Үйсіндер тарихы (б з. д. ІІІ – б з. Y ғғ.) МазмұНЫ: кіріспе ежелгі үйсіндердің шығу тегі, орналасуы, КӨрші елдермен қарым-қатынастары
Ежелгі үйсін тайпаларының территориялық орналасуы мен көрші елдермен қарым-қатынастары
жүктеу/скачать 364 Kb.
|
Дип.-Үйсіндер-тарихы-б.з.д.-ІІІ-–-б.з.Y-ғғ.
| 1.2 Ежелгі үйсін тайпаларының территориялық орналасуы мен көрші елдермен қарым-қатынастары
Үйсіндер–Қазақстан территориясындағы ертедегі алғашқы таптық бірлестіктерідң бірі болып табылады. Б.з. YІІІ ғасырындыағы жазушылардың Бесбалықты усын княздерінің шекарасы деп атағыанына қарай отырып, үйсін тайпаларының территориясының шығыстағы шектері біраз уақыт бойына Бесбалық маңында болды деп көрсетеді. Батысында үйсіндердің шекарасы шу және Талас өзендері арқылы өтіп, Қаратаудың шығыс бөліктерне дейін созылып жатыр. Үйсін иеліктерінің орталығы – Іле аңғары, бірақ үйсін тайпавларының ордасы – қызыл аңғар қаласы болған. Ол Ыстықкөлдің маңында болған. Чжань Цянның хабарлауына қарағанда (б,з.б. ІІ ғасыры) үйсіндердің бұрын тұрған жері шығыстағы бір қиыр шет болған. Мұның өзі сірә шындыққа жатпайды. Археологиялық және полеоантропологиялық деректемелер бойынша сақтар мен үйсін тайпаларының арасында мәдени сабақтастықтар болғандығы көрсетіледі. Үйсін тайпалары турасындағы алғашқы хабарлар б.з.б. ІІ ғасырдың соңғы тұсынан бастап мәлім бола бастаған. Хань император сарайы ғұндарға қарсы күресте одақтас іздеп, «Батыс өлкесіне» Чжань Цянь бастаған елшілік жібереді. Ол Жетісу жерінде болып, үйсін тайпалары турасындағы алғашқы хабарларды жеткізеді. Ол кезеңде үйсін тайпаларының арасында сэ (сақ) және юечжи тйпаларының тармақтаврынан тұрған. Чжань Цяньнің хабарлауы бойынша үйсін тайпаларының саны 630 мың адамға жетіп, олар 188 800 жауынгер жасақтап шығара алатын болған. Алайда бұл көрсетілген санның шынайы шындыққа жанаспайтындығы белгілі. Алайда үйсін тайпалары қажет болған жағдайда атты әскерлерден және шабуыл жасау қимылдарына үйретілген жаяу садақ тартқыш жауынгерлерден құрылған үлкен әскер жасақтай алатыны күмәнсіз еді. Жазба деректемелер үйсін билеушілерінің жасағы – 30 мың атты әскер мен ондаған мың садақ тартқыш жауынгерлерінің болғандығын хабарлайды /31/. Үйсін еліндегі жоғарғы билік – гуньмо деген билеуші басқарушының қолында болған. Үйсін гуньмосының ордасы – Чигу-чэн (Қызыл Аңғар) қаласы болған. Ол үлкен бекінісі бар үлкен қала болған. Жаңа заман басталар тұста және оның алғашқы ғасырларында Чигу-чэн елеулі саяси орталықпен бірге Ұлы Жібек жолының бойындағы ірі сауда орталығы да болған. Осыған орай саяхатшы-шежірешінің мынадай хабарламалыары бізге жеткен: «Солтүстік жолмен жүріп отырып (Іледен) Қызыл Аңғарға (Чигуге) кіріп, үйсіннен өттік, Қанцзюй (княздық) шекарасынан өтіп, батыста Толған көлден (Ыстық көлден) шықтық». Б.з.б. 73 жылға дейін-ақ үйсіндердің территориясы мұрагерлер арасында үш бөлікке: сол (шығыс) бөлікке, оң (батыс) бөлікке және гуньмоның өзіне қарайтын орталық бөлікке бөліәнген еді. Бірақ олардың барлығы да «гуньмоның жоғарғы тәуелділігінде» болды /29/. Б.з.б. 64-51 жылдар аралығында Хань империясының таққа мұрагерлікке араласуына халықтың наразылығы күшейді. Халық бұхарасы гуньмоның ғұн тегінен тараған мұрагерлігіне ашық түрде қызғаныш танытып, сол себептен гуньмоның халқы мен территориясы екі бөлікке: ұлы гуньмо мен кіші гуньмо иеліктеріне бөлініп кетеді. Олардың арасындағы шекараларына межелер қойылады. Үйсін тайпаларының тарихы кіші гуньмолар мен ұлы гуньмолардың үстемдік үшін өзара қырқысына, ғұндарды қолдайтын саясатты жақтаушылар мен Хань империясын саясатты жақтаушылардың арасындағы күрестерге толды. Цылимдік билік жүргізген уақыты – б.з.б. 45-14 жылдар аралығы болды. Бұл кезең үйсін елінің дәуірлеген кезеңі болып саналды. Себебі бұл тұста билік берік болып, ел арасында тыныштық пен бейбітшілік орнайды /32/. Үйсін елі екіге бөлінген соң да екі топ арасында билікке талас күшейе түсті. Бұл тартыстың аяғы олардың бірін-бірі өлтіруіне алып келді. Оңтүстік иеліктің билеушілері күнмудың хан патшалығынан алға. әйелінен тараған ұрпақтар болды. Ал оңтүстік иедіктің немесе кіші иеліктің билеушілері ғұн тәңірқұтынан алған әйелден тараған ұрпақтар болды. Сол себепті де өзара тартыс туғанда оңтүстік топ Хань патшалығына арқа сүйесе, ғұн тәңірқұтына сол жақ тобынының өкілдері арқа сүйеумен борлды. Үкімет билігіне таласқан ішкі қырқыстар бір замандарда кемеліне келіп, халық арасындағы күйзелістерге алып келеді. Үйсіндердің батыс өңірге ауып, Іле аумағына көшуден бұрын тіршілік еткен өңірі туралы айтқанда , алдымен үйсін ханы Нәнду би мен оның ұлы күнби дәуірінде қоныстанған өңірді айтамыз. Мәселен, «Тарихи жазбалар» дерегінде мынадай мәліметтер бар. Яғни, күнбидің әкесіғұндардың батысындағы ел , ғұндар үйіндерге шабуыл жасап, Нәнду биді өлтіреді. Бұл оқиға туған кез Нәнду би жасаған уақыт болды. Нәнду өлген соң, үйсіндер топ-тобымен барып, ғұндарды паналаған. Ал күнбидің дәуірінде ғұндар оған Батыс қамалды баянды қорғау жөнінде әмір берді. Слондықтан екеуінің қоныстанған жері қашық емес болды. Тарихта бір ұлыс соғыста жеңлгеннен кейін өз жерінен айырылып, түгел кетіп қалған жайт кездеседі. Ал кейінгі кезеңдерде ғұндар ұлыс бойынша бастысқа ауған кезде де 100 мыңнан артық халқы бұрынғы мекенінде қалған. Осы тұрғыдан алғанда үйсіндердің көп бөлігі бұрынғы мекенінде қалып қойған. Көпшілік ғалымдар үйсін тайпалары мен оған көршілес нүкіс тайпалары Кентау мен Дахатаның аралығында қоныс тапкенмен, бірақ үйсіндер мен батыс ғұндарды нүкістер қысым жасап, қуып шығып, сондықтан ертедегі батыс ғұндар , сақтар, үйсіндер бұл ұлыстың екі басқа аталуы болып отыр. Жалпы қытайлық «Тарихи жазбалар» мен «Хәннамада» жазылған Келентаудың орны үйсіндердің батысқа ауудан бұрын қоныстанған өңірін табудағы маңызды деректердің бірі болып табылады. Бұл мәселе жөнінде ғылыми-көпшілікке негізінен мынадай екі пікір бар: бірінші бірнеше кітаптарға негізделіп Келентауды Жючюан өңірі деп есептейді, ал екінші «Тарихи жазбаларының» 109-тарауында «Келен Тәңіртауы» деп қосып айтылған. Сол сияқты «Хәннамада» Гансуды оңтүсік тау Келентау деп алынбай, ғұндардың тәңірі Келентау аймағы болды деген пікір бар. Жалпы күнбидің әкесі Нәнду би тегінде Келентау мен Дахта аралығындағы ұлы нүкіс тайпаларымен қатынас орнатқан шағын ұлыс билеушісі болады. Ұлы нүкістер шапқыншылық жасап, Нәнду биді өлтіріп, олардың жерін тартып алады. Халқы босып, ғұн тайпаларын паналайды. Ал жаңа туған нәресте күнбиді аталық Бозақ яғбу қалың шөптің арасына алып барып жасырып қояды. Бозақ оған азық алып қайта келсе, оны көк құртқа емізіп жатыр екен, ет тістеген қарғалар оны төңеректей ұшыпоны өз қолында бағып ер жеткізеді. Азамат бала оған қол бастатыпты. Бірнеше жылғы соғыста көзге түскен соң, тәңірқұт күнбиге әкесінің бұрінғы ел жұртын қаратып, Батыс өңірді баянды қорғау жөнінде әмір берген екен. Күнби халқына қорғау болып, қоңсылас отырғавн көрші елдерді шауып күн көреді. Күнби өз елін қорғану мен шабуылдауға машықтандырады. Тәңірқұт қайтыс болғаннан кейін, күнби өз елін алысқа көшіреді. Тәуелсіз ел боламыз деп ғұндарға қол тапсырудан бас тартады /14, 47 б/. Ғұн тайпалары атты әскерін қаптатса да, оларды жеңе алмайды. Мұны қасиетті киенің құдіретіне жорыған ғұн тайпалары олардан қашық кетуге тырысады. Осы себепті ғұндар күнбиге мол тарту тартып, оларды біртіндеп шығысқа көшіру арқылы бұрынғы ғұния ханның жеріне қоныстандырырмақ болады. Сонан нәрестені көтеріп барып, ғұнға бағынады. Тәңірқұт оны жақсы қабылдап, өз қамқорлығымен ер жеткізеді. Азамат болып, тәңірқұт күнбиге бұрынғы әкесінің ел-жұртын қаратыпты. Оған қол бастатыпты. Ол бірнеше жылғы соғыста көзге түседі. Бұл тұста ғұндардан жеңілген нүкіс тайпалары батысқа ауып, тақ тайпаларына шабуыл жасапты. Сақ ханы оңтүстікке қашып кетіп, ал ұлы нүкістер олардың жерін жаулап алыпты. Күнби кәмелеткее келген соң тәңірқұтқа әкесінің кегін алатынын айтып, батысқа шеру тартады. Сонымен нүкістерді жеңіп, оларды батысқа ығыстырады. Күнби олардың қалған халқын бағындырып, әскери жағынан күшейеді. Осы тұста тәңірқұт өліп, күнби ғұндарға қол тапсырудан бас тартады. Ғұндар қанша күш көрсетсе де оны жеңе алмайды. Мұны киенің құдіретіне бағалап, ғұндар олардан алыс кетуге бел шешеді. Тығырыққа тірелген тәңірқұт ескі мекендерін қимай, үйсіндерге мол тарту тартып, олардың шығысына мекен етуді ойлайды. Сол себепті күнбиге ханша ұзатуға шешім қабылдайды. Олар үйсіндермен біріккен жағдайда оның батысындағы Бактрия және т.б. елдердің бажамызға айналуы даусыз деп шешеді. Үйсіндерге елшілікпен барған Жаң Чян оларға патшаның дегенін жеткізеді. Бұл туралы қытайлық «Батыс өңірі баянында» жазылдады. Алайда қытай деректерінде бұл пролцес әр түрлі айтылады. Мәселен, «Тарихи жазбаларда» күнбидің әкесі ғұндардың батыс жағында бір шағын елді билеген екен делінсе, «Хәннамада» күнбидің әкесі Нәнду би негізінен Келентау мен Дахата аралығындағы ұлы нүкістермен қанаттас отырған шағын ұлыстың билеушісі екен /31, 43 б/. «Тарихи жазбаларда» ал қазір хұндар хан әулеті тарапынан мықтап тығырыққа тірелді. Күнбидің бұрынғы мекені иен жер, олар Хан әулетінің байлығын көргенде мән-рейлердің көзі тұнып кетеді. Осы орайда Үйсінге мол тарту тартып, оларды біртіндеп шығысқа көшіру арқылы мекендеріне қоныс тептірген. Жоғарыда көрсетілген «Тарихи жазбалар» мен «Хәннамадағы» осы айырмашылықтар үйсін тайпаларының ата қонысы мен территориясы турасында сөз қозғайды. Сол себепті де көптеген зерттеушілер үйсін тайпалары сөз болған тұста «Хәннама» мен «Тарихи жазбалар» бойынша мәліметтер бере отырып, олардың ата қонысын ажыратқан болатын. Б.з.б. бірінші ғасырдың орта тұсында оңтүстік ғұндар хань патшалығына бағынып, солтүстік ғұндар батысқа қарай ығысып, Алтай, Саян тауларын мекен еткен қырғыз, диңлин тайпаларын өздеріне бағындырып, үйсчіндер мен қаңлыларды өздеріне қосып алуды көздейді. Бірқатар иеліктер немесе тайпалар үйсіндердің билігінде немесе ықпалында болды деп топшылауға негіз бар. Мәселен, Ханның үлкен үйінің тарихында үйсін басқа да көптеген иеліктерді өзіне баығндырады. Сол стияқты «Давани туралы әңгімеде» үйсін тайпалары көршілес шағын иеліктерге шабуылдар жасайды. Сол сияқты үйсін тайпалары өздеріне жақын қоныс тепкен тайпаларды өз вассалдарына айналдырып отырған. Бұл сол тұстағы әдет-ғұрыптары мен киімдері жөнінен үйсін тайпаларына жақын тұрған хюсюнь, гюаньду, юйту тайпалары немесе үш иелік жерплері болған. Б.з.б. бірінші ғ,асырджа согюй немесе ярхян иелігінде жергілікті старейшиналар мен билеушінің өзінің сұрауы бойынша үйсін тайпалары оң қабақтарын таныту үшін Ван-Гуйми гуньмоның баласы Ваньнянь әмірші болған/33/. Деректерге қарағанды, үйсін күнбиін Елжау бидің он ұлы болған. Олардың ішінде Дулы өте қабілетті де қайраты болған. Соғыс өнерінде мықты қолбасшы болып, он мың атты әскерімен көзге түседі. Б.з. д. 141 жылы Хан патшалығында Уди патша болды. Бұдан бұрын Хан патшалығының солтүстігіндегі ғұндар күшейіп, Хан патшалығына қарсы үздіксіз шабуылдар жасап, үлкен қауіп-қатер алып келеді. Уди таққа келген соң хан патшасының мемлекеттік қуаты күшейіп, ғұнжарға қарсы соғыстар жасайды. Олар ұлы иозилермен достық қарым-қатынастар орнатып, ғұндарға қарсы шығуды ойлайды /14, 56-58 бб/. Бұл мақсатқа жету үшін б.з.б. 138 жылы жаң Шиаң юастаған жүз адамды иозилерге елшілік сапарға аттандырады, Бірақ жол-жөнекей Жан Шианды ғұндар ұстап алады. Ол ондаған жыл ғұндар қолында тұтқында болады. Кейіннен өзі құтылып, Ферғана аймағы арқылы иозилерге барады. Үйсін тайпалары неке одақтарын жасау арқылы басқа мемлекеттермен одақтастық қарым-қатынастар орнатты. Мәселен б.з.д. 69 жылы жоғарыда аталған Ван-Гуйми өзінің Даши деген қызын Кучи әміршісі болып отырған Гян-биньге береді. Хань империясы мен ғұн тайпалары үйсіндермен одақ жасауға мүдделі болады. Сол себепті хань мен ғұн әміршілерінің қызарын үйсін күнбилеріне әйелдікке ұзатып отырған. Сол сияқты елжау би де хан әулетінің ханшасы Шижұнды айттырып, некелесуі жайдан-жай емес, тек саяси мақсат үшін жасалған еді. Ол тұста Елжау би жасы жетпістен асқан, немерелі-шөберелі адам болған. Оның үстіне олардың іргелес отырған ірі һұндерден алыс кетуі мүмкін емес болды. Нәтижесінде ханшаны сол тізесін басқан ханша етті. Бұл сол тізесін басу оның бәйбіше болуы еді. Шижұн ханша өзінің саяси міндетін орындау үшін жылына бір рет күнмуға кездесіп, шарап ұсыныпғ орданың төрелігіне сыйлық ұсынып отырған. Өз кезінде Елжау би бұл ханшаны өзі алмай, немересі Жөншіге қосуды ұйғарған еді. Алайда негізгі күнмуға әйел болуды көздеген Шижұн әкесі Удиға хат жолдайды. Бірақ, Уди ооған үйсіндердің әдеет-ғұрпына көндігіуі керектігі туралы айтады. Соңында Елжау бидің немересі Жөнші би мен Шижұнның некесі қиылады. Б.з.д. 104 жылы үйсін күнмуы Елжау бидің тағына оның немересі Жөнші отырады. Шижұн ханша қайтыс болған соң қайта екі ел арасында құдандалық жалғасып, Уди патша өзінің немере қызы Жиейұй ханшаны Жөншіге ханымдыққа береді. Б.з.д. 96 жылы Жөнші би қайтыс болып, оның һұн әйелінен туылған мұрагері Най би әлі жас болған соң, жөнші бидің немерелес туысы Оңқа би таққа отырады. Ол әмеңгерлік салт бойынша ағасының әйелі Жиейұй ханшаны алады. Осы тұста үйсін елінің шығыстағы көршісі чесілер маңызды жол торабына иелік етіп, оған һұн билеушілері көз тігеді. Бұл қауіпті байқаған үйсін күнмуы Оңқай би Елжау биге хат жолдап, һұндерге қарсы шығуды көздейді. Нәтижесінде күш біріктірген үйсін елі һұндерге қарсы шабуылға шығады. Олардың арасында соғыс екі мәрте орын алады. Соғыс барысында үйсіндер жеңіске жетіп, көп тұтқын түсіріп, үлкен олжаға тап болады. Нәтижесінде мемлекеттің беделі арта түседі. Территориясы да кеңейеді. Хан патшалығы үйсін елінің бұрынғыдан да күшеюін ескере келіп, үйсін елімен дипломатиялық қарым-қатынасты жоғалтпау мақсатымен әлсін-ілсін құдандалық байланыстарын жоғалтпай отырады /66, 83б/. Сол сияқты күшейген үйсін елінен басқа елдер де көмектер сұрап отырған. Мәселен, үйсіндердің шығыстағы көршілері чес елініңханы һұндерден қысым көргендігін айтып, көмек сұраған болатын. Нәтижесінде екі ел арасында одақтық байланыс орнап, үйсін күнмуы Янғұйге бір қыздарын ұзатады. Б.З.Д. 53 жылы Оңқай бидің баласы Ожет үйсін күнмуы болуға әрекет жасайды. Сол үшін Най биді өлтіріп, өзін күнби деп жариялайды. Хан патшалығы бұл әрекетті тқтату үшін үйсіндерге қарсы әскер жібереді. Бірақ Фың Лиау ханыммен Ожет күнбидің тіл табысуы бұл процесті тоқтатады. Ожет кіші күнму болуға келісім беріп, янғұй би ұлы күнму болады. Осы тұстан бастап үйсін елі қайтадан хан патшалығына тәуелділікке түседі. Үйсін елі ендігі тұста кіші күнмулық және үлкен күнмулық деп екіге бөлінеді. Хан патшасының ұлығы Чаңның қатысуымен екі ел шекарасы бөлінеді. Деректер бойынша ұлы күнмуга оңтүстік иелік, ал кіші күнмуға солтүстік иеліктиеді. Оңтүстік иеліктің орталығы Ыстықкөл алқабы мен Іле өзені алабы болса, солтүстік иеліктің орталығы Жетісу жазығы болады. Үйсін елінің екіге бөлінген кезінен кейін олардың арасында өзара қырқыстар, таққа талас тоқтамады. Бұл үйсін еліні қатты күйзелтті. Оңтүстік иеліктің билеушілері күнмудың Хан патшасының қыздарынан тараған ұрпақтар болса, ал оңтүстік иеліктің басшылары күнмудың һұн тәңірқұтының қыздарынан тараған ұрпақтар боды. Сондықтан өзара тартыстар кезінде екі жақ екі көрші елдің көмегіне сүйенумен болды. Әр иеліктің өз ішінде таққа таласқан ішкі қырқысы жүріп жатты. Мұндай қырқыс солтүстік иеліктіе тым күшейе түсті /33, 58 б/. Заманымыздан бұрынғы бірінші ғасырда оңтүстік тәңірқұты Хан патшалығына бағынады да, солтүстік тәңірқұты батысқа қарай ығысып келіп, Алтай, Саян тауларын мекен еткен қырғыз. Қыпшақ тайпаларын өздеріне бағындарады. Олар өздеріне үйсіндер мен қаңлыларды да қосып алады. Осы мезгілде Хан патшалығы үйсін еліне тағы да бір елші жібереді. Бұрын үйсін елінде тұрып, Фың Лиау қайтадан Хан елінің елшісі болып үйсін тайпаларының арасына келеді. Осы тұста б.з.д. 49 жылдары солтүстік тәңірқұты Шоже әскер бастап үйсін жеріне келіп, кіші күнму Ожетке елші жіберіп, үйсін елін өзіне қосып алуға әрекеттенеді. Кіші күнму бұдан бас тартады. Екі арада үлкен шайқас болып, кіші күнму жеңіске жете алмағанымен өзінің батылдығын көрсетеді. Ендігі тұса шоже тәңірқұт қаңлы тайпаларымен бірлесе отырып, үйсін еліне жорық жасамақ болады. Б.з.д. 44 жылы олар бірлесе отырып үйсін елінің астанасы Чигу қаласына шабуыл жасайды. Халқын тонап, үйсіндердің көптеген малдарын олжалайды. Үйсіндердің батысындағы қоныстары қаңырап бос қалады.Ұлан байтақ жермен елді өзіне бапғындырып күшейген Тәңірқұт батыс өңірдегі басқа елдерге де қауіп төндіреді. Үйсін әскерлері де шабуылға шығады. Б.з. д. 33 жылы үйсін тағына Сылы би келеді. Алайда осы тұста тағы да биилікке талас ісі өрши түседі. Әсіресе кіші күнмулікте үлкен қырқыс болады. Олар бірін-бірі өлтіреді. Алайда көп уақыт өтпей Сылы би елді қайта біріктіреді. Ел іргесі тынышталып, ел өркен жаяды. Оның бір ерекшелігі сол, өріс-қонысқа таласып, озбырлық жасауға тиымдар салады. Елде өндірістік қатынастар жанданып, ел іргесі уақытша болсын тынышталады. Ол мемлекетті мықты меңгеріп, оңқалар мен бектерді толық бағындырып, халық тұрмысын жандандырып, елде тыныштық орнатады. Алайда, солтүстік иелікте отырған Уижың бүлік шығарып, б.з.д 16 жылы Сылы биді өлтіреді. Сылы биден айырылған үйсін елі қайта күйзеліске түседі. Заманымыздың төртінші ғасырында үйсін еліне шығыстан сәнби тайпалары басып кіреді. Сол сияқты жужан тайпалары да шабуылдар ұйымдастырады. Заманымыздың 435 жылы үйсін елшілері батыс алқаптың сегіз елшісімен бірігіп Уи патшалығына тарту апарады. Үйсін елі өз заманында Орта жазықтағы Хан патшалығы, һұндермен және басқа халықтармен: динлиң, Енисей қырғыздары, Алтайдың және Орта Азияның тайпаларымен қарым-қатынастар жасап отырды. Әсіресе Орта жазықтағы Хан патшалығымен саяси, шаруашылық және мәдени қарым-қатынастар жасап, өзінің дамуына жол ашты. Ал территориялық орналасу мәселесі тағы да қытай деректерінде кездесіп отырды. Мәселен, Хань дәуіріндегі әулеттік хроникаларда үйсін тайпаларының саяси деректерін баяндап жазу шамамен алып қарғанда б.з. д. үшінші ғасырларға сәйкес келген. Орталық империяның кейінгі тұстарында жазба деректер мәліметтерінде үйсін тайпалары туралы үзік мәліметтер кездеседі. Әсіресе соңғы тұстардағы Шығыс Жетісу территориясын зерттеу барысында табылған археологиялық материалдар түрік тайпалары пайда болғанға дейінгі заманда ұлан-байтақ территорияда үйсін тайпалары үйсін тайпалары түрік қағандарының тікелей бақылуында болып, кейін үйсін мәдениеті түріктер арасында болғандығын мәлімдейді. Үйсін тайпаларының басқару жүйесінде де өзіндік ерекшеліктер болды. Ел басшысы күнби елдегі барлық қарулы күштерді басқарды. Оған ру-тайпаны басқаратын бектер бағынып отырды. Бүкіл үйсін елі өз ішінде оң қанат және сол қанат және орта деп үш әкімшілік-әскери аймаққа бөлінді. Оң қанат пен сол қанат енкі қолбасшы меңгеруіне өтті. Ал ортадағыв қанатта күнбидің өзі отырып елде борлып жатқан процесті өз көзімен бақылауында ұстады. Үйсін елінде басқарудың ондық жүйесі орнады. Күнму өзіне қарағанда ел-жұртты балавларына бөліп беріп, мыңнан әскер мен көшіп-қонатын жердлер беріп отырды. Үйсін елі құрылған кезеңнен бастап оның бүкіл елді басқаратын үкіметтік ұйымы болды. Ол негізгі тоғыз лауазымнан: күнби, дулы, қолбасы, оңқа, дарту, абыз, ұлыс бегі, орда бегі, атқосшы болып бөлінді. Тоғыз дәрежеге бөлінген билік жүйесін жалпы он бес адам атқарып отырған. Б.з.д. үшінші ғасырға дейін 1200 жылдық үйсін елінің тарихында үйсін күнбилері әулетінің тек он ұрпағы турасында ғана нақты деректер тобы сақталған. Үйсін елі екі иелікке бөлінгеннен кейін де билеуші топтар арасында тақ таласы аяқталған жоқ. Бұл тартыстың аяғы бірін-бірі өлтіруге дейін апарып соқты. Оңтүстік иеліктің билеушілері кунмудің Хан патшалығынан алған әйелінін туған ұрпақтары еді. Әр иеліктің өз ішінде таққа таласқан ішкі қырқыстары болып жатты. Үкімет билігіне таласқан ішкі қырқыстар бір заманда кемеліне келіп, дәуірлеген үйсін мемлекетін жегідей жеп, халық бұқарасын қатты күйзеліске ұшыратты /34/. Үйсін елі өз заманында Орта жазықта орналасқан хан патшалығымен, ғұндармен, және басқа халықтармен Енисей қырғыздарымен, Алтайдың және Орта Азияның тайпаларымен қарым-қатынастар жасаған. Әсіресе Орта жазықта орналасқан хан патшалығымен саяси, шаруашылық және мәдени қарым-қатынастар жасап отырды. Мәдениетінің гүлденуіне олардың ықпалы болды. Үйсін шаруашылығының дамуына көбінесе Жетісу жерінің географиялық жағдайы себеп болды. Мұндағы ерекшелік сол классикалық егіншілік немесе көшпелі мал шаруашлығы аудандарынан өзгеше мұнда мал шаруашылығы егіншілікпен ұштасытырыла жүргізілді. Ал көшпелі тұрмыс салты жартылай отырықшылықпен ұштасты. Ежелгі заман авторларының жазбалары бойынша олардың шаруашылығ мен тұрмысына қатысты сипаттамада малға азық іздеп бір жерден екінші жерге көшумен болған. жүктеу/скачать 364 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|