К. С. Ислям латын тілі мемлекеттік тілде оқитын студенттерге арналған оқулық


Тәуелдеу есімдігі (Pronomina Possessīva)



бет6/12
Дата28.01.2018
өлшемі2,68 Mb.
#35624
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   12

2.8 Тәуелдеу есімдігі (Pronomina Possessīva)

Қазақ тілінде тәуелдеу есімдігі жоғарыда берілген тізімде жоқ екенін көресіздер. Қазақ тілінде жіктеу есімдіктеріне – нікі, - дікі, -тікі жұрнақтарын қосу арқылы тәуелдеуге болады. Pronomina Possessīvaға орыс тіліндегі притяжательные местоимения сәйкес келеді




Латын тілі

Қазақ тілі

Орыс тілі

m

f

n




муж.

Жен.

Сред.

meus

tuus


suus

nostĕr


vestĕr

mea

tua


sua

nostra


vestra

meum

tuum


suum

nostrum


vestrum

менікі

сенікі

оныкі

біздікі

сендердікі

мой

твой


свой

наш


ваш

моя

твоя


своя

наша


ваша

моё

твоё


своё

наше


ваше

Тәуелдеу есімдігі І және ІІ септеуге жататын сын есімдердің септелу үлгісімен септеледі. Vocatīvus формасында meus есімдігі mі! Формасын қабылдайтынын естен шығармау керек. Pronomina Possessīvaны жалғауларына байланысты мужской, женский, средний родтарға бөлеміз, тәуелдік есімдіктің тегі (роды) қандай зат есіммен тіркесуіне байланысты. Зат есім қай текте (родта) тұрса, тәуелдік есімдік сол текте (родта) қолданылуы тиіс. Яғни, І септеуге жататын мужской родтағы зат есімдер ( poēta ақын; nauta теңізші)–us-қа, -er-ге аяқталатын тәуелдік есімдермен қолданылады. Мысалы:

poēta noster ақын біздікі немесе біздің ақын

nauta vester теңізші сендердікі немесе сендердің теңізші

patria mea отан менікі немесе менің отаным

amicus tuus дос сенікі немесе сенің досың

Cын есім сияқты тәуелдік есімдер зат есімнен кейін тұрады.

Ескерту. (N.B.) Қазіргі кездегі Батыс Еуропа тілдеріндегідей тәуелдік есімдік бастауыштың жағына байланысты қолданылады:

amo (І жақ ) amīcum meum мен менің досымды жақсы көремін



я люблю моего друг

amas (ІI жақ ) amīcum tuum сен сенің досыңды жақсы көресің



ты любишь твоего друга

amat (ІII жақ ) amīcum suum ол өз досын жақсы көреді



он любит своего друга

Аударғанда орыс тілінде де, қазақ тілінде де өз өздік есімдігін қолданады, ал латын, ағылшын, неміс және басқа Батыс Еуропа тілдерінде олай емес. Салыстырайық:

ағылшын тілінде - I love my friend, he loves his friend …

неміс тілінде – Ich liebe meinen Freund, du libest deinen Freund …



2.9 Жіктеу есімдігі (Pronomina personalia)

Жіктеу есімдігінің (pronomina personalia) үндіеуропа тілдерінде шығу тегі бір. Латын тілінде ego, орыс тілінде я, неміс тілінде ich, ағылшын тілінде I, латын тілінде tu, орыс тілінде ты, неміс тілінде du, ағылшын тілінде you. Сондай-ақ үндіеуропа тілдерінде мұра болып қалған атау септігі мен ілік септігінің суплетивтігі, яғни қосымша басқа түбірден жасалуы (латын тілінде suppletivus қосымша деген мағанада).



Жіктеу есімдігі жақтық ұғыммен байланысып келіп, затқа, адамға байланысты болады. Мында сөйлеуші жақ немесе І жақ мен, біз, біздер, тыңдаушы жақ немесе ІІ жақ сен, сендер. Латын тілінде ІІІ жақ немесе қазaқ тілінде бөгде жақ деп аталатын форма жоқ. ІІІ жақтың орнына латын тілінде сілтеу есімдігі қолданылады. Жіктеу есімдігі кім? кімдер? деген сұраққа жауап береді


Септеу

Singularis

Pluralis

Nom.

Ego

мен

tu

сен

nos

біз

vos

сендер

Gen.

mei

менің

tui

сенің

nostri

nostrum


біздің

vestri

vestrum


сендердің

Dat.

mihi

маған

tibi

саған

nobis

бізге

vobis

сендерге

Acc.

me

мені

te

сені

nos

бізді

vos

сендерді

Abl.

me

менімен

te

сенімен

nobis

бізбен

vobis

Сендер

мен

Nos және vos есімдіктерінің ілік септігінің көпше түрінде екі форма қолданылады: nostri мен nostrum және vestri мен vestrum. Екінші форма (nostrum, vestrum) бүтіннен бөлшек бөлінгенде қолданылады: unus nostrum біздің біреуіміз (один из нас); quis vestrum? сендердің қайсысы?(кто из вас?) Бұндай ілік септікті genetivus partitivus (бөлік ілік септігі орыс тілінде родительный части) деп атайды.

Сum предлогы аблятив те тұрған есімдіктермен қолданылғанда септік формадан кейін тұрады да, бірігіп жазылады: mēcum менімен, tēcum сенімен, nōbīscum бізбен, vōbīscum сендермен.
2.10 Өздік есімдік (Prenomen reflexivum)

Өздік есімдігіне жалғыз ғана sui өз деген сөз жатады. Латын тілінде өздік есімдігінің жекеше түрде атау септігінің және көпше түрде барлық септеулерінің формалары болмайды

Nom. -

Gen. sui өзінің



Dat. sibi өзіне

Acc. se өзін

Abl. se өзімен

Сum предлогы жоғарыда айтылғандай аблятив те тұрған есімдікте қолданылғанда септік формадан кейін тұрады да, бірігіп жазылады: sēcum өзімен, латын тілінде sui өздік есімдігі 3-ші жаққа ғана жатады.
3 Предлогтар (Praepositiones)
Қазақ тілінде латын предлогтарына шылаулар сәйкес келеді.

Өз алдына жеке тұрып толық мағанасы болмайтын, сөйлемде сөйлем мүшесі қызметін атқара алмайтын, бірақ басқа сөздерге көмекшілік қызмет атқаратын сөздер шылау деп аталады. Қазақ тіліндегі шылаудың атқаратын қызметі бірдей емес.

Шылаудың кейбірі сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді байланыстыру қызметін атқарса, енді біреулері сөздерді грамматикалық қатнасқа келтіріп отырады, үшінші біреулері сөздер мен сөз тіркестерін немесе сөйлемдерді анықтап, я толықтап, қосымша мағана үстеп жатады.

Бұл жерде септеулік шылауларға тоқтамай болмайды. Келесі сөйлемдерге назар аударайық: Күн сайын газет оқып отырамын. Олар клубқа қарай келе жатыр. Қызу жиналыстан кейін үш-ақ адам қалды.

Осы сөйлемдердегі сайын, қарай, кейін шылаулары өзінің алдында тұрған сөздердің арнаулы септікте тұруын қажет етіп тұр. Мысалы, сайын күн сөзінің атау септікте тұруын қаласа, кейін жиналыс сөзінің шығыс септікте келуін қажет етіп тұр.

Сонымен, өзінің алдындағы сөздің белгілі бір септікте тұруын қажет ететін шылауларды септеулік шылаулар немесе септеуліктер дейді. Қазақ тілінде табыс және жатыс септіктерінен басқа септіктерде тұрған сөздер белгілі бір шылаулармен тіркеседі.

Септік жалғауымен тіркесетін шылаулар бірде бастауыш пен баяндауышты байланыстырады, бірде өзінің алдындағы сөзге анықтауыштық қызмет атқарады. Кестені қараңыз.


Атау

Барыс

Шығыс

Көмектес

сайын, үшін,

жөнінде, туралы, жайында, турасын да, секілді, сықылды, шамалы,

түгіл, шақты,

екеш


шейін, дейін, таман, қарай, тарта:

Отрядта 100-ге тарта бала бар.

Қалаға дейін атпен, одан әрі машинамен жүреміз.

Өзенге қарай екеуі келе жатыр.



Соң, әрі, кейін, бәрі, бұрын, гөрі:

Бірсыпырадан бері хат та жазбапты.

Сенен гөрі менің еңбегім көбірек сіңді.

Одан кейін де көп уақыт өтті.



Қатар, бірге:

Бұл жұмыстармен қатар әлі де талай атқаратын істер бар.

Сенімен бірге тағы да біреу келді.

Егер осы септіктермен тіркесіп келген шылауларды алып тастаса, мұндағы сөздер бір-бірімен байланыспайды не мағаналары көмескі болып қалады.

Кестеде көрінгендей қазақ тілінде табыс, жатыс септіктерімен тіркесетін шылау жоқ.

Латын тілінде әрбір предлог (шылау) аккузативпен немесе аблятивпен қолданылады. Екі предлог қана (in және sub) осы екі септеуде де қолданылады.

1. Аккузативпен жиі қолданылатын предлогтар (шылаулар): ad қасында, жанында, маңында; ante алды, алдында; apud қасында; contra қарсы, қарамастан; ob себебі; per ішінде, іші арқылы; trans үстінде, үсті арқылы; post кейін, соң, әрі; praeter басқа; propter үшін, бола.

2. Аблятивпен жиі қолданылатын предлогтар (шылаулар): a (ab) –тан, -тен, -дан, -ден, -нан, -нен, кейін; cum -мен, -пен,- бен, бірге; de туралы, жөнінде, секілді, сықылды, жайында, турасында ; e (ex) –тан, -тен, -дан, -ден, -нан, -нен; prae алдында, шейін, дейін; pro үшін, қорғау үшін; sine – сыз, - сіз.

3. Екі септеуде қолданылатын предлогтар (шылаулар): in – да , -де, -та, -те жалғауы яғни «қай жерде?» сұрағына жауап берсе аблятивпен (abl.) қолданылады және «қайда?» сұрағымен аккузативті (acc.) керек ететін предлог (шылау); sub – астында яғни «қай жерде?» және «қайда?» сұрақтарына байланысты аблятив (abl.) пен аккузативті (acc.) керек ететін предлог (шылау).

Ескерту. (N.B.) 1. Сausā себебі және gratiā үшін, болғандықтан предлогтары ілік септігімен яғни Genetivusпен қолданылады. Жоғарыда аталған предлогтар сөздің алдында тұрса, бұл екі предлог сөзден кейін тұрады. Мысалы: gloriae causā атақ үшiн, amicōrum causā дос үшiн, exempli gratiā мысалы, мысал үшiн

4. Кейбір предлогтарды (шылауларды) – cum, ex, in, de, ob cияқты – сын есім мен зат есімнің ортасына қоюға болады: magna cum cura қамқорлықпен, үлкен қамқорлықпен

5. а және е предлогтары дауысты әріптен басталатын сөздердің алдында ab және ex формаларында қолданылады.

Латын предлогтарының (шылауларының) кестесі төмендегідей болады:




Accusatīvus

Ablatīvus

Genetīvus

Ad, ante, apud, contra, ob, per, trans, post, praeter, propter, in, sub

A (ab), cum, de, e(ex), prae, pro, sine, in, sub

Сausā, gratiā


SUM, FUI, ESSE етістіктерінің Praesens Indicativi формасы

Латын тіліндегі sum, fui, esse болу етістігі жиі қолданылады, неміс тіліндегі sein, war, gewesen және ағылшын тіліндегі to be, was көмекші етістіктеріне сәйкес келеді. Бұндай құбылыс супплетивизм деп аталады. «Супплетивизм» термины латын тілінің suppletīvus қосымша, көмекші деген сөзінен шыққан. Бұл етістіктің жіктелу формасы айрықша, сондықтан жатқа білген дұрыс болады.


S i n g u l a r i s P l u r a l i s

І жақ: sum sumus

ІІ жақ: ĕs estis

ІІІ жақ: est sunt


Imperatīvus

S i n g u l a r i s P l u r a l i s

es! Бол! Este! Болыңдар!
Көмекші етістіктің түбірі es- немесе s- дауыссыз дыбысы болып келеді; осы шақта тұрған ĕs, estis, est және sum, sumus, sunt формалары осыны дәлелдейді. Бұл етістіктің инфинитивтік түбірі басқа етістіктерде –re –ге ауысып кеткен алғашқы –жұрнағын сақтап отыр. Себебі латын тілінің даму барысында s әрпі дауысты дыбыстардың ортасында орналасса r-ге ауысып отырады. Бұны ротацизм деп атайды.

Еsse болу көмекші етістігінің алдына предлогтарды қолдану арқылы мағанасын өзгеруге болады, орыс тілінде оны «приставка» деп атайды:

ăb кейін, соң, -дан, -ден, -тан, -тен, -нен, -нан предлогынан (шылауынан): ab-sum, abesse болмау, жоқ болу
Praesens

Singularis Pluralis

I absum болмаймын absŭmus болмаймыз

II ăbĕs болмайсың ăbestis болмайсыңдар

III ăbest болмайды absunt болмайды
ăd қарай, таман, -ға, -ге,-қа, -ке предлогынан (шылауынан): ad-sum, adesse қатысу

intĕr арасында предлогынан (шылауынан): inter-sum, interesse арасында болу, қатысу
Ескерту. (N.B.) Жақсыз формада interest етістігі мағанасы бар, мағаналы деген мағанада қолданылады.

De кейін, соң, -дан, -ден, -тан, -тен, -нен, -нан предлогынан (шылауынан): desum, dēesse, dēest жетпеу, жеткіліксіз

prō қорғау үшін, пайда үшін предлогынан (шылауынан): prō-sum, prōdesse пайда келтіру
Praesens
Singularis Pluralis

I prōsum пайда келтіремін prōsŭmus пайда келтіреміз

II prōdĕs пайда келтіресің prōdestis пайда келтіресіңдер

III prōdest пайда келтіреді prōsunt пайда келтіреді


Ескерту. (N.B.) Мында prō предлогы және esse етістігі d дыбыс арқылы байланысып тұр. Жоғарыда приставкалармен берілген етістіктер esse етістігінің үлгісімен жіктеледі.

Possum, posse мүмкіндігі бар, істей алу етістігі ерекше; бұл етістік pot + esse сөздерінен жасалып отыр (мұндағы pot- potis күшті, әмірлі сын есімдерінен жасалып отыр), жіктеу барысында pot - s әрпінің алдында pos-қа айналады.


Praesens
Singularis Pluralis
I possum істей аламын pŏssŭmus істей аламыз

II pŏtĕs істей аласың pŏtestis істей аласыңдар

III pŏtest істей алады possunt істей алады
Жаттығулар
1. Аударыңыз:

1. Est, ŭt dīcis. 2. Tăcēre non possum. 37 Nautae sumus. Aёronautae estis. 4. Quĭs ădest? Quis ăbest? Lydiă et Annă adsunt. 5. Pĕcūnia dēest. 6. Măgistră sum; discĭpŭlae estis. 7. Scrībĕre pŏtes, scrībĕre pŏtestis. 8. Nec lĕgĕre, scrībĕre possunt.



Оқыңыз:

  1. Adsum amīcis, amīci mihi adsunt. 2. Filius meus abest. 3. Inter domĭnum et servum nulla amicitia esse potest. 4. Nec servīre ulli possūmus, nec imperāre cupĭmus. 5. Quis vestrum fabŭlam narrātum recitāre potest? 6. Cur ei puĕri ad januam stant? 7. Filiam meam ei viro trado. 8. Causa illĭus arrow a medĭcis invenīri non potest. 9. Eloquentia viris ornamento est. 10. Ille vir a Romānis in exsilium pellĭtur. 11. Illi agricŏlae silvam caedunt. 12. Multos inimīcos Romāni in ea pugna occīdunt. 13. Velle atque facĕre non est idem. 14. Libenter id, quod volŭmus, credĭmus. 15. Fabŭlam de lupo et agno narrā eis puĕris, mi fili! 16. Ego ipse pretium ob stultitiam fero. 17. Multas curas affĕrunt libĕri, eīdem – multa gaudia. 18. Aqua, quae fluvio Nilo fertur, limōsa est ac frugifĕra. 19. Rectā viā eo.


In villa viri Romāni
In villa opulenti viri Romāni multi servi labōrant. Multi domĭni sevēri sunt, servos saepe vitupĕrant et puniunt. Servi sevēros domĭnos non amant, sed timent. Bonos domĭnos servi laudant et amant. Etiam Marcus Tullius Cicĕro multos servos habet. Tiro servus domĭnum suum et Marcum, domĭni filium, valde amat. “Ubi Tiro est?” – Marcus rogat. At pater: Tiro in cubicŭlo suo manet, nam aeger est”. Tullius medicos vocat et rogat: “O viri boni! Servum meum curāte! Tiro vir bonus, doctus, et amīcus meus est”. Medĭci perīti servum curant, Cicĕro medĭcis gratias agit et praemium dat.
Сөздік
1. ut – қалай; 2. est, ut dicis – сен айтқандай; 3. aёronauta, ae m, f –ұшқыш; 4. nec…nec – не ... не; 5. absum, afui, – , abesse – жоқ болу, болмау; 6. adsum, affui, –, adesse – орнында болу, көмектесу; 7. caedo, cecīdi, caesum, ĕre – кесу, шабу, өлтіру; 8. idem, eădem, idem – сол, ол да, сол да; 9. in-vĕnio, vĕni, ventum, īre – табу, ойлап табу; 10. nullus, a, um – ешқандай; 11. ob – себебі; 12. occīdo, cīdi, cīsum, ēre – өлтіру; 13. pello, pepŭli, pulsum, ĕre – итеру, қуу; 14. servio, īvi, ītum, īre – құл болу, құлдық ету; 15. servus, i m – құл; 16. sto, stĕti, stātum, āre – тұру; 17. trado, dĭdi, dĭtum, ĕre – жеткізу; 18. ullus, a, um – қандай бір; 19. volo, volui, – , velle – тілек білдіру, тілеу; 20. bis – екі рет; 21. campus, i m – дала, жазықтық; 22. colo, colui, cultum, ĕre – жер өңдеу; 23. epistŭla, ae f – хат; 24. gigno, genui, genĭtum, ĕre – дүниеге әкелу, тудыру; 25. nemo – ешкім; 26. păro, āvi, ātum, āre – дайындау, жеткізу; 27. vinco, vīci, victum, ĕre – жеңу; 28. voco, āvi, ātum, āre – шақыру, атау; 29. consilium, i n– кеңес, шешім, жоспар; 30. făllo, fefelli, falsum, ĕre – алдау; 31. ille, illa, illud – ана, анау, аналар; 32. iste, ista, istud – мына, мынау, мыналар ; 33. injuria, ae f – реніш; 34. meus, a, um – менің; 35. negotium, i n – іс, сабақ; 36. noster, nostra, nostrum – біздің; 37. sanus – дені сау, дұрыс; 38. sapientia, ae f – даналық; 39. suus, a, um – өз; 40. timeo, ui, – , ēre – қорқу; 41. totus, a, um– бәрі, барлық, тұтас, барша, күллі, бүтін,түгел ; 42. tuus, a, um – сенің; 43. unus, a, um – бір; 44. possum, potui, – , posse – мүмкіндігі бар, істей алу; 45. vester, tra, trum – сендердің. 46. eo, ii, ĭtum, īre – бару; 47. eloquentia, ae f – шешендік
3.1 Өткен шақ (Imperfectum indicatīvi activi et passivi)

Қимыл, іс-әрекеттің өткен уақытта болғанын көрсететін етістіктің түрі өткен шақ деп аталады.

Өз көзімен көріп, жедел хабарлап тұрған етістіктің өткен шағын қазақ тілінде жедел өткен шақ деп атаса, латын тілінде Imperfectum indicatīvi деп атайды. І және ІІ жіктеуге жататын етістіктердің Imperfectum indicatīvi формасы яғни өткен шағы инфект түбіріне –bā – жұрнағы мен жақтық жалғаулары, ал ІІІ және ІV жіктеуге жататын етістіктердің Imperfectum indicatīvi формасы яғни өткен шағы инфект түбіріне – ēbā – жұрнағы мен жақтық жалғаулары арқылы жасалады


Түрі, жағы

Activum

Passivum

I

III

I

III

Sing. 1.

2.

3.



ornā- ba –m

ornā- ba – s

ornā- ba – t


mitt- ēba-m

mitt- ēbā –s

mitt- ēba- t


ornā- ba – r

ornā- bā –ris

ornā- bā – tur


mitt- ēba-r

mitt- ēbā –rĭs

mitt- ēba- tur


Pl. 1.

2.

3.



orna- bā–mŭs

orna- bā –tis

ornā- ba – nt


mitt- ebā-mŭs

mitt- ebā-tĭs

mitt- ēba-nt


ornā- bā–mur

ornā- bā–mĭnī

ornā- ba –ntur


mitt- ēbā-mur

mitt- ēbā-mĭnī

mitt- ēba-ntur



Esse «болу» етістігінің Imperfectum формасы
Singularis Pluralis
I ĕrām мен болдым ĕrāmus біз болдық

II ĕrās сен болдың ĕrātis сендер болдыңдар

III ĕrăt ол болды ĕrant олар болды
Жаттығулар
1. Етістіктердің формасын анықтап, қазақшаға аударыңыз:

Est, erat; adsŭmus, aderāmus; potes, potĕras; arrow, ornābat, ornant, ornabantur; vidēmus, videbāmus, videbāmur; premēbam, premebāris; regit, regēbat; capis, capiēbant, capiebātur.

2. Төмендегі етістіктерді өткен және осы шақта Activi, Passivi формаларында жіктеңіз:

Expecto 1 күту; tango 3 жұғысу, ұстау

3. Септеңіз:

Graecus liber - басы бос грек; femĭna formōsa – көрікті әйел

4. Аударыңыз:

1. Римдықтар галлдықтармен ұзақ соғыс жүргізген. 2. Галлдықтардың жері үлкен, бірақ қалалары кішкентай болған. 3. Мемлекет қызметкерлері ап-пақ тога киген. 4. Сенің досың латын кітабын ұстап тұрған. 5. Құлдардың саны көп болған. 6. Жеңістің даңқы зор болған. 7. Қорғаушылар (адвокаттар) Форумда сөйлеген. 8. Нептун теңізде өмір сүріп тұрған. 9. Римдік әскер отан үшін соғысқан. 10. Меркурий құдайлардың хабаршысы болған.

5. Оқыңыз:

Graeci et Romāni multos deos et multas deas colēbant, multis deis deabusque apud aras et in templis sacrificābant. In Foro Romāno rotundum templum Vestae deae erat, ubi Virgĭnes Vestāles ignem perpetuum custodiēbant; non procul Atrium Vestae erat, ubi Virgĭnes Vestāles habitābant. Etiam matrōnae Romānae deābus sacrificābant et festa deārum celebrābant.

1. Төмендегі осы шақта тұрған сөйлемдердің баяндауыштарын өткен шаққа ауыстырыңыз:

Puer magistro obtempĕrat. In schola puĕri discunt, legunt, scribunt; Titus dormit, magistri verba non audit. Sed magister sevērus est, puĕrum verbĕrat. Domĭnum sevērum servi timent, domĭnum bonum amant et laudant. Errant, qui dicunt: inter domĭnum et servum nulla amicitia est.


Сөздік
1. Graecus, i m – грек; 2. Romanus, i m – римдік; 3. deus, dei m – құдай; 4. dea, ae f- әйел-құдай; deis deabusque = deis et deābus – құдайларға және әйел-құдайларына; 5. colo, ĕre – табыну; 6. ara, arae – алтарь; 7. apud (c. Acc) – алдында; 8. templum, i n –храм; 9. sacrifĭco, ĕre құрбандық шалу; 10. Forum, i n – Форум; 11. rotundus, a, um – дөңгелек; 12. Virgĭnes Vestāles –Вестал қыздары; 13. ignis – от, ignem(acc.); 14. perpetuus, a, um – мәңгілік өшпейтін; 15. custodio, īre - күзету; 16. procul - алыс; 17. Atrium Vestae - Веста атриы, вестлкалардың үйі; 18. habĭto, āre - өмір сүру, тұру; 19. festum, i n – мейрм, мереке; 20. celĕbro, āre – салтанатты түрде мейрамдау, тойлау; 21. gero, ĕre – жүргізу; 22.Gallius, i m галл; 23. diuturnus, a, um – ұзақ; 24. candidatus, i m –мемлекеттік қызметкер; 25.candidus, a, um – ап-пақ: 26. gero, ĕre – кию; 27. teneo, ēre – ұстау; 28. gloria, ae f – даңқ; 29. exercĭtus, us m - әскер; 30. nuntius, i m – хабаршы; 31. Oceanus, i m – теңіз; 32. poto, āre – ішу; 33. premo, ĕre – басу, құлға айналдыру; 34. rego, ĕre – басқару
3.2 Келер шақ (Futurum I indicatīvi activi et passivi)

Келер шақ істің сөйлеп тұрған уақыттан кейін істелінетіндігін көрсетеді. Латын тілінде І және ІІ жіктеуге жататын етістіктердің Futurum I (primum) indicatīvi activi et passivi формасы инфект түбіріне

b- жұрнағы мен жақтық жалғауларын жалғау арқылы жасалады. І жақта жекеше түрде жалғау жұрнаққа жалғанса, қалған жақтарда жалғау жұрнаққа байланыстырушы әріптер арқылы жалғанады.



Түрі, жағы

Activum

Passivum

І ornā – re

І ornā – re

Sing. 1.

2.

3.



Pl. 1.

2.

3.



ornā- b –o мен әшекейлеймін

ornā- bĭ – s

ornā- bĭ – t

orna- –mŭs

orna- –tis

ornā- bu – nt



ornā – b – or мені әшекейлейді

ornā – –ris

ornā – bĭ – tur

ornā – –mur

ornā – –mĭnī

ornā – bu-ntur






II vidē – re

II vidē – re

Sing. 1.

2.

3.



Pl. 1.

2.

3.



vidē – b –o мен көремін

vidē – bĭ – s

vidē – bĭ – t

vidē – –mŭs

vidē – –tis

vidē – bu – nt



vidē – b – or мені көреді

vidē – –ris

vidē – bĭ – tur

vidē – –mur

vidē – –mĭnī

vidē – bu-ntur


III және IV жіктеуге жататын етістіктердің Futurum I (primum) indicatīvi activi et passivi формасы инфект түбіріне І жақта жекеше түрде –a- жұрнағын, ал қалған жақтарда ұзақ –ē- жұрнағын және жақтық жалғауларын жалғау арқылы жасалады.




Түрі, жағы

Activum

Passivum

ІII leg – ĕ- re

ІV audī – re

Sing. 1.

2.

3.



Pl. 1.

2.

3.



leg – a – m мен оқимын

leg – ē– s

leg – ē – t

leg – ē –mŭs

leg – ē –tis

leg – ē – nt



leg – a– r мені оқиды

leg – ē –ris

leg – ē – tur

leg – ē –mur

leg – ē –mĭnī

leg – ē –ntur






ІII leg – ĕ- re

ІV audī – re

Sing. 1.

2.

3.



Pl. 1.

2.

3.



audi – a – m мен тыңдаймын

audi – ē – s

audi – ē – t

audi – ē –mŭs

audi – ē –tis

audi – ē – nt



audi – a – r мені тыңдайды

audi – ē –ris

audi – ē – tur

audi – ē –mur

audi – ē –mĭnī

audi – ē –ntur




Esse «болу» етістігінің Futurum I формасы
Singularis Pluralis
I ĕro мен боламын ĕrĭmus біз боламыз

II ĕrĭs сен боласың ĕrĭtis сендер боласыңдар

III ĕrĭt ол болады ĕrunt олар болады
Жаттығулар
1. Етістіктердің формасын анықтап, қазақшаға аударыңыз:

Erāmus, erĭmus; sunt, erunt; abest, abĕrat, abĕrit; possŭmus, poterāmus, poterĭmus; dabant, dabuntur; putas, putābis; portabĭtur, portabantur; videt, vidēbit,videbuntur; facio, faciam, faciētis; vincis, vinces, vincĕris, vincēris; capiunt, capient, capiebantur; punis, punies, puniebamus, puniebamĭni, punientur.

2. Оқыңыз:

1. Quando ego te vidēbo (Plaut.) 2. Inĭmīcōrum ingentes copias non timēbāmus, non timēmus et non timēbĭmus. 3. Scientia tibi deest. 4. Vox ducis ab omnĭbus audiētur. 5. Consilium tuum mihi utilissĭmum erit. 6. Excitābĭtur laude aemulātio. 7. Faciam ita, ut vīs. 8. Quae vos neglexistis, eă nos non neglegēmus. 9. O rus! Quando ego te aspĭciam? 10. Ait praetor: si non habēbunt advocātum, ego dābo.


3.3 IІІ септеуге жататын зат есімдер

ІІІ септеуге барлық родтағы (тегіндегі) яғни женский, мужской және средний родтағы (тектегі) зат есімдер жатады. Бірақ бұл зат есімдердің түбірі g, c, d, t, b, p, r, l, n, m, s дауыссыздарына және қысқа ĭ дауыстысына аяқталады. ІІІ септеуге жататын зат есімдердің Nom.sing.-сы яғни жекеше түрдегі атау септігі –s арқылы жасалып сигматикалық номинатив (грек тілінің σ – «сигма» әрпінің атауы) деп аталса, еш жалғаулықсыз жасалған сөзді асигматикалық номинатив дейміз. Сондықтан ІІІ септеуге жататын зат есімдердің Nom.sing.-сы әртүрлі: miles, victor, custos, tempus, ratio, verĭtas, anser, nomen, urbs, orbis, mare, anĭmal, longitūdo, homo, lex және т.т.

ІІІ септеуге жататын зат есімдердің жекеше түрдегі ілік септігінің жалғауы – is, ІІІ септеуге жататын зат есімді Nom.sing арқылы анықтауға болмайтындықтан, міндетті түрде екі формасын есте сақтау қажет – nominatīvus және genetīvus singulāris. Жоғарыда айтылғандай genetīvus singulārisтан –is жалғауын алып тастау арқылы зат есімнің практикалық түбірін анықтайды. Мысалы:

Nominatīvus Genetīvus Түбір

vox дауыс vocis voc-


Келесі есімдер сигматикалық номинатив құра алады:

а) түбірі тіл арты ( заднеязычные) дауыссызына аяқталатын:

Nom.sing Gen.sing

vox < voc-s voc-is

ә) түбірі ерін (губные) дауыссызына аяқталатын:

Nom.sing Gen.sing

plebs < pleb-s pleb-is

б) түбірі тіл алды (переднеязычные) дауыссызына аяқталатын:

Nom.sing Gen.sing

civĭtas < civĭtat-s civitāt-is

в) түбірі қысқа ĭ (женский мен мужской родтар)- ға аяқталатын:

Nom.sing Gen.sing

navis < navi-s nav-is

Келесі есімдер асигматикалық номинатив құра алады:

а) түбірі мұрын (носовые) дауыссызына аяқталатын:

Nom.sing Gen.sing

nomen nomĭn-is

ә) түбірі liquidaға (плавные) аяқталатын:

Nom.sing Gen.sing

victor victōr-is

б) түбірі –s-қа аяқталатын:

Nom.sing Gen.sing

tempus temporis < temposis

mos mor-is < mos-es

в) түбірі қысқа ĭ (средний род)- ға аяқталатын:

Nom.sing Gen.sing

anĭmal < animali animāl-is
ІІІ септеуге жататын зат есімдер әр түрлі үш топқа бөлінеді: түбірі дауыссызға аяқталатын есімдер септеудің дауыссыздар түрі (согласный тип) деп аталса, түбірі қысқа ĭ – ға аяқталатын есімдер септеудің дауыстылар түрі (гласный тип). Бұдан басқа септеудің аралас түрі (смешанный тип) кездеседі.
3.4 ІІІ cептеудің дауыссыздар түрі (согласный тип)

Бұл ІІІ дауыссыздар септеуіне атау септігі мен ілік септігіндегі буын саны сәйкес келмейтін (неравносложные), түбірі бір дауыссызға аяқталатын үш тектің де (родтың) зат есімдері жатады:

victor, ōris, m vox, vocis, f nomen, mĭnĭs, n

жеңіңпаз дауыс есім


Септеу

Singulāris

Pluralis

Singulāris

Pluralis

Singulāris

Pluralis

Nom.

Gen.


Dat.

Acc.


Abl.

Voc.


Victor

victōr- ĭs

victōr- ī

victōr- ĕm

victōr- ĕ

victōr


victōr-ēs

victōr-ŭm

victōr-ĭbŭs

victōr- ēs

victōr-ĭbŭs

victōr- ēs



vox

voc-ĭs

voc- ī

voc- ĕm

voc- ĕ

vox


voc-ēs

voc-ŭm

voc-ĭbŭs

voc- ēs

voc-ĭbŭs

voc- ēs



nomĕn

nomĭn-ĭs

nomĭn-ī

nomĭn-ĕm

nomĭn-ĕ

nomĕn


nomĭn- ă

nomĭn–ŭm

nomĭn-ĭbŭs

nomĭn- ă

nomĭn-ĭbŭs

nomĭn- ă




3.4.1 IІІ септеуге жататын зат есімдердің морфологиялық белгілері

ІІІ септеуге жататын зат есімдердің көбісі етістіктердің негізінен (супиннен және инфекттен) жасалған:

Aтқарушы жақ (действующее лицо) – nomĭna agentis – мағанасындағы мужской родтағы (тектегі) зат есімдер - (t)or, -(s)or жұрнақтары арқылы супин негізінен жасап, адам ұғымын білдіреді:



Етістік

Супин негізі

Зат есім

aro, arāvi, arātum 1 жер жырту

lego, legi, lectum 3 оқу

defendo, defendi, defensum қорғау


arat-

lect-

defens-

arat-or,ōrĭs m жер жыртушы

lect-or, ōrĭs m оқушы

defens-or, ōrĭs m қорғаушы

Бұл латын тілінде ғана емес басқа жаңа тілдерде де жиі кездесетін тип. Орыс тілінде де аз емес. Мысалы: новатор, рационализатор т.т. Жаңа тілдерде осы жұрнақтар адам ұғымынан басқ заттық мағана да береді. Мысалы: трактор, репродуктор, экскаватор, телевизор және т.т.



  1. Сондай-ақ супин негізіне -(t)io(n), -(s)io(n) жұрнақтарын жалғау арқылы өрбіген еcімдер қатары бар. Бұл типте қимылдық ұғымды білдіретін женский родтағы (тектегі) зат есімдер – nomĭna actiōnis :

Етістік

Супин негізі

Зат есім

arrow,narrāvi,narrātum 1 әңгімелеу

lego, legi, lectum 3 оқу

video, vidi, visum көру


narrat-

lect-

vis-

narrat-io, ionis f әңгіме

lect-io, ionis f оқ у (чтение)

vis-io, iōnis f көру (видение)

Осы типтес зат есімдер жаңа тілдерде өте жиі кездеседі. Батыс Европа тілдеріне бұл сөздер негіз ретінде кірген:

лат. Nom. Sing. Demonstratio- көрме – gen. Sing. Demonstratiōnis – негізі demonstration – неміс тілінде die Demonstration –ағылшын тілінде the demonstration – француз тілінде la demonstration.

Орыс тілінде бұндай сөздер женский родтағы –(ц)ия жалғауымен енген формалар: демонстрация, революция, нация, лекция, инспекция, және т.б.

Инфект негізіне –or жұрнағын жалғау арқылы қимылдық ұғымды білдіретін мужской родтағы зат есімдер жасалады:
timeo, ui, -, timēre 2 қорқу tim-or, ōris m қорқыныш

clamo, āvi, ātum, clamāre 1 айқайлау clam-or, ōris m айқай


Сапалық сын есімнен – (i)tat – жұрнағы арқылы сапалық ұғымды білдіретін мужской родтағы абстрактлі (дерексіз) зат есімдер – nomĭna qualitātis (nom.sing.-та олар –tas-қа аяқталады) жасалады:
liber, ĕra, ĕrum басы бос liber-tas, tātis f бостандық

verus, vera, verum шыншыл ver- ĭtas, itātis f шындық

Осындай мағанада сапалық сын есімнен – (i)tudin – жұрнағы арқылы сапалық ұғымды білдіретін женский родтағы зат есімдер (nom.sing.-та олар –tūdo-ға аяқталады) жасалады;



magnus, a, um зоp, үлкен magn-itūdo, itudĭnis көлемдік(величина)

pulcher, chra, chrum көркем,әдемі pulch- itūdo, itudĭnis көрік(красота)
3.4.2 III септеудің дауыстылар түрі (гласное склонение)

Түбірі қысқа ĭ – ға аяқталатын есімдер ІІІ септеудің дауыстылар түрі (гласный тип) деп аталатыны жоғарыда айтылған. Негізінен септеудің бұл түріне Nominativus singularis-ы -ĕ, -al, -ar –ға аяқталатын (mare, maris n теңіз; anĭmal, animālis n мал; exemplar, āris n үлгі) средний родтағы зат есімдер жатады. Олардың:

Ablatīvus-ы -ī – ға

Nominatīvus пен Accusatīvus-ы -iă – ға

Genetīvus-ы –ium – ға аяқталады

Көрсетілген ерекшеліктер бойынша берілген зат есімдердің барлығының түбірі қысқа ĭ, сондықтан септеудің осы түрі – дауыстылар түрі (гласный тип) деп аталады.




Септеу

Singulāris

Pluralis

Nom.

Gen.


Dat.

Acc.


Abl.

Voc.


Marĕ

marĭs

marī

marĕ

marī

marĕ



mariă

mariŭm

marĭbŭs

mariă

marĭbŭs

mariă




Ескерту. (N.B.) ІІІ септеудің дауыстылар түріне атау септігі мен ілік септігінде буын сандары бірдей ( равносложные) женский родта тұрған бірнеше зат есімдер де жатады: turris, is f мұнара ; febris, is f безгек ; tussis, is f жұтел; securis, is f балта; sitis, is f шөл; puppis, is f кеменің алдыңғы бөлігі (корма).

Бұдан басқа ІІІ септеуде тұрған буын сандары бірдей өзен аттары мен қала аттары жатады: Tiberis, is m Тибр; Neapolis, is f Неаполь. Олардың:

Accusativus singularis-ы -im-ға аяқтаталып,

Accusativus pluralis-ы -īs-қа (немесе ēs-қа)

Ablativus singularis-ы ұзақ –ī-ға

Genetivus pluralis-ы -ium-ға аяқталады.

Осы топқа vis, -, f күш зат есімін жатқызуға болады. Бұл зат есімнің genetivus және dativus singularis формалары жоқ.


Септеу

Singulāris

Pluralis

Singulāris

Pluralis

Nom.

Gen.


Dat.

Acc.


Abl.

Voc.


Turrĭs

turrĭs

turrī

turrĭm

turrī

turrĭs



turrēs

turrium

turrĭbŭs

turris (turres)

turrĭbŭs

turrēs



vis

-

-



vim

vis



virēs

virium

virĭbŭs

virēs

virĭbŭs

virēs




3.4.3 III септеудің аралас түрі (смешанное склонение)

ІІІ аралас септеуге жататын зат есімдер екі топқа бөлінеді:

1. Бірінші топқа атау септігі мен ілік септігінде буын сандары бірдей емес (неравносложные), негізі екі немесе оданда көп дауыссыздан тұратын, Nominativus singularis-ы –s –қа яқталатын зат есімдер жатады. Мысалы: pars, part-is f бөлік (часть) ; urbs, urb- is f қала ; nox, noct-is f түн.

2. Екінші топқа атау септігі мен ілік септігінде буын сандары бірдей (равносложные), Nominativus singularis-ы –is –қа немесе –es-ке аяқталатын зат есімдер жатады. Мысалы: avis, avis f құс; nubes, nubis f бұлт.

Бұл зат есімдердің Genetivus pluralis-ы –ium-ға аяқталады, яғни септеудің дауыстылар түріне сәйкес келеді, барлық қалған ептеулерде септеудің дауыссыздар түрінің септік жалғаулары қолданылады, сондықтан бұл септеуді септеудің аралас түрі дейміз. Аралас септеуге көбінесе женский родтағы зат есімдер жатады.


Септеу

Sing.

Pl.

Sing.

Pl.

Sing.

Pl.

Nom.

Gen.


Dat.

Acc.


Abl.

Voc.


Pars

partĭs

parti

partĕm

partĕ

pars


partēs

partiŭm

partĭbŭs

partēs

partĭbŭs

partēs



avĭs

avĭs

avī

avĕm

avĕ

avĭs



avēs

aviŭm

avĭbŭs

avēs

avĭbŭs

avēs



nubes

nubĭs

nubī

nubĕm

nubĕ

nubes



nubēs

nubiŭm

nubĭbŭs

nubēs

nubĭbŭs

nubēs




Ескерту. (N.B.) ІІІ аралас септеуге средний родта тұрған бір зат есім жатады: os, ossis n сүйек (nominativus және accusativus pluralis ossa, genetivus pluralis ossium).

Төмендегі кестеде ІІІ септеудің үш түрі салыстырылған:



Септеу мен түрі

Дауыссыздар септеуі

Аралас септеу

Дауыстылар септеуі

Ablativus sing.

-ĕ

-ĕ

-ī

Genetivus sing.

-ŭm

-ium

-ium

Nom.- Acc. pl

-ă

-ă

-iă


3.4.4 ІІІ септеуге жататын зат есімдердің кейбір ерекшеліктері

1. Осы ерекшелікке жоғарыда көрсетілген vis, -, f күш зат есімін жатқызуға болады. Жекеше түрде септеудің үш түрі ғана қолданылады: nom. vis, acc. vim, abl. vi. Көпше түрдің формалары vis- негізінен құрылады, бірақ түбірдегі s ротацизм заңы бойынша r –ға ауысады: nom. және acc. vīrēs, gen.pl. vīrium, dat.pl. vīrĭbŭs.

2. ІІІ септеуге жататын екі есімнің түбірі ou дифтонгынан туған –ov-қа аяқталады. Олар: bōs, bŏvis m,f сиыр, өгіз және Jŭррĭter, Jŏvĭs m Юпитер. Jŭррĭter сөзі Jou- және păter әке сөздерінен туған.


Түрі

Септеулер

bōs

bŏv- түбірі

bou-дан туған

Jŭррĭter

Jŏv- түбірі

Jou-дан туған

Singulāris

Nom.

Gen.


Dat.

Acc.


Abl.

Voc.


Bōs

bŏvĭs


bŏvī

bŏvem


bŏvĕ

bōs


Jŭррĭter

Jŏvĭs


Jŏvī

Jŏvem


Jŏvĕ

Jŭррĭter


Pluralis

Nom.

Gen.


Dat.

Acc.


Abl.

Voc.


-

boum


būbŭs

bŏvēs


būbŭs

-


-

-

-



-

-

-


3. ІІІ септеуге жататын бірнеше зат есім өзінің септік формаларын екі түрлі негізден құрайды. Жиі кездесетін зат есімдер: iter, itinĕris n жол; senĕx, senĭs m қария


3.4.5 ІІІ септеуге жататын зат есімдердің родтық ерекшеліктері

1. ІІІ септеудің мужской родына Nominativus singularis-ы төмендегі дыбыстарға аяқталатын зат есімдер жатады:

- ō (sermō, ōnis сөйлеу(речь));

- or (labor, ōris еңбек);

- ōs (custōs, ōdis күзет);

- er (venter, ventris қарын, іш);

- ĕs буын сандары сәйкес емес (limĕs, ĭtis шек, шекара);

- ĕx (index, ĭcis бағыттаушы (указатель));

- cis, - nis, - guis [-gvis] (piscis,is балық; finis, is соңы (конец); unguis,is тырнақ)

Ескерту. (N.B.) Бірақ женский родтағы зат есімдер де кездеседі: carō, carnis ет; arbor, oris ағаш (дерево); mercēs, mercēdis сый-марапат (награда); quiēs, quiētis тыныштық; lex, legis заң

Средний родтағы зат есімдер де баршылық: cor, cordis жүрек; ōs, ōris ауыз, бет; ŏs, ossis сүйек; iter, itinĕris жол (путь); cadaver, ĕris өлі дене; vēr, veris көктем; aes, aeris мыс.



  1. ІІІ септеудің ж е н с к и й родына Nominativus singularis-ы төмендегі дыбыстарға аяқталатын зат есімдер жатады:

  • tās (civĭtās, ātis қоғам, мемлекет)

  • tūs (virtūs, ūtis батылдық)

  • s алдында дауыссыз әріппен (ars, artis өнер; mens, mentis ақыл; pax, pacis бейбітшілік; nox, noctis түн)

  • ĭs атау септігі мен ілік септігінде буын сандары бірдей зат есімдер (navĭs, is кеме)

  • ēs атау септігі мен ілік септігінде буын сандары бірдей зат есімдер (rupēs, is жартас)

  • dō, -gō, -iō (fortitūdō, ĭnis батылдық; imāgō, ĭnis суреттеме; ratiō, ōnis сана)

Ескерту. (N.B.) Бірақ мужской родтағы зат есімдер де кездеседі:

as, assis асс (римдық тиын); dens, dentis тіс; mensis, is ай(месяц); orbis, is шеңбер; ordo, ĭnis тәртіп, әлеуметтік топ.

Средний родтағы зат есімдер де баршылық: vas, vasis ыдыс


  1. ІІІ септеудің средний родына Nominativus singularis-ы төмендегі дыбыстарға аяқталатын зат есімдер жатады:

  • a (poēma, ătis поэма; gramma, ătis әріп)

  • ĕ, -l, -ar (marĕ, is теңіз; anĭmal, ālis мал; exemplar, āris үлгі)

  • men (nomen, ĭnis есім)

  • ŭs gen.sing. – ŏris/ - ĕris (corpŭs, corpŏris дене; opŭs, opĕris еңбек);

  • ur (guttur, ŭris тамақ (горло))

Ескерту. (N.B.) Бірақ мужской родтағы зат есімдер де кездеседі: sol, solis күн; sal, salis тұз; lepus, lepŏris қоян; mus, muris тышқан.
Жаттығулар
1. Төмендегі Genetīvus singulārisта тұрған зат есімдерді nominatīvus singulārisқа ауыстырыңыз:

ducis, lucis, vocis, legis, salūtis, virtūtis, civitātis, veritātis, laudis, pedis, dolōris, sermōnis, ratiōnis, homĭnis, virgĭnis, multitudĭnis, flumĭnis, labōris, sorōris, arbŏris, carmĭnis, tempŏris, corpŏris, opĕris, genĕris

2. Төмендегі етістіктердің осы шақ, өткен щақ және келер шақ формаларын құрыңыз, қазақшаға аударыңыз:

monstro 1, moveo 2, dico 3, scribo 4, lego 3, finio 4



3. Жоғарыдан төмен, солдан оңға қарай жүріп отырып таныс сөздерді теріп жазыңыз:

B

O

S

Q

A

V

I

C

T

O

R

A

Q

R

A

T

I

O

R

B

I

S

C

R

M

A

R

E

L

X

A

R

M

A

L

A

I

T

A

L

U

P

U

S

O

Q

A

T

N

O

M

E

N

A

T

U

R

A

M

O

Q

R

E

X

A

Q

L

E

C

T

O

R

O

C

U

L

U

S

I

Q

I

E

R

Q

A

B

S

P

L

E

B

S

V

M

E

A

D

Q

V

E

S

P

E

R

I

P

Q

H

Q

P

U

L

C

H

R

I

T

U

D

O

A

E

R

O

S

A

T

V

A

S

E

M

T

A

B

U

L

A

A

E

S

Q

A

O

M

O

S

V

I

R

S

T

E

L

L

A




  1. Септеңіз:

dux clarus әйгілі қолбасшы; civĭtas libĕra егеменді мемлекет

5. Аударыңыз:



1. Leges Romanōrum saevērae errant. 2. In pace littĕrae florent. 3. Plato poētas duces sapientiae vocābat. 4. Vox popŭli – vox veritātis. 5. Pro patria, pro libertāte, pro vita pugnabĭmus. 6. Pes mihi dolēbat. 7. Eo, quocumque pedes ferunt. 8. Civitāti cum civitāte simper Concordia esse debet. 9. Laus praemium virtūtis erit. 10. Raro senex mutat sententiam. 11. Eloquentia est comes pacis otiique. 12. Milĭtes Romāni aut pedĭtes errant, aut equĭtes. 13. Primā luce milĭtes nostril ab eo loco castra movēbunt. 14. Vestrae salūtis causā meum pericŭlum neglego. 15. C. Gracchus, tribūnus plebes, causam popŭli defendēbat. 16. Amīcus amīco opem fert. 17. Si judĭces esse vultis, justi este! 18. Suus rex regīnae placet. 19. Si vox est, canta! 20. Vox audīta perit, littĕra scripta manet. 21. Legĭbus servīre debemus. 22. Aliēnis malis delectāri – voluptas inhumāna est. 23. Matrimonium solidum est, si mutual voluntāte jungĭtur. 24. Virtūte, non fraude vincĕre volo. 25. Verĭtas laborāre potest, vinci non potest.
Сөздік
1. civĭtas, ātis f – азаматтық, мемлекет; 2. comes, ĭtis m – жолаушы; 3. dux, ducis m – көсем, қолбасшы; 4. eques, ĭtis m – салт атты; 5. judex, ĭcis m – сот; 6. laus, laudis f – даңқ, атақ; 7. lex, legis f – заң ; 8. libertas, ātis f – бостандық; 9. lux, lucis f –жарық; 10. miles, milĭtis m –сарбаз; 11. pax, pacis f –бейбітшілік, тыныштық; 12. pes, pedis m –аяқ, табан; 13. plebs, plebes f – қара халық; 14. rex, regis m –патша; 15. salus, ūtis f –сақтық, жақсылық, сәлемдеме ; 16. senex, senis m, f –қария; 17. verĭtas, ātis f –шындық; 18. virtus, ūtis f – батылдық; 19. vox, vocis f – дауыс; 20. aēr, aĕris m –ауа; 21. arbor, ōris f –ағаш; 22. caput, ĭtis n –бас; 23. carmen, ĭnis n –ән, өлең; 24. corpus, ŏris n –дене; 25. dolor, ōris m –қайғы; 26. flos, oris m –гүл; 27. flumen, ĭnis n –өзен; 28. frater, fratris m –аға, іні; 29. homo, homĭnis m –адам; 30. honor, ōris m –құрмет, мерей; 31. iter, itinĕris n –жол, жорық; 32. juvenis, is m –боз бала; 33. labor, ōris m –еңбек, жұмыс; 34. legātus, i m–елшіб легат; 35. mater, matris f –шеше; 36. nomen, ĭnis n –есім, ат; 37. opus, opĕris n –іс, шығармашылық; 38. pater, patris m –әке; 39. semen, ĭnis n –тұқым; 40. sol, solis m –күн; 41. soror, ŏris n –апа, қарындас, сіңілі; 42. tempus, ŏris n –уақыт; 43. virgo, ĭnis f –бойжеткен; 44. amor, ōris m –махаббат; 45. anĭmus, i m –рух, жан; 46. initium, i n –бастама; 46. oratio, ōnis f –сөз (речь); 47. possession, ōnis f –меншік; 48. ratio, ōnis f –сана, есеп (расчет); 49. anĭmal, ālis n –мал; 50. ars, artis f –өнер, қол өнері; 51. civis, is m,f –азамат, азаматша; 52. dens, ntis m –тіс; 53. equus, i m –жылқы; 54. finis, is m –шекара; 55. genus, ĕris n –түр, етіс; 56. hostis, is m –шетелдік, жау; 57. mare, maris n –теңіз; 58. mors, mortis f –өлім, ажал; 59. nox, noctic f –түн; 60. os, ossis n – сүйек; 61. ovis, is f –қой; 62. parens, ntis m,f –ата-ана; 63. pars, parties f –бөлік; 64. turris, is f –мұнара; 65. vis f –күш.
De exercĭtu Romāno
Exercĭtus Romānus de equitātu constābat. Exercĭtus Romānus pro patria pugnābat et victoria exercituum gloriam magnam patriae parābat. Exercĭtui Romāno popŭlus gratias agēbat, nam oppĭda, vicos, agros, templa deōrum defendēbat. Poētae saepe laudant exercĭtus, qui patriam defendunt, et de

exercituum victoriis saepe narrant. Cornua et tubae exercĭtum ad pugnam vocant.

Etiam cervi cornua habent et cornĭbus certant. Viri, qui cervos necant, cornua cervōrum servant aut magno pretio vendunt.

Тест 1
$$$ 1

Қандай магистрат ең жоғары дәрежеде болған?

A) консул


B) претор
C) эдил
D) квестор
E) цензор

$$$ 2

Латын алфавитындағы дауыстылардың түрі қандай ?

  1. дифтонгтар ғана

  2. диграфтар ғана

  3. монофтонгтар ғана

  4. монофтонгтар, диграфтар, дифтонгтар

E) үнділер
$$$ 3

Дифтонгтар қандай белгімен қолданылады?

A) ұзақтық

B) қысқалық

C) қос нүкте



  1. тырнақшаға алынады

E) ешқандай белгі қойылмайды
$$$ 4

Комиция дегеніміз не?

A) ру мүшелерінің жиналысы

B) курия бойынша өткізілген халық жиналысы

C) ақсақалдар отрысы патша шақыруымен

D) әскери кеңес

E) сенат жиналысы


$$$ 5

Латын алфавитында неше дифтонгтар мен диграфтар бар?

A) 6


B) 10
C) 4
D) 12
E) 1
$$$ 6

Легат нені басқарған?

A) манипулды

B) легионды

C) центуриді

D) когортаны


  1. центурий мен манипулды


$$$ 7

Sәрпі қандай жағдайда «з» болып оқылады?

A) сөздің басында

B) екі дауыссыздың ортасында тұрса

C) «з» деген оқылуы мүлдем кездеспейді

D) екі дауыстының ортасында тұрса

E) сөздің соңында
$$$ 8

Халық трибунының негізгі құқығы?

A) veto құқығы

B) соғыс жариялау құқығы

C) сотта төреағалық ету құқығы

D) бейбіт келісімге келу құқығы

E) әскер басқару құқығы


$$$ 9

Ph” тұрақты әріптер тіркесі қалай оқылады?

A) «П» болып оқылады

B) «Х» болып оқылады

C) «Р» болып оқылады

D) оқылмайды мүлдем

E) «Ф» болып оқылады
$$$ 10

Қай магистратура экстраординарлық болып есептелді?

A) цензор

B) консул

C) диктатор

D) проконсул

E) претор


$$$ 11

Sch” тұрақты әріптер тіркесі қалай оқылады?

A) «П» болып оқылады

B) «CХ» болып оқылады

C) «Ч» болып оқылады

D) оқылмайды мүлдем

E) «Ш» болып оқылады
$$$ 12

Күн аттары Римда қалай аталған ?

А) планета аттары бойынша

В) гректердікіндей

С) қазіргі Россия бойынша

D) аттары болмаған

Е) құдайлардың атымен


$$$ 13

Латын тілі қай тілдер тобына жатады ?

A) африкандық

B) финно-угордық

C) түркі


D) үнді-европалық

E) герман


$$$ 14

С” әріпінен кейін Уу әрпі тұрса қалай оқылады?

A) «Ш» болып оқылады

B) «Х» болып оқылады

C) «К» болып оқылады

D) оқылмайды мүлдем

E) «Ц» болып оқылады
$$$ 15

Асырап алынғаннан кейін римдықтардың аты қалай өзгерген ?

A) номені өзгерген

B) өзгермеген

C) иесінің преномені мен номені берілген

D) когномені өзгерген

E) агномені өзгерген


$$$ 16

Лациум қайда орналасқан?

A) Италияның оңтүстігінде

B) орталық Италияда

C) Италияның солтүстігінде

D) Сицилия аралында

E) Италияның шығысында


$$$ 17

Rh” тұрақты әріптер тіркесі қалай оқылады?

A) «П» болып оқылады

B) «Х» болып оқылады

C) «Р» болып оқылады

D) екеуі де оқылмайды мүлдем

E) «Ф» болып оқылады
$$$ 18

Квадривиумға қандай пәндер жатады?

A) геометрия, диалектика, грамматика

B) диалектика, арифметика, музыка

C) грамматика, диалектика, риторика,физика

D) музыка, астрономия , риторика, история

E) арифметика, геометрия, астрономия, музыка


$$$ 19

Әр айдың бірінші күні Римда қалай аталады?

A) идалар

B) ноналар

C) стражалар

D) календалар

E) конгий


$$$ 20

qu” тұрақты әріптер тіркесі қалай оқылады?

A) «ку» болып оқылады

B) «кью» болып оқылады

C) «у» болып оқылады

D) оқылмайды мүлдем

E) «кв» болып оқылады

$$$ 21

Латын зат есімінің түрі(тибі) қалай анықталады ?

A) Genintivus Singularisтің жалғауы арқылы

B) Dativus Singularisтің жалғауы арқылы

C) Accusativus Singularisтің жалғауы арқылы

D) Vocativus Singularisтің жалғауы арқылы

E) Genintivus Pluralisтің жалғауы арқылы


$$$ 22

Th” тұрақты әріптер тіркесі қалай оқылады?

A) «П» болып оқылады

B) «Х» болып оқылады

C) «Т» болып оқылады

D) оқылмайды мүлдем

E) «ТХ» болып оқылады
$$$ 23

Мuta cum liquidaдегеніміз не?

A) тұрақты әріптер тіркесі, бір дыбыс беретін

B) дауысты әріптер тіркесі

C) дауысты әріп пен дауыссыз әріп тіркесі



Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   12




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет