Баркөл қазақ автономиялы ауданында туылған. Тете аға редактор 1983жылы Шинжан университетінің математика факультетін, 1989-1990 жылдары Шаңхайдағы Фудан университетінде аспирантураны тамамдаған, Қазір Шинжан Қоғамдық ғылым журналының бас редакторынын, орынбасары қызметін атқарып келеді. Оның «Қазақ мұраларының қайнары қайда», "Ұлы даланың рухани арнасы" қатарлы 60-тан астам ғылыми мақаласы, "Алыстағы ата мұра", «Қазақ тілі жайындағы математикалық зерттеулер» атты кітаптары жарияланған, Ол және "Қазақ мақал-мәтелдерінің түсіндірме сөздігін" жасады. Ал, біздің айтпағымыз автордың "Қазақтың салт-дәстүрі". атты еңбегі болып отыр. Онда Дәстүрлеріміздің әрбірінің мазмұны арғы тарихи сілемі мен қалыпсату негізі бойынша қуалай баяндауға күш салған. Жазба, қазба және ауыз әдебиеті деректерінде толық пайдаланғанын автор өзі де баяндайды. Ал, өңірлік өзгешеліктер ескерілген, Онда қауымға салт-дәстүрлердің тарихи қалыптасу жүлгесі және оны қауымға түсіндіру мақсаты көзделген. Авторға келсек: "осы кітапты жазуда оқырман қауымға қазақтың салт-дәстүрлерінің тарихи қалыптасу жүлгесін баяндау және оны түсіндіру мақсаты көзделді. Біздікі ұлтымыздың асыл қазынасының бірі салт-дәстүріміз кейінгі ұрпаққа мирас ретінде жалғаса берсе, әрине замана-талабына сай кәдеге жарай қалса деген тілек қана" /47/ .Кітап ірі мазмұндарға, ірі мазмұндар ұсақ мазмұндарға бөлігінен 733 беттік, қатты тысты Шинжан халық баспасынан енді ғана жарық керген кесек туындының бізге берері мол екеніне еш күмән жоқ.

Шинжан калық баспасынан шыққан Қазақтың қысқаша тарихын жазу группасы жағынан шығарылған "Қазақтың қысқаша тарихы" /50/ атты 683 беттен тұратын көлемді еңбек өз құндылығымен ерекшеленеді. Бұл кітаптың да басынан қазақтың түп төркінінен бастап, қазірге дейінгі тарихы баяндалып соңында яғни он бірінші тарауында халқымыздың мәдениетіне кең көлемде тоқталып, бүкіл тарау осыған арналды.

Қытайдағы тарих ғылымының теге аға зерттеушісі, көрнекті жазушы Жақып Мырзаханұлының және бір еңбегі 2004 жылы "ұлттар" баспасы жағынан шыққан. "Ғасырлар қойнауынан" атты еңбегі біз үшін өзіндік құны бар еңбек. Онда Шинжан қазақтарының қоныс аудару тарихына баға, Шинжан қоғамдық ғылымдар академиясының зерттеу табыстары және "Үлттық дәстүр және даму" туралы ашылған талқы жиынындағы қорытынды сөз деген бөлімдері біздің көтеріп отырған жайымызға тікелей байланысты болып табылады. Ондағы мына бір үзіндіге тоқталайық: "қазақ халқының әрбір отбасы өз ұрпағын ақылды, ержүрек, жарамды етіп тәрбиелеуін жеке отбасының жұмысы деп қарамай ұлттың, отанның ертеңгі болашағы тұрғысынан өзінің, қоғамның борышы деп қараған. Сондықтан әрбір ата-ана баласын ар-намысты болуға, адамгершілікке, мейірбандыққа, тектілікке, кісілікке, атамекенді сүйуге, отанын қорғауға дайын тұруға баулыған үмітті ұрпақ ұрпақ деп қараған. Баланы тәрбиелеуге бір ауыл, бір рулы ел ғана емес тіпті бір тайпалық (ұлыстық) ел ақсақалдары мен атқа мінерлері, көсемдері мен шешендері тегіс көңіл бөлген” /51/ делінеді.

Қытай қазақтарының салт-дәстүрлеріне байланысты зерттеулер бұлардан сырт мерзімді басылымдарда да үзбей жарияланып тұрды. Әрі осы бағытта да арнайы журналдар шығып тұрды. 1980 жылдардың басынан бастап «Мұра» және "Шалғын" қатарлы арнаулы фолклорлық журналдар және басқа да ғылыми, әдеби журналдарда халық мұрасына қатысты топтама (жинақ) әдет-ғұрыптарымызға қатысты көптеген деректік материялдар және оларға қарата талдаулар жарияланып отырды. Жақып Мырзаханұлының «Қазақ-тардың діни сенімі мен діни әдет-ғұрпы жөнінде»/52/ атты мақаласы Шинжан қоғамдық ғылымы журналының 1987 жылғы 1 санында, Нығымет Мыңжанұлының «Ислам дінінің қазақтың әлеуметтік мәдениетіне болған ықпалы» /53/ атты мақаласы Шинжан қоғамдық ғылымдар мінбесі журналында 1989 жылы 3 санында жарияланса, Жаң Юнның "Қазақтың сал-ты" /54/ атты мақаласы ұлттық жазушылар журналының 1990 жылғы 3 санында жарияланғаны осының дәлелі. Әрине, бұл жерде айта кетер бір жәйіт бұл еңбектерде кең қамтып, еркін көсіле алмаған жағдай бар деп айтуға болады. Өйткені ол елдегі қазіргі жүйеде белгілі дәрежеде цензура, ондай халді бастан өткізген біз түсінеріміз анық. Қазірге дейін жазылып, жарияланып келген дәстүрлерімізге байланысты зерттеуді, еңбектерді толық қамтыдым деп ашудан мүлде аулақпын. Бірақ, көрнектілерін және құндыларын, қолда барып барынша қамтуға тырыстым. Қорыта келгенде халқымыздың осынау ұлан-ғайыр сапт-дәстүрлері жүйелі қолданба болмағандығынан болар кейін өзгеріп, кейі бұрмаланып қарттармызға лайық салауаттылық ұлдарымызға сай жарасымдылық, қыздарымызға тән әдеп-иба, ата-ана арасында ата-балалық толымдылық пен перезенттік құрмет, құда жегжаттар ара сыйластық, сырластық сұйықтап, кей адамдардың адамгершілік, мәдениет, обал-сауап қысқасы ұлттық мінез дегеннің не екенін білмейтін дәрежеге жете бастағаны бізді ойландырмай қоймасы анық. Дәстүрлі мәдениетімізді әр бастағы алуан ойдың жетегімен кетірмей, бір жүйеге түсіріп, мәдени қазынамызды қаз-қалпында ұрпақтан-ұрпаққа ұластыру үшін осы Қытай еліндегі зерттермендерімізде еліміздегі ғалымдардай жар құлағы жастыққа тимей еңбектеніп жатқанын байқау қиын емес. Міне енді біздің міндетіміз. Олардың еңбегін ата жұрттың, үлкен шаңырағымыздың, игілігіне жарата білу. Міне, бұлда болса қазіргі жүргізіліп жатқан "Мәдени мұра" бағдарламасының үрдісімен сәйкесері хақ.

1. Іле аймағы, астанасы Құлжа.

2. Тарбағатай аймағы, орталығы Шәуешек.

3. Алтай аймағы, орталығы Алтай қаласы.

Алтай, Тарбағатай, Іле өңірлерінің ғылыми және этномузыковедтік зерттеулер тұрғысынан, арнайы музыкаға арналған, оның ішінде домбыра күйлеріне қатысты толық қамтылған және Қазақстан баспаларынан шығарылған кітаптар кемде-кем. Бұл аталған аймақтардың күйлерін зерттеу бүгінде маңызды әрі өзекті мәселеге айналып отыр. Басты мақсат, зерттеу нәтижелері арқылы Шыңжаң өлкесіндегі қазіргі замандағы күйшілік дәстүрдің жалғастырушылары мен өткен ғасырлардағы халық күйшілерінің туындыларын қалай және кімдер арқылы жеткендігін анықтап, оларды халық арасына насихаттау.

Осы мақаланы жазар бұрын, тақырыпқа байланысты мәліметтер іздегенімде, ол туралы деректер тіпті мардымсыз болып шықты. Себебі, Қытай диаспорасына қатысты, оның ішінде орындаушылық өнер туралы әдебиеттер мүлдем жоқ. Осы мәселені жолға қою үшін, алдымен музыка саласындағы мамандар, осы өңірді зерттеуге, барынша қызығушылықтарын танытып, Қытай еліне көптеп фольклорлы-этнографиялық экспедицияларға шығуды қарастыру керек. Әрине, осыған дейін ешкім ол жаққа экспедицияға барған жоқ деуге де болмайды, музыка саласында осы аймақтарға қатысты белгілі Уәли Бекеновтің баласы Дархан Бекенов 1988-1991, 1993-1994 жылдары барып қайтқан болатын. Ол барған сапарларында ҚХР, оның ішінде Шыңжаң аймақтарында тұратын белгілі күйшілерден біраз деректер жинап әкелген. Соның нәтижесінде, "Іле қазақтарының күйлері" атты алғашқы кітабы 1998 жылы жарық көрді. Әрине, осындай экспедициялар көп болса, жұртқа-жария ететін мәліметтер де, ғылыми тұрғыдан зерттелетін мәселелер де молая түсетіні айдан анық.

Ал әзірге бұл мақала тек бірнеше қазіргі заман күйшілерімен шектеледі. Бүгінгі таңда ең танымал, мықты орындаушы дегендерін сөз ете отыра, ол жақта мұндай жеткізуші, әрі дәстүр жалғастырушы, шебер орындаушы күйшілер өте көп екенін ескергеніміз жөн. Әлбетте, осы тақырыпты дамыту мақсатында, кейінгі жазуларымда Шыңжаң өңіріндегі күйшілер жайында толығырақ мағлұмат алып оқырмандарға жария етемін.

Қорытындылай келе, ҚХР-ң Шыңжаң өңіріндегі қазақ халқының арасында көне халық күйлері көптеп сақталғаны байқалады. Сонымен қатар бұл аймақтарда сыбызғы аспабында дәстүрлі орындаушылық өнері әлі күнге дейін өзінің құндылығын жоғалтқан емес. Қаншама ғасырлар өтсе де, өзінің ұлттық тілі мен дінін, дәстүрі мен халықтық мұра құндылықтарын осы заманымызға дейін көне қалпында сақтай білген, шетте жүрген қазақ диаспорасының халқы мен келешек ұрпағына деген жаңашылдығын, ата-бабадан қалған керегендігін көрсетеді. Республикамыздың басқа аймақтарында, кезінде жоғалтқан дәстүрлеріміздің шалғайда жатқан, немесе шетел асқан қазақ бауырластарымыздың өнері мен тұрмыс тіршілік арасынан табылып жатса, ол біздің мәдениетіміздің асқақтағаны болып есептеледі.