Кабылгазина Клара

-кандидат филологических наук, доцент ВАК-а, удост .№ 0000119

Тел: моб. 8-701-333-86-07, дом: 2-639-619.

e-mail: arayzhurnaly@mail.ru

место работы: КазНУ им. Аль Фараби, кафедра телевизионной и радиожурналистики.


К.Қабылғазина - филология ғылымдарының кандидаты, доцент. «Халық шаруашылығын қалпына келтіру жылдарындағы Қазақ радиосының қызметі» деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғаған. Доценттік куәлік: №0000119. Жоғары Аттестациялық Кеңесте бекітілген.

Республикалық, қоғамдық, тәуелсіз «Арай» жастар журналының Бас редакторы. Көркем прозамен шұғылданады.

Өмірлік ұстанымы: шыншылдық, адалдық, турашылдық. Рухани қаруы: Абайдың қарасөздері және біреуді тәрбиелеу үшін өзің өнеге көрсет.

Отбасы: отағасы – журналист, қызы – ғыл.кандидаты, С. Асфендияров атындағы мед.университетінің доценті, екі ұлы заң қызметкері, кішісі компьютерлік моделдеу маманы, ҚазҰУ-дың механика –математика факультетінің түлегі.

Негізгі ғылыми еңбектері:

1. 
   Дәуір үні, монография 2003 ж. жарық көрген, көлемі 10 б/т
   
2. 
   Радиожурналистика. Ұжымдық оқулық .2006 ж. көлемі 25 б/т (3,4 және 6 тараулар)
   
3. 
   Аудиотехника және радиохабарларының технологиясы. Оқу құралы. 1999 ж. көлемі 6 б/т.
   
4. 
   Ғылыми зерттеулерді ұйымдастыру және жоспарлау. Магистратураға арналған типтік бағдарлама 2005 жыл. көлемі 0,5 б/т.
   
5. 
   Аудиотехника және радиохабарларының технологиясы. Бакалаврға арналған типтік бағдарлама. 2001 ж. көлемі 0,5 б/т.
   
6. 
   Телевизия: бизнес әлде билік. Оқу құралы. 2007 ж.(аударма) көлемі 10 б/т.
   
7. 
   Қазақ журналистикасы.Ұжымдық оқу құралы. 2008 ж.
   
8. 
   Электронды оқулық, Радиожурналистика, ҚазҰУ сайтында.
   
9. 
   Хабар технологиясы, методикалық оқу құралы, ҚазҰУ баспасы, 6 б/т,2011
   
10. 
    Журналист шығармашылығын қалыптастыру жолдары, оқулық, 10 б/т,2011, ҚазҰУ баспасы
    
11. 
    Ғылыми және публицистикалық мақалалар саны 100 дей.
    

АЛМАТЫ 2011 жыл.

Барманқұлов Марат Кәрібайұлы

Телевизия: бизнес әлде билік.

Оқу құралы.

(Қазақ тілінде. Орысшадан тәржімалаған Клара Қабылғазина).
Оқу құралы алыс, жақын шетелдердегі, Қазақстандағы телевизиялық журналистикаға арналған.

Автор тележурналистиканың жанрларына тоқталып, қазіргі тележурналистикада көп қолданылып жүрген пішіндерді сараптайды.

Телевизиялық бизнесте дүниежүзілік аренаға шығып отырған “Си-эн-эн”, Би-би-си сияқты ірі компаниялардың және “Интернет” жүйесінің жұмыстарына баға береді.

Дәл қазіргі кезде актуальды болып отырған жарнама бизнесіне, қазақ журналистикасын көркейтудегі жарнаманың рөліне, оның жасалу жолдарына талдау жасайды.

Кітап студенттерге, журналистерге, бизнеспен шұғылданушыларға және оқырмандарға арналған.

I.

Ғаламшарлық ақпарат

Әлемдік ақпараттық телеарналарға жататын бірнеше арналар бар. Олар – Би-Би-Си мен Си-Эн-Эн. 1996 жылдың жазында бұлардың қатарына Билл Гейтстің интернет арқылы таралатын жүйелік бағдарламасы қосылды. Әрине, бұл ретте бізді бұл арналардың Қазақстанмен қаншалықты байланысты екені қызықтырады.

…Әзірге бұл арна жеке бағдарлама дәрежесіне жете қоймаған. Мысалға, Пәкістан мен Біріккен Араб Эмиратын келтіруге болады. Бұл елдердегі кез келген теледидар Атланта мұхитының арғы бетіндегі хабарларды тікелей көрсете алады. Си-Эн-Эннің ерекшелігі, ол әлемнің қай бұрышынан болмасын, өзекті деген бейнетаспаларды береді. Бұл бағдарламаның директорлары мен жүргізушілері тек қана ақ нәсілден еместігін, ақпараттарды қара нәсілділер, латын-американдықтар, үнділіктер де жүргізетінін олар азиялық мемлекеттерге дәлелдеуде. Яғни, өзекті хабарларды жасай алатын адамдардың барлығы телевизияға қабылданады. Тіпті Си-Эн-Энмен бәсекеге түскен Би-Би-Си ақпараттық блогы журналистерін азияттықтардан таңдайды. Осы ерекшелігі арқылы ол Мәскеуге қарағанда еркінірек.

Би-Би-Си тәулік бойы берілетін бағдарламаға жатпайды. Әйтсе де ақпарат беру тәсілі Еуропа, Азия мен Солтүстік Африка елдерінің әдістеріне ұқсайды. Сөйте тұра Би-Би-Сиді Қазақстанда тікелей арнада көру мүмкін болмай отыр. Мұның бір себебін елімізде ағылшын тілінің кең етек жаймағанымен байланыстыруға болады.

Осы орайда айта кетерлік жайт, Ислам телевизиялық академиясына журналистер бауырластығының өкілдері жеті адам Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстаннан келген. Бір қызығы, бұл тыңдаушылардың ешқайсысы ағылшын тілін білмеген. Сол себепті аудиториямен байланысу үшін жедел түрде ағылшын тілінің курсын оқуға мәжбүр болған. Біз де аталмыш бағдарламаға назар аударып, сондағы бейнетілдің баршаға түсінікті екенін аңғардық. Оның үстіне Оңтүстік Азия елдеріндегі ауа-райы болжамын көрсету кезінде жер шары картасының жоғарғы жағынан көрінген «Алматы» деген жазу көзімізге оттай басылды.

Қазақстан эфирінде тікелей жүрмегенімен, Си-Эн-Эннің кейбір бағдарламалары іріктеліп, беріліп отырады. Және орыс тіліне аударылып беріледі. Мәселен, КТК телеарнасынан әрбір жұма сайын 21.00-де “Тек КТК-да әлемдік CNN жаңалықтары” деп беріледі.

“Хабар” агенттігі Си-Эн-Энмен тығыз байланыста. “Хабар” Си-Эн-Энің хабарларын қазақ жєне орыс тілдеріне аударып беруге келісім-шартқа қол қойған. “Аргументы и факты” (1996 жыл, №4) газетінде берілген сұхбатында “Хабар” агенттігінің менеджері Александр Шухов былай дейді: “Осы кезге дейін Ресей БАҚ-тарына әєуелді болған қазақстандық телеарналарға енді республикалық ақпараттық кеңістікке жол ашылды. Бүгінде Си-Эн-Эн бағдарламаларын беру жолға қойылды. Би-Би-Симен күнделікті қойылатын “Кино, кино, кино” мен музыкалық жаңалықтарды, сондай-ақ мультфильмдер мен хайуанаттар туралы деректі бағдарламаларды көрсетуге келісім алды.

Қандайда да бір бағдарламаның атына байланысты авторлық құқық әзілге айналдыратын нәрсе емес, миллиондаған ақша тұратын мєселе. Тіпті миллиардтаған деуге болады. Өйткені жеті миллард доллар үшін Си-Эн-Эн өзге компаниямен қосылған. Бұл оқиға 1995 жылдың қыркүйек айында орын алған.

Екі алып атанған американдық телевидениеге – “Тайм Уорнердің” төрағасы Левин мен Си-Эн-Эннің иесі Тед Тернер ”Ти-Би-Эсті” сатып алып, екеуі бірлесе єлемдегі ең үлкен телекорпорацияға айналдырды.

Бұдан сәл ертерек уақытта “Уолт Дисней” компаниясы беделді деген үш американдық каналдардың бірі саналатын Эй-Би-Сиді сатып алған. Осындай алып Эй-Би-Си арнасын “Жұтып қою” үшін жапондықтар “Уолт Дисней” компаниясына 13 миллиард доллар құйған.

Ақпараттың “тек ақпарат”, “тоқтаусыз жаңалық”, “нон-стоп жаңалық”, “тәулік бойы жүретін ақпарат” деп шартты түрде жіктелуі өзінің өміршеңдігін көрсетіп қана қоймай, осыған ұқсас дүниені жасауға деген қызығушылықты оятты.

Миллиардер Билл Гейтс Си-Эн-Энге “солшылдық бағытпен ж‰рді” деген айып тағып, енді бєсекелес тєулік бойы ж‰ретін ақпараттық бағдарлама ашатынын мєлімдеді. Б±л айыптау наурыз айында болса, сол 1996 жылдың шілде айында Эй-Би-Си телекомпаниясымен Билл Гейтс компаниясының ±йымдастыруымен жаңа тєуліктік жаңалықтар арнасы жарық кµрді.

Байқап отырғанымыздай, ірі , тєулік бойы ж‰ретін екі бағдарламаларды біріктіру арқылы Эн-Би-Си жалпы халықтық телекомпаниясының д‰ниеге келуіне ықпал еткен. Ол Си-Эн-Эн мен “Уолт Дисней” компаниясымен бірігіп отыр. Гейтс ‰шін де ең басты тєулік бойы берілетін бағдарламаға айналған. Жєне б±лардың арасындағы бєсекелестіктің єлі де жалғасып жатқаны жµніндегі сыбыстың шындыққа жанасуы да м‰мкін. Б±л ‰лкен монополияны, яғни Си-Эн-Эн+Би-Би-Си+”Уолт Дисней”+Гейтс (Интернетпен тығыз байланысты Майкрософтың иесі) қосылуын жасыру мақсатында болуы м‰мкін. М±ндай теле “ж±дырық” єлемдегінің бєрін қиратып жіберуі м‰мкін.

Сондай-ақ, 16 миллиард жапондықтарға дивидент қана жетіп қоймай, бєрін қирататын ақпарат ағынына айналмасына кім кепіл? Не десек те, тек журналистік ақпарат қана математиканы тірілте алады. Б±лай электронды есептеуіш компьютер µзінің екінші тынысын ашып, мєтінді теріп, µздері µңдейтін дєрежеге жеткен кезде болды. Кейіннен ЭВМ принтердің кµмегімен қағазға басып шығатын болды. Содан соң сканердің кµмегімен суреттер, фотосуреттерді пайдалануға қол жетті. Баспахана ‰шін компьютердің м‰мкіндігі зор. Қаріптердің сан т‰ріне қол жетті.

Қаріптерді кириллицадан латынға, одан қазақшаға аударатын болды. Газет макеттерін беттеуді т‰рлі қалыпта жасап, єрт‰рлі форматта орналастыруға компьютер м‰мкіндік алды. Баспа қыметі арзандай т‰сті. Ақыр аяғы т‰рлі-т‰сті газет шығаруға м‰мкіндік мол. Магнитті фотоаппараттар пайда болды. Єрине, сєл қымбат т±ратын қ±рал процессордың кµмегімен. Енді бейнефильмдерді арнайы эффектілер арқылы ақ-қара, т‰рлі-т‰сті қалыпқа келтіруге болады.

Осылайша кµптеген нєрсені бойына жинай алған компьютер жеделдік пен арзандыққа жетіп отыр. Қысқасы, баспахана компьютерге ж‰гінсе, компьютершілер баспа принтері мен сканерді біріктіріп, сонымен қатар, олардың шығуы мен кіруін орталықтандырып отыр. Белгі компьютерден принтерге барады. Ал неге оны керісінше басылып болған кезде не суреті шыққан орталықтан келетіндей етіп орнатпасқа? Неліктен міндетті т‰рде магнитті фотоаппаратты, сондай-ақ стоп-кадрлар мен бейнекамераларды қолданамыз.

Компьютер симбиозы және телевизия

Си-Эн-Энмен бєсекелестікке т‰седі деген американдық жаңа арна “Интернет” ж‰йесіне қосылған. Ал б±л деген телевидение мен компьюьтердің симбиозды ақпаратпен байланысты екенін білдіреді. ¤йткені, “Майкрософт” компьютер алыбын Гейтс басқарады ғой. Компьютершілер енді біркелкі колонкалар, сандардың орнына µмірдің сан алуан қ±былыстарын кµрсететін болады деп қалжыңдайды.

Шілдеден бастап єрбір жарты сағат сайын тєулік бойы жаңа бағдарламалар “MS NDS –пен байланыстамыз. MS бар жерде, яғни “Майкрософт”, біз боламыз. Ал NBS – ‰ш американдық телекомпаниялардың бірлестігінен туған ±лттық корпорация болып табылады.

“Б‰гінгі таңда “Майкрософт” Эн-Би-Симен бірігіп, єрбір адамға тың ақпарат жеткізу тєсілдерімен қызмет етуде”,- дейді Билл Гейтс.

- Осыдан 20 жыл б±рын біз Майкрософты компьютерлік бағдарлама негізінде ±йымдастырып, адамды техникамен жақындастыруға қадам жасағанбыз. Енді Эн-Би-Симен біріге отырып, ақпарат пен компьютерлік технологияны қосуды мақсат етудеміз. Ақпараттық Эн-Би-Си мен Майкрософты қосып, Интернет арқылы ақпарат беруде теңдесі жоқ жетістіктерге қол жеткіземіз деген ‰міт мол. (Ю.Жигальгин. Полку симбиозов прибыло. “Деловая неделя” 26 июль, 1996г.)

Ғаламдық Интернет ж‰йесінде єлдеқашан компьютер мен ТВ-ның бірлескен ақпарат ж‰йесі іске қосылғанымен, тєулік бойғы Гейтстің ақпараттары Тернердің нон-стоп жаңалықтарынан µзгеше бола ма деген сауал туындайды. Не десе де, Си-Эн-Эн Интернетті пайдаланады.

Иє, Компьютер мен Интернет ж‰йесінің телевидениемен бірігуі ж‰зеге асты, енді бірде телевидение ‰шін б±л байланыс қаншалықты тиімді? Қазірдің µзінде Интернет қолданушылар µзекті деген ақпаратты алып, пікір қабылдайтын болды. Интернеттің бағасы арзан емес.
Интернет пен Қазақстан

“Интернет” ж‰йесі Қазақстанға қаншалықты жетеді деген сауал туындайды. Жауап – “єзірге єлсіз халде деуге болады”.

Бірақ, халықаралық ±йымдар б±л ж‰йенің негізін қ±рауға бар к‰штерін салып бағуда.

1996 жылдың 25 маусымында Алматы қаласы бойынша компьютерлік кластарды орнату істері қолға алына бастады. Аймақтық Сорос қорының Қазақстанда қ±рған “Интернет” бағдарламалары тақырыбы аясында Алматы қаласындағы 15 мектеп компьютерлік ж‰йе арқылы єлеммен байланысқа т‰суге м‰мкіндік алды. Интернеттен ақпарат алатын болды. Олардың қатарына Интернеттің µзге де байланысы қосылған орталықтар қызмет ететін болады.

Єйтсе де, аталған мектептер техниканы пайдалана ала ма, Интернет ж‰йесіне қосылғандағы ақшаны µтей ала ма деген с±рақтар єзірге ойландырарлық-ақ. Б±л ретте интернет қ±нының қымбат бағаға т‰сетінін ескерген жµн.

Шетелдік ±йымдар єзірге табыстың т‰суінен ‰мітті емес. Т‰скен қаржының барлығы шығынның орнын жабуға ж±мсалады.

Коммуникациялық аймақта жеңілдік бар, кейбір жерде тегін қызмет кµрсетіледі. Олай болмаған жағдайда Қазақстан техникалық ж‰йеге қаржы тµлемек т‰гілі, интернетті қостыруға ақшасы жетпес еді.

Б±л кµмек туралы 1 тамызда Ғалымдар ‰йінде µткен “Сорос-Қазақстан” қорының баспасµз мєлихатындағы арнайы таратылған баспасµз парақшасында кµрсетілген. Екі орталықта Талдықорғанда – 24 маусымда, Семейде – 27 маусымда “Интернет пен электронды пошта” атты бағдарламаның ашылу салтанаты болды. Облыстық Д.Рақышев атындағы Талдықорғандағы ±лттық гимназия мен Семей қалалық №6 мектебі компьютер т‰ріндегі грантты ±тып алып, Интернет арқылы єлеммен байланысуға м‰мкіндік алды. Сорос-Қазақстан қоры электронды мекен-жайға тіркелу қаржысын мойнына алды, сондай-ақ, “Он лайн” ж‰йесі бойынша єрбір мектепте халықаралық телефонмен сµйлесу тарифін µтеуге уєде берді.

Б±л бағдарламаның басты мақсаты – интернеттің не екенін оқушыларға т‰сіндіру, сол арқылы кез келген ақпаратты жедел алуға, электронды хат жазуға, Қазақстан жµнінде µзге елдерге ақпарат беру, µзге де мектептерде де осындай іске жол ашу негізінде болып отыр. Б‰гінгі таңда Алматыдағы 17 мектеп Интернетпен ж±мыс жасауда. Б±ған қоса 16 астаналық мектеп электронды пошта адрестерін алғалы отыр.

Тєулік бойы ж‰ріп жатқан Гейтстің телебағдарламалары бір орталыққа бағындырылған. Осы ретте тағы бір сауал туындайды: “сонда интернет ж‰йесінде ақпарат алуға қиындық туындамай ма?”¦зақ уақыт ақпарат алу ж‰йеге қосылған ақшаны кµбейте т‰спей ме? Журналистік ақпарат компьютерлік операцияларды б±збай ма?

Б±л техника мен экономиканың мєселесі. Жеке т±лғалық ақпарат пен жалпы ақпараттың бірігуі – µте жақсы жайт. Оның ‰стіне Гейтстің нон-стоп ақпараттары маңызды деген жаңалықтарды қай салада болмасын, мєселен, ғылым, экономика, ауылшаруашылығынан да хабарлар таратып отырады. Б±л ақпараттар мақсатты т‰рде, арнайы дайындалып, аудиториясына ±сынылады. Арнайы бір аудиторияға бағытталғаннан кейін. Жай кµрермендерді жалықтырып жіберуі де м‰мкін, бірақ компьютершілер ‰шін қызықты болып қала береді.

Интернет ж‰йесінің µркендеуі мен Си-Эн-Эннің спутниктік антенна арқылы іске қосылуы тек Соросты ғана емес, ЮНЕСКО-ны да қызықтырып отырғаны рас. Осы жєне µзге де қорлар б‰гінде мектептер мен жоғары оқу орындарында, денсаулық пен мєдениет орталықтарында қолданысқа енгізіліп отыр.

Себептері қандай?

Біріншіден, єлемде ақпараттық ж‰йе қарқынды ж±мыс жасауда, демек, б±л ж‰йені єйтеуір біреу Қазақстанға єкелуі тиіс емес пе?

Екіншіден, Интернетпен байланыс єлеммен еркін ақпараттық байланыс орнатуға м‰мкіндік беріп, олардың банктарымен таныс етеді.

‡шіншіден, ақпаратты алғаннан кейін, оны беру мен Қазақстанды ғаламдық ақпараттар ж‰йесіне, ғылымға қосу болып табылады. Осы ретте тек ақпаратты алу ғана емес, оны тарату мєселесі де қарастырылады.

“Предприимчивая благотворительность Фонда Сороса” мақаласында “Деловая неделя”, (28 маусым, 1996 жыл) Дєулет Тыныбав дєл осындай ‰рдістер µзге де республикада болып жатқанын алға тартады. Қормен қамтамасыз етілген м±ндай µнеркєсіптер Ресейдің тµрт қаласында ж±мыс жасайды, олардың ішіндегі негізгі орталығы – Новосибирск деп кµрсетеді.

Жалпы, Ресейде осындай 32 орталық ашу мєселесі кµтеріліп, Ресей ±лттық университетінің ж‰йесіне қосылып, 200000 студентті єлемдегі мыңдаған компьютерді байланыстырып отырған Интернет ж‰йесіне қосу жоспарлануда. Сорос қоры орталықтың ашылуына кететін шығынды µтесе, Ресей ‰кіметі оларды халықаралық байланыс каналымен қамтамасыз ететін болады.

Интернетке қосылу ж‰йесі Қазақ ¦лттық Университетінің ЮНЕСКО ашқан телевидение кафедрасында іске қосылған . Б±л ретте, интернеттен уақыт пен каналды алу ғана маңызды емес, сонымен қатар, журналистика саласындағы тың ақпараттармен сусындау аса қажет. Оның ‰стіне, интернет арқылы АҚШ пен µзге елдердің университтерімен байланысуға м‰мкіндік мол.
Интернет жєне сµз бостандығы

Єлбетте, интернет болсын, тєулік бойы ‰збей беріліп т±ратын Гейтстің бағдарламалары болсын, Си-Эн-Энің параболикалық антеннасы болсын, ашық қоғамға арналады. Кезінде ата-аналары Алматыда т±рған, Сорос-Қазақстан қорының атқарушы директоры Джордж Зарубин “б±л єдіс єлем халықтарының еркін ақпарат алмасып, Қазақстандағы оқиғалардан хабардар етудің бірден-бір тиімді қ±ралы” деп есептейді.

Дегенмен, м±ндай Ресей мен Қазақстанда интернет орталықтарын ашудағы қайырымдылық єрекеті т‰сінушіліктен гµрі кµбірек к‰дік туғызады.

Осыдан кейін Соростың єйгілі қаржыгерлеріне 16 миллиард долларды қ±райтын инвестициялық қоры былай деп с±рақ қоя бастайды: “Ресейді интернет ж‰йесімен т±сап тастады деп сіздерді айыптау м‰мкін емес пе? Сондай айыпталудан қорықпайсыздар ма?”

¤зімді кінєлі ретінде мойындаймын,-деп сµз бастады Сорос, - µйткені, расымен де, Ресейді б‰кілєлемдік ақпарат ж‰йесімен байланыстырып, сол арқылы жабық, шектеулі қоғамдағы ақиқаттың алшақтауына кедергі келтіру негізгі мақсат болып табылады”. Ресейде б±л идеяны жеке шаруасына араласу деп бағалайтындар бар. Ол адамдар қателеседі, жєне ақылды емес, µйткені, интернетке ешкім ешкімді зорлап кіргізбейді. Ондай міндет ешкімге ж‰ктелмеген. Мєселе ресейліктерді мєжб‰рлеуде емес, олардың єлемге деген кµзін ашуда т±р.

Єйтсе де, соған қарамастан, Ресейде Соростың бірнеше компанияларын айыптап жазылған бірнеше материал жарық кµрген. Айтпақшы, сіздер Сорос капиталы, Гейтс пен жапондықтар Эн-Би-Сиге қаржыны бірдей, 16 миллиард кµлемінде қ±йғанын аңғардыңыздар ма? Барлығының жиынтығын қосып есептегенде, жалпы көлемі 50 миллиард долларды қ±райтын “информациялық ж±дырық” байқалады. Қысқасы, интернет ж‰йесінің сондай “‡й парағы” деп аталатын сайтта еркін болғандығының бір дєлелі, онда қайшы пікірдегі материалды жариялауға тосқауыл жоқ. Мысалға, Оңт‰стік Кореялықтар Солт‰стік Кореяның ақпараттарының интернеттің ғаламдық компьютерлік ж‰йесінде шығатынына алаңдаушылық танытты. Сеулдік ‰кімет осы “отбасылық бетті” қалай тоқтатарын білмей, дағдаруда. Б±л кєдімгі, отбасылық, толыққанды экран деп т‰сіндірілуі м‰мкін. “Отбасылық қызметші” Солт‰стік Кореяны насихаттауға апаруы м‰мкін. Солт‰стік Кореяның кµшбасшысы Ким Чен Ирді мадақтайтын ±рандар кµрсетілуі ғажап емес. Ғаламдық еркін ж‰йеге Корея партиясының Еңбек органы “Нодон синмун” газетінен мақала беріліп т±рады. Осы жайлар сеулдіктерді єбіржітуде.

Ал интернетті жасаушылар кез келген тыйымға қарсы. Жаңағы Корей газетін шектеуге қарсы. Єлденеге бағытталған материалдарға да қарсы. Интернеттен тыйым салынған кітаптарды жоюға да қарсы. Єлдебір бағыттағы материалдарға тыйым салу жµніндегі заңды АҚШ-тың сот ‰кімі жоққа шығарып, иентернет ж‰йесі сµз бостандығына кепілдік беретінін дєлелдеп берді. Солар бір ауыздан интернеттің жалпы қоғамдық ашық пікір алмасу орны ретінде қала беретінін, жєне адамдар пікірі ‰кімет араласуынан қорғалатынын қадап кµрсетті.

Ж‰йені банкті компьютер арқылы тонайтындар да пайдалана алады. Мєселен, Санкт-Петербургтағы бір “талант” шетелдегі єлдебір банктегі қаржыны белгілі бір кодпен т‰гін қалдырмай, µз есеп шотына аударып алған. Ол ол ма, 1995 жылы компьютерлік ж‰йені Пентагонның интернет арқылы б±збақ болған 250 мың рет іс-єрекет жасағаны анықталған. Єрине, сµз Пентагонның интернетке қосылушыларға қандай ақпарат беретінінде емес, АҚШ-тың Єскери министрлігіндегі жасырын, қ±пия ақпараттарын ашу жµніне келіп тіреледі.

Б±дан Пентагон мен банктер интернетті жабуды көздеп отыр деп т‰сінбеу керек. Жоқ. Бірақ, олар уақыт µткен сайын керісінше жабық ж‰йедегі қ±пияны ашуға жол бермейтін, одан да жаңа т‰рлерін ойлап табуда. Мысалға, 1996 жылы компьютерлік қауіпсіздікті сақтауға 25 пайыздан артық қаржы бµлінген.

Шыны керек, АҚШ-тан Парижге бағыт алған ±шақ жарылғаннан кейін, Атлантадағы Олимпия ойындары кезінде бомбаның жарылуынан кейін т‰рлі елдердегі террористердің интернетті пайдалануына жол бермеу жµнінде мєселе туындаған. Б±л мєселе елбасылар деңгейінде қарастырылған. Террористер бір-біріне ақпарат беру ‰шін интернетті пайдаланды деп есептеп, тіпті жарылғыш қ±ралдарды қалай жасау керектігі туралы сызбалар берілетіндігі белгілі болған. Егер б±л жµніндегі тыйым ж‰зеге асатын болса, онда оның артынан, басқаларына да тыйым салынатын болады.

Қиындық басқада. Тыйым ж‰зеге асты дейік, бєрібір єлгі сызбалардың басқа ақпарат кµздерінен табылатыны сµзсіз. Тыйымның орнына олардың хаттарына кµз ж‰гіртіп, бақылап отыруға болады. Онда, шпиондық барлық ғаламды қамтып кетеді ғой…

Басқа мєселе. Пентагон µзінің кодына жаңа кілт тапты делік. Ол µзінің жаңалығымен µзге елдердің єскери министрлігімен бµліседі деп ойлайсыз ба? Єлде жасырылған кодты табуға ±мтыла ма?

Ең бастысы, дєл қазіргі таңда интернет тіпті тыйым салынған т‰рде болсын, ақпаратты еркін алу м‰мкіндігімен қуантып отырғанын жасырмау керек. Мағжан Ж±мабаевтың кітаптары оны қудалау кезінде µртеніп кеткен делік. Бірақ, оның шығармалары Стамбул қаласында сақталған. Єрине, сіз интернет арқылы єлгі кітапты оқи аласыз. Қазан, Уфа, Ташкент қалаларында Мағжанды Қазақстанда тануға тыйым салынған кезде мойындаған. Отбасылық беті “‡й парағын” ашып, ол жайлы білуге болады. Мағжан кезінде Брюсовтың шєкірті болған. ‡йде отырып-ақ, экраннан Брюсовтың к‰нделігін оқып, Мағжан туралы мєліметтерді біліп отыруға болады. Ақыр аяғы, қажетті ақпаратты басты каталогтан қарауға м‰мкіндік мол. Библиография жасау мақсатында Мағжанды єлем каталогынан іздеңіз.

Интернеттің дєл осы ашықтығы қуантады. Сиымдылығы ‰лкен компьютері бар, интернеттегі д‰ниеж‰зілік ж‰йесімен байланысқан, клиенттердің саны миллиондап болса, онда ол шу кµтерген, Франсуа Миттеранның жеке дєрігері жазған “Большой секрет” кітабымен таныса алады. “Б±ған “интернетті басқару жоқ” компьютерлік дисплеймен бересіздер” деген мақаласымен Вячеслав Прокофьев сендіреді.

Басылуға тыйым салынған кітапты (20 ақпан, 1996 жылғы) “Труд” газетінде жазылған мақаласынан оқи аласыздар.

Француз президенті қатерлі ісік ауруымен ауырған екен, оның кµңілдестері болыпты, ал кейбірінен балалары да болса керек. Миттеранның жақын туыстарының талап етуімен кітапқа арест салынған.

Ары қарай қызық басталады. Оны єділеттік пен моральдың шындығы деп айыптаудан аулақпыз, єйтсе де жаңа технологияның г‰лденуі екенін жасырмау керек. Безансон қаласының Филип Барбро есімді т±рғыны “Кибернетикалық веб кафесі” деген мекеме ашқан екен. Б±л кафеде қорытынды сєт ретінде электронды техникаларды жақсы кµретіндерге єлемдік ж‰йемен байланысы бар компьютерлерге отыруға жағдай жасалған. Кітап тµңірегіндегі µсек-аяң кезінде кафе иесіне “неге мен оны интернет ке кіргізбеймін” деген ой келген. “Большой секрет” кітабын сканерден µткізудің µзіне бірнеше к‰н кеткен, содан кейін электронды поштамен жаһандық ж‰йеге єлгіні енгізіп жіберген.

Заңгерлер кафе иесіне ештеме істей алмайды, µйткені заңда м±ндай жайттар жµнінде бір сµз де айтылмаған.

“Авторлық қ±қықты б±здың деп баспагерлер де дау шығара алмайды. Себебі, электронды поштамен байланысу тегін. Егер тіпті Францияда кітапқа қарсылық бола қалған жағдайда оның электронды сервері интернет арналармен басқа елдерге тарап кетеді. (Сонда). Ешкім де айталық, “парагвайлықтарға немесе литовтық серверге “ кітаптың таралуына кедергі келтіре алмайды. Яғни ғылыми-техникалық прогресс, тіпті қ±қық қорғаушыларды да артта қалдырды.

Телевидениеге келсек, интернет арқылы тікелей эфирден тєулік бойы ж‰ретін Билл Гейтстің бағдарламасы да осы ж‰йеге, дєлірек айтсақ, сµз бостандығы мєселесіне келе жатыр.

Б±л демек, иентернеттің ±станымын к‰шейте т‰седі деген сµз. Бірақ, оның к‰шеюіне Тед Тернердің Си-Эн-Эні м‰мкіндік бере қояр ма екен? Миллиондаған компьютершілер Гейтстің ақпараттық сараптамаларын қарайды. Бірақ, Тернердің кµрермендері интернетке қосыла коя ма екен, оның ‰стіне арнайы ақыға. Қандай шешім шығаруға болады? Єлбетте, Си-Эн-Эн де, Би-Би-Си де интернет ж‰йесі арқылы берілетін тєулік бойғы телеақпараттар да ақпараттыққа монополияны ж‰ргізе ала ма? Солардың арқасында Қазақстан пікір алуандылығына ие болып, нақты, альтернативті ақпарат алуға қол жеткізіп отыр.

Жаңа технологиялар – параболлистикалық антеннамен спутниктік ақпарат алуға қосылу, интернет ж‰йесі – ол сµз бостандығы ±ғымының кең кµрінісі. Соның ішінде батыстың қ±ндылығымыз деп отырған ағылшын тілін таратуды кµздеп отырғанын аңғармау м‰мкін емес. Ағылшын тілінде ағылған ақпарат ағыны сµз жоқ, қандай б±лақ болмасын, арнасын б±зып, кері бағытқа ағызып єкететіні рас. Олай болса, б±дан шығар жол бар ма.

Ондаған жылдардан кейін ғана м±ндай жетістіктерге єзер деп жетпей, тез игеріп кету ‰шін не қажет? Осы ж‰йелерге ақпараттар дайындаумен Қазақстан жайлы айналым қажет. Қандай ақпарат болмасын, тек қана Қазақстанға арналмай, б‰кіл жер шарына жететіндей болуына ±мтылсақ қана ойлағанымыз ж‰зеге аспақ.

Қалай да болмасын, ең бірінші рет тєулік бойы берілетін телеақпараттармен єлемге шығып, “нон-стоп ақпарат, хэдлайн-ньюс пен ньюс-интернейшнл” т‰сінігін қалыптастырған Тед Тренердің сєттілікке жету қ±пиясын меңгеруге тура келеді.

(Бұл тарауды 31 телеарнаның бірінші вице-президенті Е.Барманқ±лов дайындады).

Єлем жаңалықтарынан хабардар болу ‰шін телекµрерменге белгілі бір сағатты к‰тіп отырудың қажет жоқ. Ол тек Си-Эн-Энді қосса болғаны.

Бізге жаңалықтар тыңдау ‰шін “Хабар”, “Вести”, “Дни”, ал, ақпараттық сараптамаларын к‰ту керек болса, НТВ-дағы “Сегодня”.

Ертеңгілік те, кешкісін де Си-Эн-Эндегі ақпарат пен жаңалықтар блогы мезгілі дєл бір уақытта ж‰реді. Жаңалық бар ма, - оны Си-Эн-Эн кµрсетеді. Си-Эн-Энді қоссаң, жаңалық болып жатады. Маңызды оқиғалар ж‰реді. Тура сол болған уақыттан бастап ж‰реді. Яғни тікелей ж‰ргізіледі.
Си-Эн-Энді президенттер кµреді
Си-Эн-Эннің тєулік бойғы бағдарламалары µте жедел болғандықтан, оны µз кабинетінде отырып беделді деген Билл Клинтон, Фидель Кастро, Гельмут Коль секілді танымал адамдар кµреді. Қандай шетелдік бағдарлама батылдыққа барып, Қызыл алаңнан тікелей бағдарлама ж‰ргізе алады? Тек Си-Эн-Эн ғана тікелей репортаж бен с±хбат алуға келісім алған. Баспасµзбен байланыс жµнінде тележ‰йе бµлімінің басшысы Стивен Хоуорт Си-Эн-Энге байланысты басқа парадокс келтіреді: «Кµптеген мемлекет басшылары µзге елдердің кµшбасшыларымен Си-Эн-Эн арқылы байланысқа т‰седі. Жєне б±л байланыс дипломатиялық каналдармен депешалар жетуінен де жылдам». Мануэль Норьегиді диктаторлықтан т‰сірген 1989 жылғы Америкада µткен Панамадағы желтоқсан кµтерілісін ол еске алады. Мєскеу МИД-і америкалық елшілік Мєскеуге келгенге дейін б±л акцияға қарсылығы жµнінде Си-Эн-Энге мєлімдеме жасаған. Енді ше, б±л жолдау бірден тікелей эфирден берілгендіктен, дипломаттар хабарлап болғанша, АҚШ президенті б±л хабарды олардан б±рын естіп алған.

Тағы бір маңызды фактор: Ресейдің б±л ±станымымен б‰кіл єлем хабардар болды. Жєне халықаралық қоғамның пікірін Мєскеудің ойымен қосып қарау керек болды. Си-Эн-Эннің басшылары µздерінің телеарналарына д‰ниеж‰зі кµшбасшыларының кµңілін аударғылары келгенін айтты. Олардың айтуынша єлемдегі оқиғаларға µз ‰лестерін қосу немесе µзгерту емес, телекомпания тек бақылаушы ғана т‰бірімен µзгертті,- дейді Си-Эн-Эн. Не десе де, Америка Қ±рама Штатындағы жєне єлемдік тележурналистиканың т‰бірімен бағдарын µзгерттік деп есептейді Си-Эн-Эн. “Нью-Йорк Таймс” газетінің айтуынша, Ақ ‰йдегі ең жеңіл қолданылатын қысқарған сµз “Си-Эн-Эн” болып табылады. Басқа да мемлекеттік ‰йлерде де сондай табыспен қолданылуда. Оның ішінде Мєскеуде жєне Мєскеудегі парламентті танкілер атқылағанда кµрсеткен Си-Эн-Эннің репортерлері Парсы шығанағынан берілген репортерлердің негізі болды десек артық айтқандық емес. Тіпті 1996 жылы Атлантадағы олимпиялық ойындар кезінде “жарылыс болады” деп хабарлап, т‰скі ‰ште Клинтонды оятқан. Ол т‰німен ±йықтамай, н±сқаулар беріп, б‰кіл оқиғаны телевизия арқылы бақылап отырғанын кейіннен мойындаған.

Енді тағы да президенттердің бағдарламаларға деген қызығушылығына келсек.

–Президент қайда? -деп с±рады журналистер, Марлин Фицуотерден, Ақ ‰йдің баспасµз хатшысынан соғыстың алғашқы минутында. Б±л сєтте арнайы хабар таратылмаса да, миллиондаған телекµрермендер Бағдаттың тµбесінен жарқыраған отшашқыны кµріп қойған.

–Си-Эн-Энді кµріп отыр,- деген жауап болды.

Ал Б¦¦-ның бас хатшысы б±л жаңалықты тікелей Буштың аузынан емес, Си-Эн-Эннен естігеніне реніш білдірген. Екі апта ішінде Си-Эн-Эн бір рет қана емес, бірнеше рет µзінің кєсіби біліктілігін танытқан. Бағдатта қалған Си-Эн-Эннің батыстық бір ғана журналисті Питер Арнет қана бір жарым сағатқа созылған сұхбатты Саддам Хусейннің өзінен алғаны журналистиканың тарихындағы ерекше оқиға болатын.Бұл кезде Си-Эн-Эн дүниежүзілік телевизиялық олимпте шарықтау шегіне жетіп тұрған. Оның шарықтауы Би-Би-Симен бєсекелестік болса да, тіпті тєулік бойы ж‰ргізіліп т±ратын Билл Гейтстің Интернет ж‰йесі болса да кемеліне жеткен.

Тілшілер қосынында соғыстың басталғаны туралы хабарды єлемнің барлық телеарналары берді. Эй-Би-Сиде дєл осы сєтте кешкі жаңалықтар ж‰ріп жатқандықтан, олар б±л ақпаратты Си-Эн-Энге қарағанда бір минут ерте берген. Ол Бағдатқа Си-Эн-Эн есептегеннен сєл ертерек шыққан.

Оның есесіне Си-Эн-Эннің қызметкерлері Бағдатта болып жатқан жайттың толық кµрінісін, дєлірек айтқанда снарядтардың жарылып, пулеметтердің атылып жатқанын анық кµрсетті.

Осыдан кейін Эй-Би-Си репортерлері б±йрық бойынша бомбадан жасырынатын орынға тығылды.Ал Си-Эн-Эннің қызметкерлері жасырынып, эфирде қалды. Б±л нағыз ж‰ректілердің ісі еді. Єлем білуі керек ақпарат болған жағдайда олар жерге жата қалып, мєселенің мєнісін білуге тырысуға уағдаласқан. Мейманхананың қызметкерлері µздерін байқап қоймауы ‰шін оқиғаны жатқан к‰йі бақылады. Егер тєртіп сақшылары кµріп қойып, қуғандай болса, екеуі кетіп қалғанша біреуі қалып, бєрібір соғыстың шындығынан репортажды жалғастыруға келіскен болатын. Олардың дєл осы кездегі ерліктері Си-Эн-Эннің µміріндегі жєне єлемдік тележурналистикадағы ±лы кезеңдер болды. Шешуші мезгілде журналистер µз ісіне адал єрі берік екенін танытты. Нєтижесінде АҚШ-тың жалпы халықтық ‰ш желісінің бірі Эй-Би-Си Си-Эн-Эннен мамандар шақырып т±руға мєжб‰р болды. М±ндай кадрларды алмасып т±руға єлемнің µзге елдері де тілек білдірді. Соның ішінде, сол кездегі Мєскеудің мемлекттік телерадиолары да қызығушылық танытты. Оқиғаның маңызды болғаны сондай, “Время” бағдарламасы Си-Эн-Эннен алған бағдарламаларын қайта-қайта қайталап кµрсете берді. Тек бір ғана сюжетті емес, т±тастай оқиғаның µрбуін “Шығанақтағы соғыс” деп ағылшынша интершулармен, кадр арасындағы солардың сµздерімен беріп отырды.

Қазіргі кезде Си-Эн-Эн америкалық насихат сияқты ақпаратты таратты деген єңгіме тарала бастады. Кейбір фактілер, қалауына қарай экрандағы сюжеттер қарсыластарға кµмек болып кете жаздады дейді кейбіреулер.

Кім біледі, бєлкім солай да болған шығар. Не десе де жедел ақпараттың ‰лгісін кµрсете алды олар.

Жеделдік. Бірде Си-Эн-Эн қызметкерлеріне “ақыр заманды кµрсете ала ма?” деген сауал т‰седі. “Єрине. Єуелі ақырзаманды хабарлаймыз да, сосын бєріміз бірге µлеміз” деп жауап берді олар.

Өзін АҚШ Ливияға соғыс ашқанда Си-Эн-Эн тағы кµрсете алды. Оның бағдарламаларын єлем кµре бастады. Репортаждар оқиғаның нақты ортасынан ж‰рді. Қанға боялған адамдар, АҚШ саясатының нєтижесі, сондай-ақ оның қару-жарағы жµнінде толық кµрсетіліп жатты. Алып деген мемлекеттер жеңілгендерге аяушылық жасағандай к‰дікті деген объектілерге бомбаның тасталуы, АҚШ-қа қарсы Ливияның терроризмі мен АҚШ ±шқыштарының қуаныштары сµз болды. Терроризм ‰шін айыптап, Ирак пен Ливияны алаңсыз бомбаның астына алу, Куба мен Иранның ж±ртшылығына азық пен дєрі-дєрмек бермей қинауды єлем бақылады. Қаталдық па? Адамдықтан тайғандық па? Мысық пен тышқанның ойнағаны ма? Тіпті де олай емес.

М±ндай келеңсіздіктер тез таралады. Тіпті “Известия” газеті “Шешенстан ±мыт қалды. Барлығы инаэ ьььььььббгурацияға кетті.” деген мақаласында (10 тамыз,1996 жыл) “Осымен ‰шінші тєулік бойы ‰кімет басындағылар елді алдау ‰стінде” деп жазды. Б±л басылым: “Президент халыққа адал қызмет етемін, Конституциямен ж‰ремін деп алып, б‰гінгі таңда Ресейдің қасіретіне айналған Шешенстандағы жағдай жµнінде, 31 наурыздағы соғысты тоқтату туралы ‰кім жµнінде лєм деп ауыз ашпайды. Президент дегенмен келесі к‰ні қаралы к‰н жариялады. ¤йткені ‰шінші к‰н Шешенстанмен байланысты еді. Б±л жолы 120 ма, єлде 1000 ба, солдат қаза тапқаны жарияланды. Ал онда нақты саны 50-75 мың солдат қаза болған.

Си-Эн-Эн тек т‰рлі қанды оқиғаларды беру арқылы елдің кµңілін µзіне б±ратынын айтады. “Сіздер µмірде нені қалайсыздар?”- деген с±раққа олар ойланбастан былай деп жауап берген: “Осы Ливияда болып жатқан секілді АҚШ-та да кемінде айына бір рет болып т±рса дейміз”.

Ең бастапқыда Си-Эн-Энді Ақ ‰йге кіргізбейтін еді. Десе де, сол кездің µзінде-ақ, арна µзін кµрсетіп ‰лгерген болатын. Бєсекелестерге к‰ш бермейтін тµртінші американдық арна болатынын сеніммен айтқан. Олардың єрекетін тіпті µсірмей жіберген. Бірде Ақ ‰йдің баспасµз хатшысы БАҚ µкілдеріне Ресейге астық сатуы жµнінде с±хбат берген. Жєне осы ақпаратты таратпау жµнінде газеттерге келісім бермеген. Газетке: “Иє, м±ндай шешім болды. АҚШ біраз астығын Ресейге сатпақ”, деп Си-Эн-Эн алдында µзін ±стай алмай жариялап салды. Б±л с±хбат сол сєтте-ақ телеэфирден шыға келді. ¤зге арналар қашан б±л ақпаратты жаңалықтар сағатында беруді к‰тіп отырғанда Си-Эн-Эннен бірден жарияланды. Б±л кезде аталмыш жаңалықпен ел хабардар болып қойған еді. Енді осыдан кейін Си-Эн-Эн ақпараттарына кµз салмай кµр.
Си-Эн-Эн тек мєліметтер береді, оны сараптайтын кµрермен
Си-Эн-Эн жаңалықтарды беріп қана қоймай, бірте-бірте ақпарат тарату теориясын ±сынуда. Мысалға, Саддам Хусейнмен болған жағдайды алайық. Парсы соғысының басында Саддам Хусейннен с±хбат алынған еді. С±хбат барысында Саддам арадағы келіспеушілік туралы жек0е кµзқарасын білдірген. Яғни, Саддамның пайдасына шешілуі м‰мкін жайт еді ғой.

Осыған ±қсас жєне осындай с±рақтарға жауап беру арқылы телекомпанияның вице-президенті мына жайтты атап µткісі келеді. Журналистиканың қоғамдық міндеті – халықты барынша ауқымды жєне сан алуан ақпаратпен қамтамасыз ету. Мєселе кішкене ғана қалашық немесе белгілі бір т±лға туралы, болмаса Вашингтондағы маңызды мекеме туралы болды делік, ендеше ондағы ең негізгі мақсат сол жµнінде толыққанды, нақты мєлімет беру болып табылады.

Қандай шешім болса да, оны журналистер қабылдамайды. Журналистер тек жариялайды, єлгі ақпаратты таратады. Тыңдаушының µзі сараптап, қажетін с±рыптап алады, сол арқылы саяси ой қалыптастырады. Осындай, ешкімнің т‰сіндірмесінсіз таза ақпаратты алған адам ғана сол мемлекеттік институттар жµнінде, коммерциялық ±йымдар туралы нақты шешім шығарып, пікір қалыптастырады.

Осы орайда мынадай с±раққа келісейік: Си-Эн-Энның бір бағдарламасына Ақ ‰йдің белгілі бір т±лғасы µзінің басынан µткен олқылығын айтып хабарласа ала ма? Єрине, м±ндай м‰мкіндік қашан да бар. Кезінде Никсон єкімшілігі уақытында дєл осындай жағдай болған. Уотергейт осы к‰ндері кµпшілігі оны осылай атап ж‰р. “Єкімшілік µкілдері” газеттер мен телеарналарға қоңырау шалған. Ал м±ндайда редакцияда не болатыны айтпаса да т‰сінікті. Белгілі болған оқиғаны б±қаралық ақпарат қ±ралдарының µкілдері жариялауға т±рарлық па, єлде жоқ па, ақпарат қаншалықты шынайы деген с±рақ негізінде зерттеуге ала бастайды.

Егер жоғары жақтан қоңырау шалынып жатса, демек, онда бір шикілік бар деген сµз. Ол ‰шін тезірек толыққанды ақпарат тауып, оны µзгелерден б±рын кµпшілікке тарату керек. Осы к‰ндері Си-Эн-Энде басқаша тєртіп қалыптасқан. Президенттің жауапты хатшысының µзі қоңырау шалып, Ақ ‰йдегі оқиғаны д±рыс жарияламағансыздар деген болса, оған Си-Эн-Эн қызметкерлері “Қ±рметті жауапты хатшы, қызық қоңырау, барлығы сізге алғыс айтып жатыр” деп, жылы жауып кете барады. Не дегенмен, редакция оқиғаны тура єрі нақты жеткізгендеріне сенімді. Єйтсе де салғырттық танытпай, єлгі оқиғаны сенімдірек болу ‰шін тағы бір рет қарап шығады. М±ндай қоңырау шалулар бізге таңсық емес. Кейде єлдекімдер қатты реніш білдіріп жатады. Бірақ редакциядағылар м±ндайда керісінше, қуанып жатады. Себебі, жоғарыда отырған лауазымды адамдар оның ж±мысын ескерді деген сµз.

ОРТ телеарнасында одан да µткен қоңыраулар келіп т‰скен болатын. Єйгілі телесыншы Анри Вартанов (“Труд”10 тамыз,1996 жыл,газетінде жариялаған )“Егер де аз аздан қысса… “атты рецензиясында: ¤ткен жылдың қазан айынан бастап арнадан А.Солженицын мен С. Доренконың бағдарламалары, сонымен қатар 65( !) бағдарламаны қатал алып тастады. Б±л шенеуніктердің қолымен жасалып отырған іс», - деп µкінішпен еске алады.

Си-Эн-Эндегілер µзіне сенімді. Егер жоғары жақтағылар, яғни Ақ ‰йге бір нєрсе жақпай қалса, олар хабарласып, қарсы ниеттерін білдірсе де, телестанция қызметкерлері халық алдындағы борыштары адал орындалып, шындықты қаз-қалпында баяндаулары қажет. М‰мкін осыдан кейін президенттің жауапты хатшысы Си-Эн-Энге хабарласуды қойған болар. Ресейде дегенмен, Си-Эн-Энге келіп т‰скен қоңырауларды аса жақтырмаса да АҚШ пен µзге де батыс елдерінің тєжірибесі туралы айтпай-ақ қойғанымыз абзал болар.

Си-Эн-Эн µз дегенін істей берсін. Бізге шынайылық емес, АҚШ журналистері армандаған керемет қарым-қатынас маңызды. Олар Саддаммен болған с±хбатты осындай мақсатқа пайдаланғылары келді. Ақ ‰й мен американдықтардың ашуына тиюі немесе Хусейннің жақтастарына т‰рткі болар б±л с±хбат осыдан кейін-ақ олар АҚШ-қа зиянын тигізер еді. Бірақ ж‰ргізушілердің ойынша, с±хбатты керісінше журналистиканың концепциясын толықтырып, єрі дамытуға м‰мкіндік береді. Ең маңыздысы – халықты барынша мол ақпаратпен қамтамасыз ету деп санайды.

Таяу шығыстағы соғыс жµнінде Саддам Хусейннің кµзқарасын жариялау арқылы соғыс керек пе, керек емес пе, халық µзі шешсін деп санайды. Егер де Саддам Хусейн барша аудитория алдында µз кµзқарасын ±станған адам ретінде шықса, қоғам екі ел арасындағы шиеленіскен жағдайды шешуге тырысар еді. Адамдар ‰кіметке хат жазып, қарсылық комитеттері қ±рылып, шеруге шығар еді.

Ал, журналистер ‰кіметке кедергі келтіріп жатырмыз деп ойламайды да. ¤йткені ‰кімет халыққа қызмет ету ‰шін қ±рылған, оның тілегін орындау керек. Журналистің парызы – осы кµзі ашық, кµңілі ояу халық жан-жақты ақпаратпен қамтамасыз етіліп, µз ойын жеткізе білсе, сол арқылы ‰кімет те қоғамдық пікірмен санасып отырса дейді. Егер сол елдің халқы не президентімен, не Конгреспен бірге болмаса, онда сол елдің басшылығы ауысуы керек. Ал, м±ндай ақпаратты тек еркін баспасµз ғана тарата алады.

Б±ны теория делік. Ал, іс ж‰зінде б±л с±хбат қалай ±йымдастырылған еді? Анығында арнайы жіберілген ‰ш журналистің бірі Питер Арнет Израильдегі жергілікті бµлімнен Бағдатқа жіберілген еді. Қонақ‰йдің тоғызыншы қабатында бомбылар мен зымырандардың астында хабар таратып, қиын кезеңде єріптестеріне кµмек беруге келген еді.

Питер соғыс міндетті т‰рде болады деп шешті де, ол орталықта қалатынын айтады. “Ассошиейтед Пресс” агенттігінің тілшісі болған Арнет кµптеген соғыстарды кµрген. Ол Вьетнамдағы соғыста репортерлік ж±мысы ‰шін марапатқа ие болған.

Оның тєжірибесі Иранмен болатын соғыста µте қ±нды болды. Екінші журналист – Берни Шоу – ол Бағдатқа телекомпания ‰шін б±рынғы жєне б‰гінгі елбасыларымен с±хбат сериясын жасау ‰шін келген еді. Си-Эн-Эннің басшылығы Берни Шоуды Мысыр елінің президенті Хусни М‰бєрєктан с±хбат алу ‰шін жіберген. Одан кейін Бағдат телестудиясының шешімімен Саддам Хусейннен с±хбат алуға м‰мкіндік болған еді. Жєне де бірнеше ай б±рын Берни Шоу Саддам Хусейннен с±хбат алды. Редакциядағылар журналистің тағы бір с±хбат ала алатынына сенімді.

Тек Джон Холиман ғана Бағдатқа тура уақытында жіберілген болатын. Оқиға болған жерден тікелей ақпарат тарату еді оның қызметі. Соғыстың басталуына бірнеше к‰н қалғанда соғыс жайлы хабарлар бере бастады. Оған да к‰рделі тапсырма берілген. Ол Бағдатта аса қауіпті жағдай болғанша қалуы керек еді.

‡ш журналист те соғыс уақытында қауіпсіз аймаққа кетпей, атыс-шабыс ортасынан репортаждар жіберіп т±рды. Сол арқылы да олардың есімі ‰лкен атаққа ие болды. Басында келісілген с±хбаттың µзі болмай қалу қауіпі тµнді. С±хбат бейсенбі к‰ніне белгіленген еді. Бірақ, сєрсенбі к‰ні Ирактың ақпарат министрлігі кездесу болмайды деп хабарлаған. Телекомпанияның шешімімен Питер Арнет беймсенбі к‰ні таңертең қайтатын болып шешіледі. ¤йткені, оның онда қалатын ж±мысы жоқ еді.

Бірақ, с±хбаттың болмайтыны хабарланғаннан бірнеше сағат µткен соң, соғыс басталып кетті. Бағдаттан жіберілген арнайы репортаждар, одан кейін с±хбат – ‰шеуін де эфирдің қаһарманы етті.

Олардың сыйақы, жалақының кµбеюі к‰тіп т±р ма? Жоқ. Олардың жасағанына сыйақы берілмейді. Дегенмен журналистердің абыройының кµтерілуі олардың апта сайын алатын қаржыларына міндетті т‰рде єсер етеуі м‰мкін.

Ал, АҚШ журналистикасында саяси цензура қалай екен?

Си-Эн-Эннің басшысы Хэдлайн айтқандай, оларда ешқандай саяси цензура жоқ. Америка журналистикасының ж‰йесі бостандық негізінде қ±рылған.

Сол уақытта бір бағдарламада Си-Эн-Эннің бір журналисінің Израильден қуылғаны туралы хабарланды. Ол цензураның тєртібін б±зған. Алайда, Американың емес, Израильдің цензурасын б±зған. Телекомпаниядағылар басқа елдің цензура тєртібін сақтауға тырысады. ¤йткені ақпаратты сол елдерден таратып отырады ғой. Сонымен қатар АҚШ-та Си-Эн-Эннің µзі єскерилерге кейбір материалдарды тексертуге р±қсат беріп отыр. Б±л кµбіне Парсы шығанағындағы телематериалдарға байланысты.

Си-Эн-Эннің қызметкерлерінің еңбегі қалай бағалануда? Оларда журналистердің қ±қын қорғайтын кєсіподақ ±йымы бар ма?

Билл Хэдлайнның аййтуынша, оның қызметкерлерінің жалақысы бєсекелестеріне қарағанда тµмен. Қаржылық табысқа байланысты ол µсіп отырады. Бірақ бєрібір басқа жетекші компаниялардан єлдеқайда тµмен еді. Қызметкерлер оны маңызды мєселе деп ойламайды. Си-Эн-Эн µсіп келеді, танымал болып келеді. Олардың пікірінше, ең маңыздысы – атқарып отырған қызметтері. Оларда кєсіподақ ±йымы жоқ. Сондықта да басшылардың ойынша, олардың қызметкерлері басқа ±йымдардан кµбірек нєрсені жасай алады.

Си-Эн-Энде 2 мыңнан астам адам ж±мыс істейді. Ең алғаш басталғанда, 300-ге жетер-жетпес адам болған. Телекомпанияда ж±мысшылар саны басқа жаңалықтар қызметі студиясына қарағанда кµп. Эй-Би-Си мен Си-Би-Эстің ақпарат қызметінде істейтін адамдар одан азырақ. Шамамамен єрқайсысында мың адамнан. Б±л айырмашылықтан біз Си-Эн-Эннің 24 сағат тєулік бойы ж±мыс істейтінін байқаймыз. Бєсекелестерінде 5 сағаттық ‰зіліс бар.

Ертеректе Си-Эн-Эн тарихында Ақ ‰йдің жылы қабағын кµрмеген еді. Америка журналистикасының ‡ш алып киті – Си-Би-Си, Эн-Би-Си, Эй-Би-Си –Ақ ‰йде оларды ерекше қабылдайтын болды.

Си-Эн-Эннің кµптеген қызметкерлері бірнеше рет Ақ ‰йден жаңа телекомпанияға деген қарым-қатынасын µзгертуін с±раған еді. Сµз ж‰зінде уєде бергенімен, іс ж‰зінде солай болып қала берген. Сол кезде телекомпанияның басшысы єрі тєңірі Тед Тернер 1981 жылы Ақ ‰йге қарсы сотқа арыз берді. Оның компаниясына келтірген шығынды µтеу туралы арыз берілген, Басқа ‰ш бағдарлама жаңалықты бірінші береді, µйткені олар заңсыз м‰мкіндіктерді пайдалана алады. Оның талап етуінше, Ақ ‰йдің ақпарат бірлігіне Си-Эн-Энді де қосу керек.

Бір жылдан соң сот Тернердің арызын қанағаттандырып, жаңа телекомпания бірліктің м‰шесі болды.

1982 жылы Си-Эн-Эн ‰шін маңызды кезең болды. Ең алғаш эфирге Си-Эн-Эн шыққанда, телемамандар оның б‰гінгі таңдағы ең негізгі ақпараттың қайнар кµзі болады деп ойламаған болатын. Алғашында 1,7 миллион американдық отбасы оның бағдарламаларын кабельдік телекомпания арқылы тамашалаған.

Компанияда 300-ге жуық қызметкері Атланта қаласының маңындағы ескі клуб ғимаратында ж±мыс істеді. Ең алғашқы қызметкерлердің бірі – Марк Уолтон µз естелігінде: Бізге жергілікті телестанция ретінде қарайтын. Біздің қызметкерлердің µздері ол кезде біздің єлемдік ж‰йеге айналатынымызды білмеді,-деді.

Б‰гінде Си-Эн-Эннің оншақты корреспонденттік бµлімшелері Американың қалаларында орналасқан. Сонымен бірге жиырмаға жуық басқа елдерде бµлімшелері ж±мыс істейді.

Жылдық табысы 1980 жылы 8 миллион долларды қ±раса, он жылдан кейін жарты миллиардқа жетті. Б±л тек жарнама берушілер мен абоненттік тµлемдерден ғана т‰сетін қаржы.

Б‰гінде телецентр Тед Тернердің басқа да радиоарналары мен ойын-сауық компаниялары Атлантаның шетінде 14 қабатты кешенде орналасқан.

Дикторлар мен ж‰ргізушілерге телестанция алғашында колледж бітірушілерді қабылдап отырды. Компания басшыларының пікірінше, жастар кµшірмеден µзгеше болады. Олар қызықты жайттарды т‰сіреді, т‰сіру керек емес нєрсеге ±рынбайды. Б±л планда жастардың кµзқарасы орташа американдықтың кµзқарасымен сєйкес келеді.

Басқалардың ойынша, компания колледж шәкірттерін кєсіби мамандарды тартуға қаржысы болмағандықтан алып отыр дейді.

Тед Тернердің компаниясының, яғни Си-Эн-Эннің ғаламдық ж‰йеге таралуын ғарыштық технологияның дамуымен байланыстырады. Б‰гінде ол 5 спутниктік ж‰йенің арналарын жалдап отыр. Соның бірі – Байқоңыр ғарыш айлағы. Ол дегеніміз, планетаның кез келген н‰ктесі оның бағдарламаларын тарата алады. Компания сонымен бірге ақпаратты алу ‰шін ондаған спутниктік байланысты пайдалана алады.

Сол секілді, Бағдаттан хабарлар қонақ ‰йде орналасқан арнайы антенналар арқылы таралып отырады. Американың єуе жолдарынан жасалған шабуылдардан Иракта байланыс ‰зіліп қалған кезде тек Си-Эн-Эннің қабылдағышы ғана байланыс жасап т±рады.

Си-Эн-Эн дегеніміз – Кабельдік жаңалықтар деген мағынаны білдіреді. Б‰гінде ол электронды-спутниктік ж‰йе. “Кейбл Ньюс нетуорк”( Си-Эн-Эн) д‰ниеж‰зіндегі ең бірінші тєуліктік тележ‰йе осы таңда µзінің 20 жылдық мерейтойын тойлап µтті.

Б±л уақытта халықаралық қатынастарда ең маңызды фактор болып келеді. Оның бағдарламаларын ж‰здеген ел қабылдайды. Ал қиын-қыстау кезеңде ол бір мемлекет басшылары мен єскери ±йымдарға, тіпті барлау мекемелеріне де ақпарат кµзі болып табылады. Баспасµзде мынадай єзіл бар: «ЦРУ( орталық барлау басқармасы)-ға ш±ғыл ақпарат керек деп хабарлассақ, олар -Бµгет жасамаңдар, біз Си-Эн-Эн кµріп отырмыз, болған соң хабарлаймыз»,- деп жауап береді.

Тележ‰йенің µз қызметкерлері кезінде єзілдеп µздерін “Чикен Нудл ньюс” яғни “Тауық – кеспесі жаңалықтары” деп атаса, олар тєулік бойы ж±мыс істеп, єлемде болып жатқан ең маңызды оқиғаларды бере білді, Кµптеген компаниялар єдетте оқиғаны бейнетаспаға т‰сіріп, ақпаратты кешірек берді. Ал Си-Эн-Эн бағдарламаларды кµбіне тікелей эфирден береді.

1986 жылы американың Челленджер ғарыш кемесінің жарылуын да осы Си-Эн-Эн кµрсеткен.

Кµптеген телевизия мамандары тєуліктік бағдарламамен шыға беретін болса, олар тез жабылар еді. Кабельдік телевидение сондай қарапайым болғаны соншалық, Си-Эн-Эннің бизнес кµзі ретінде µмір с‰ріп кетуі екіталай еді. Б‰гінде Тед Тернерді электронды журналистиканың данышпаны деп атайды. Кабельді телевизияның эфирліктен ерекшелігі – абоненттік тµлем арқылы ж±мыс істеуі. М±ның µзі қауіпті болатын. Ол µзінің ж‰йесін шығынмен бастаған.

Бір к‰ні Тед Тернер б‰кіл компанияны сатып алды. ¤зінің кабельді ж‰йесінен тек қана фильмдер кµрсете бастады. Фильмдердің соңы бақытпен аяқталатын жақсы д‰ниелер еді. К‰ні бойы фильм кµре беру жақсы, єрине. Єсіресе Тед Тернер ақ-қара т‰стен т‰рлі-т‰сті фильмдерге ең алғаш компьютерлік электронды графика арқылы колоризация жасаған адам.

Тед Тернер ол кезде ақпараттың м‰мкіндігіне сенбеді. Оның ойынша, кµрерменді тек кµркем фильмдермен қызықтыруға болады. Сонымен қатар ол ақпараттық айдарларды ж‰ргізетіндерді мазақтайтын бағдарламалар жасап, онда диктордың сµйлеу мєнерін сынап, с±хбат алғандарын сынап-мінейтін.

Одан кейін оның кµзқарасы бірден 180 градусқа ауысып кетті. Ол ақпарат беретін болды. Біртіндеп емес, туєлік бойы. Оның б‰гінгі µмірбаянында ғой, єдемілеп келтірілген. Соның бірін алсақ: Телекомпанияның ж‰регі – Тед Терне. Ол аңызға айтқысыз бай адам. Оның жеке табысы – 1,6 миллиард долларды қ±райды… Мақтау солай кете береді.

Алғашында компания шығыны кµп болып, кейін аз табысқа ие болды. Ал, тасы µрге домалай бастағаннан оның акцияларын ең ірі қаржыгерлер сатып ала бастады. Б‰гінде Тед Тернер қаржы басшысы емес, ол қаржыгерлер тобын тағайындаған жетекшілердің бірі ғана.

Сондай-ақ, Роберт Эдвард (Тед Тернер) µзінің “Тернер бродкастинг систем” Ти-Би-Эс штаб пєтеріне Атлантидаға бара жатқанда қызметкерлері тамақтанатан асханаға кіріп, с±лы ботқасын жєне грейфрут жеп, таңғы асын ішеді. Жеке ж‰ргізушісімен лимузинде ж‰ргеннен гµрі, µзінің арзан Форд-Таурусын к‰німен айдап ж‰реді. Б±л адамды қарсыластары “ауылдан келген іскер адам” деп мазақ еткенімен, ол бейбітшілік ‰шін к‰ресіп келеді.

Оңт‰стіктен шыққан, алпысты алқымдаған, м±ртты адам б‰гінде мансаптың ең биік шыңына жеткен. 1960 жылдың басында қарапайым кєсіпкерліктен бастаған ол б‰гінде электробайланыстың ең алып империясын қ±рды. Оның қарамағында 18 елде 5000 адам ж±мыс істейді. Олардың табыс айналымы 10 миллиард долларды қ±райды.

Сонымен қатар Тернердің иелігінде ±лттық лигаға кірген "Атланта брейбс" атты бейсбол командасы жєне ±лттық баскетбол ассоцияциясына енген "Атланта хокс" командасының акциялар пакетіне де ие.

Тернер 1938 жылы Цинцинатида д‰ниеге келген. Оның ата-анасы Саваннаға кµшіп барғанда ол не бары 9 жаста болатын. Онда оның єкесі табысы мол кµше жарнама компаниясын қ±рады. Кейнірек Тед Тернер µз естелігінде қатал єкесінің оның кµшеде жарнама бағаналарын орнату ‰шін жер қаздырып қоятынын, тіпті сым темірмен сабайтын еді,-деп еске алады. Єйелімен ажырасқан єкесі 1963 жылы µзіне қол салып, µмірден µтеді. 24 жастағы ±лына қарызға батқан жарнама компаниясы м±раға қалады. Компанияның қызметін мейлінше µзгерткен Тед Тернер 1970 жылы байлардың қатарына қосылып, Атлантадағы "Даблью-ти-Си-Джи" тєуелсіз арнаны сатып алуға қолы жетеді. Ол 1976 жылы" Далбью-ти-си-джи" бағдарламасын Америка қ±рама штатының кабельді ж‰йесімен спутник арқылы тарата бастайды. Қазір АҚШ-та б±л компанияның 100 миллион абоненті бар. М±ның бєрі астанада емес, штаттың жай бір қаласында ж‰зеге асқанын ескеру керек. БАҚ-ты б±лай орталықтандыру тек АҚШ-та ғана м‰мкін.

ТМД елдерінен м±ндай бағдарламаларды тек Санкт-Петербург қана, Мєскеуде олардың бағдарламаларының бір бµлігін кµрсете алады. Екінші астананың бірден бір газеті, не журналын Ресейден кµре бермейсің. Ең танымал "Дни" кейде орталық тарату ж‰йесіне т‰сіп жатады. Кейде ол да жоқ. Мєскеу Санкт-Петербургты кµрсеткенше, ондағы мамандарды "ОРТ"-ға тартуға талпынады.

Халықаралық қатынастың дамуы ‰шін Тернердің µкілдерін Сиэтлде байқауға болады. Еркін ойын т‰рлері µтіп жатқан Ти-би-сидегі біраз бµлігін қаржыландырумен µтіп жатқан ойындарды мєскеулік мекемелер ±йымдастырған еді. Мєсеудегі олимпияда ойындарынан кейін болып жатқан б±л ойынды атап µту керек, µйткені американдықтар µз спортшыларын жібермейміз деп шешкен. Сондықтан да Батыс баспасµзі 1990 жылы мамыр айында жарық кµрген "Совьет лайф" (Кеңес µмірі)журналында Тернердің халықаралық қатынастарды реттеуші ретінде, миллиардердің портретін м±қаба бетіне бергенін атап кµрсеткісі келеді.

Тєулік бойы кµрсетілетін керемет бағдарламалардың бір кемшілігі болды. Маңызды оқиғалардың арасында болу ‰шін теледидар алдында тєулік бойы отыру керек. Оқиға µтті, ақпарат кетті, ал егер сол оқиғаны µткізіп алсаң, ол туралы еш нєрсе білмей қаласың. Содан Си-Эн-Эн қайталауға кµшті. Бµтен идеяны иемдене бастады.

"Вестинхаус" пен "Си-Би-Эс" екі ақпарат қызметі 1982 жылы бірігіп, "Сателлит Ньюс чэннел" атты бєскелес ақпарат қызметін ашты. Олардың негізгі мақсаты - єрбір 20 минут сайын ақпаратты қайталап отыру. Олардың басты ±станымы: "Бізге 20 минут беріңіз, ал біз сіздерге б‰кіл єлемді береміз", болды. Осы хабар тарала бастасымен-ақ Тед Тернер: "Мен оларды басып озамын. Мен жарты сағаттық жаңалықтар бағдарламасын ашамын" деп жариялады. Алты аптадан соң м‰лде басқа бағдарламамен б‰гінде Си-Эн-Эн- екі, "жаңалықтар тақырыбы" деп аталады. Дєл осы бағдарламаны 45 миллион американдық ‰йлерінде кµріп отыр. Журналистикаға жаңадан келген Тед жаңа идеяларды тез қабылдайды. Ол америка журналистикасының ‡ш алып киті – Си-Би-Эс, Эн-Би-Си жєне Эй-Би-Сидің халықты ақпаратпен қамтамасыз етуде жауапты ж±мыс істейтінін біледі. Бірақ олардың бағдарламаларында шектен тыс кµп жарнама, шектен тыс анайы кадрлар бар, ал, олар сондай кадрлар кµрсетіп жатқан кезде Тед Тернер тек қана мейірімге толы фильмдерді кµрсетіп жатқан болатын. Оның қарсыластары 50-інші жылдардағы фильмдердің барлығы сондай қайырымдылыққа негізделген болатын. Сондықтан Тедтің басқа фильмдерді кµрсетуге м‰мкіндігі болмады. Єрі ондай фильмдер қымбат болды дейді. Оның анайылыққа қарсы єрекеттері ±лттық арналардағы єдеттегі жай болатын.
Жоқ, біз Си-Эн-Эн ‰шті кµріп отырмыз

"Хедлайн-Ньюс " – жаңалықтар тақырыбы – б±л керемет еді, бірақ… Єлемнің телекµрермендеріне Америка жаңалықтары қызық емес еді. Ал, американдықтарға б‰кіл єлемдік жаңалықтар осыдан ‰шінші н±сқа т±рды: "Си-Эн-Эн интернейшнл", "Си-Эн-Эн халықаралық". Онда єлемде болып жатқан қызықты ақпараттар берілді. Американдықтаға тек АҚШ-тағы жаңалықтар, ал, єлемге басқа арналған жаңалықтар беріліп жатты. Онда Америка жаңалығы аздау болды да, єлемдік ақпарат кµбірек еді.

Сонымен Си-Эн-Эн – б±л ең алдымен ақпарат тасқыны. Тоқтаусыз, тєулік бойы ол солай болып қала береді де. Єзірге оны басып озатын бєсекелес табылған жоқ. Тоқтаусыз ақпарат "Хэдлайн –Ньюс" принципімен, яғни негізгі жаңалықтар бµлігі бір уақыттарда қайталанып отырады. Ол басты оқиғалардың тек тақырыптарын айту ғана сияқты µте қысқартып беру. Б±л єлемге таралатын жаңалықтар бағдарламасына халықаралық жаңалықтар таңдалып алынатын болатын.

"Си-Эн-Эн интернейшнл". Єлі к‰нге дейін б±л бағдарламаға єрт‰рлі ±лыс пен ±лттардан ж‰ргізушілер мен дикторлардың алынуымен ерекшеленеді. Бірақ бірден бір басқа арналар б±л жағынан мақтана алмайды. Америкада Си-Эн-Эн "хедлайн-ньюс" ж‰реді. Ал, єлемнің 105 елінде Си-Эн-Эн хедлайн-ньюс интернейшнл кµрсетіледі.

‡ш кит екі негізі жаңалық бағдарламасын тєулігіне береді. Єрине, оны кµргені ‰шін кµрермендер ешнєрсе тµлемейді. Компания кµрермен ‰шін таласады. ¤йткені жарнама берушілердің саны соған байланысты. Жарнама есебінен бағдарлама кабельді телевизиняны жµні бµлек қаржыландырады. Кабельдік бағдарламалар жазылушыларға сатылады. Олар айына 25-тен 100 долларға дейін тµлеп отырады. Єр кезде єрқалай. Сондықтан да кабельді ж‰йелер жарнамаға азырақ тєуелді. Олар кµбіне кµрермендердің тапсырысын орындауға тырысады.

Си-Эн-Эн бағдарламаларын кµргені ‰шін басқа елдер ақша тµлеуі керек емес пе? Олар кабельді емес, эфирлік қой. Осындай с±рақтармен басшылықтан жауап к‰ткенде, олар нақты жауап бере алмады. Ол жауаптың маңызды дегені мынадай: "Сіздердің елде кабельді телевизия ±йымдастырумен ш±ғылданатын бірнеше адам маған келді. Қалай ж±мыс істейтінін білгілері келеді. Жекеменшік мєселесін Атлантадағы біздің штаб-пєтер шешеді. Жеке кєсіпкерліктің µсуімен мемлекеттік бақылау єлсіреп, жеке адамдар хабар тарату ±йымдарын ±йымдастырғысы келсе, Си-Эн-Энді кµргісі келетін сіздің ақша елдің адамдарын кµбейтеді. Сонымен, тµлене ме, тµленбей ме? Оларды кµбінесе тосқауылдар, мемлекеттік бақылаулар қорқытады. 1990 жылғы мамыр айының соңында Мєскеуде ашылған, онда 24 арна мен Си-Эн-Эн хабарлары кµрсетіле бастады. Єлдемдік жаңалықтарды тарату туралы келісім-шартқа қол қойылды. Бірақ та, б±л бағдарлама кең таралған жоқ. Таралым аймағы тек қонақ‰йлер мен елшіліктер ғана болды.

Си-Эн-Эн хабарлары арнайы кодталған т‰рде берілетін болды. Арнайы қ±рылғылар арқылы белгілі бір ±йымдар кµре алады. Б±л тµлемақы Си-Эн-Энге жете ме? Єлемдік жаңалықтарды тікелей орыс тіліне аудару мєселесі шешілмек. М‰мкін Си-Эн-Энің µзі орыс тілінде жаңалық таратқысы келетін шығар.

Ал, Мєскеуде ақпаратты тарату тізгінін жіберуге асығар емес. Телетекст бағдарламасы игеріліп, газет мєтіні мен басқа ақпараттарды теледидардан кµруге болады. Телевизиялық н±сқасының екі т‰рі бар. Бірі – латынша, енді бірі – кириллицада. Арнайы монтаждалған арналарда ғана кµрсетіледі. Сондықтан да Қазақстан Мєскеу газеттерінің мазм±нымен таныса алады. Яғни ол газеттерге жазылмай-ақ, єрі үйден шықпай-ақ электронды газетті оқиды.

Қалмықтың президенті интернеттің керемет м‰мкіндігін пайдаланды. Ол 1996 жылы Элистадағы Карпов пен Камскийдің матчын интернет арқылы кµруді ±йымдастырып қойған жоқ, осы қаладағы балалар шығармашылығы сарайында б‰кіл ойынның ж‰рістеріне дейін тамашалуды ±йымдастырды. Б‰гінде б‰кіл єлем жаңалықтар арқылы алмасуды жолға қойып отыр.
Жарнама игі істер ‰шін

Си-Эн-Эн бағдарламасы тек ең жедел ақпаратпен қамтамасыз етуімен ғана дараланбайды.Ол сонымен қатар эмоцияға да, имидж жасауға да мєн береді. Мынадай тақырыпты алсақ: Си-Эн-Эн мен Джейн Фонд, маңызды ақпарат пен ең єдемі киноактриса. Оның Мәскеуге келе жатқаны жµнінде “Эфир” атты мамандандырылған журнал да жариялап ‰лгерді. Т‰рлі-т‰сті фотосуреттер мен єдемі мєтіндер берілген. Кремльдің ескі қабырғаларын айнала қыдырыстаған киноактриса Останкиноның концерттік студиясында с±рақтарға жауап беруде: Аэробикамен айналыстым. Актерлік қызметімді ең алғаш бастағанымда мен 18 сағат тєулігіне ж±мыс істейтінмін. Кейбіреулер дәрілер ішіп, енді біреулері шарап ішіп жатады. Мен басқаша єдіс ойлап таптым.

Б±л жерде Си-Эн-Эннің қатысы қанша? Фоторепортаждарда б±л телекомпания туралы бір ауыз сµз айтылмайды. Тек бір суреттен ғана оның қ±рушысы – Тед Тернереді кµруге болады. Останкиноның концерттік студиясында Джейн Фонд с±рақтарға жауап беріп т±рса, телекамералардың алдыңғы қатарында бақытты ж‰збен Тед Тернер тұрды, Джейн Фондтың б±л сапарының қаржылық жағын кµтерген. Олар Си-Эн-Энді және бір бірін насихаттаумен айналысты. Бірнеше айдан соң олардың некелесетіні туралы хабар таратылды. Дєл осындай єсерлі жарнаманы Тед Тернердің Ленинградта болған еркін ойын т‰рлерін ±йымдастырғанынан кµруге болады. Б±рынғы Кеңес одағымен АҚШ-тың спортшылары ойнаған болатын. Жарнаманың қ±ны µзін-µзі ақтамаса да, компанияның имиджі ‰шін б±л маңызды.

Қаз¦У-дың тележурналистика кафедрасының т‰лектері б‰гінде телеарналардың президенті бола отырып, б±л феноменді жақсы біледі. Телекомпанияның имимджіне тек жарнама ғана емес, халық игілігі ‰шін жасалған ±йымдастырушылық белсенділік те єсер етеді. М±ндай шараларды кµру арқылы халық телекомпанияны тани т‰седі, яғни имиджі артады. Тед Тернер компаниясы ‰шін осындай ±йымдастырушылық істерге кең жол ашты.

Мысалы, Тернер Америка журналистикасында бірінші рет тєжірибе ж‰зінде тікелей репортаждар мен с±хбаттарды Кубадан ±йымдастырған еді. Объективті кµзқараста оған телеканалдар мен баспасµз жабыла кетті. Студия маңайында қарсылық шаралары мен митингілер ±йымдастырылды. Тед ақталып жатпады. Ол керісінше, оның компаниясы тєуелсіз жєне халық ‰шін ж±мыс істеп жатқанын жєне ешкім оған қарсы келмегенін айтты. Ол митингілерден тікелей репортаждар ж‰ргізіп отырды. Кубадан кµрсеткен таспалары мен қарсылық білдірген митингілер оның студиясына деген телекµрермендердің қызығушылығын арттырды. Си-Эн-Эн µзінің тілшілерін АҚШ-тың шиеленісіп отырған елдеріне жіберіп отырды. Мєскеуде де сондай тілшілер бµлімі болды.

Жалпы спорттық-мєдени шаралар, ТМД елдеріндегі оқиғалар Си-Эн-Эн мен Тед Тернердің Ресейге жиі қонақ болуына жол ашты. Мєскеудің телевизиясы Си-Эн-Эн арнасы ‰шін арнайы уақыт бµліп, оның тілшілеріне сµз беріп отырды. Тіпті ол тілшілердің бірі осы елде туып µскен екен. Біраздан соң аты-жµні орысша диктор да қосылды. Си-Эн-Эннің хабарларынан Мєскеу телевизиясы ‰зінділер жариялап отырды. Жас ж‰ргізушілер арасындағы бєйгесі де кµрсетілді, оның жеңімпазы кішкентай негр баласы боғаны жайлы да ақпарат беріліп жатты.

Атланта университетінде Қазақстан оқытушылары мен журналистеріне арналған курстар ашылды. Шақырылғандар ішінде – Қазақ ¦лттық Университетінің профессорлары мен доценттері болды. Курста Си-Эн-Эн студиясын тамашалау да кіретін еді. М±ндай іс-шаралар аталған ақпараттық бағдарламаға деген жақсы єсер қалдырары сµзсіз.
Американдық бєскелестер арасындағы Си-Эн-Эн

Єлем елдерінде жеңіске қол жеткізіп келе жатқан Си-Эн-Эннің АҚШ-та да бєсекелестері жетерлік. Олардың ±татыны – аса танымал тележ‰ргізушілері, олар ‰шін де американдықтар солардың бардарламасына ауысып жатады. Сол ж‰ргізушілерге олар сенеді. Солар арқылы єлемдегі оқиғаларды біледі. Танымал ж‰ргізушілерді Греманияда "Модератор" десе, АҚШ-та "шоумен", ¦лыбританияда "Энкормен" деп жатады. Яғни т‰бірі "Якорь" деген сµзден алынған. Американдық бағдарламалар єр кезде ең танымал отандастарын шығарып отырады. Міне, осы "шоумен", "энкорменнің" танымалдығы кейде президентті де басып озып жатады. Кейде атақты спортшылармен, кионактерлермен теңесіп жатады. Єңгіме ж‰ргізушінің кєсібилігіне, µзіндік тартымдылығына байланысты. "Энкормен" – телевидениенің адамға деген жанды символы іспеті єсер етеді.

Осындай бір энкормендердің бірі, Си-Би-Эс жаңалықтар қызметінің ж‰ргізушісі – Дэн Разер. Си-Би-Эстың б±рынғы басшысының сµзіне с‰йенсек, Разердің 1984 жылы жылдық табысы сыйақыларды қоспағанда 2,2 миллион долларды қ±раған.

1990 жылы 4 миллионға жеткен. Яғни аптасына 76 мың доллар алып т±рған. Б±л келісім-шарт 1993 жылға дейін µз к‰шін жойған жоқ. Кезінде оның анасы 25 мың долларға қ±нды қағазын сатып, ±лын колледжге жіберген еді. Б‰гінде сол адам 10 жыл ішінде 36 миллион доллар табыс табады. Дєл он жыл б±рын Дэн Разер 70-інші жылдар телевизиясындағы ақпараттық бағдарламаларды ж‰ргізуші Уолтер Кронкайтты алмастырды.

Соңғы жылдары Си-Би-Эс туралы тµрт ‰лкен кітап жарық кµрді. Олардың єрқайсысы Разер факторына бастарын ауыртып жатады. Дэн тынымсыз ж±мыс істейтін соңғы телебағдарлама ж±лдызы шығар бєлкім. Екінші жағынан – ол Си-Би-Эстың журналистер тобындағы ең негізі ақпарат жинаушы репортер. Ол ең ірі оқиғаларды µзіне алып, соған к‰ш пен қуат береді. Мысалы, 1989 жылы Таньмэнь алаңындағы оқиға Қытай студенттері жєне жастарға қатысты қатыгездік символы болып кµптеген єлем елдерінің есінде қалды.

Оңт‰стік Африкаға барған сапарының қорытындысында ол Нельсон Манделдің бостандыққа шығуын єсерлі жеткізді. Нельсон кейінірек ЮАР-дың басшысы болды. Алайда Разердің к‰шті қарсыластары бар. Ол бір кездері Си-Би-Эсті сатып алғысы келген, Тед Тернер туралы естісе, жыны келеді.

Тед Тернердің кабельді ақпараттық ж‰йесі – Дэн мен оған жақтас Си-Би-Эстің басшыларының тамағында т±рған с‰йектей кµрінеді. Негізгі айырмашылығы – кабельді телевизия ақпаратты жедел єрі арзан береді. Разердің µз арнасын ол Си-Эн-Энге ±қсас еткісі келмеген, ойына кіріп те шықпаған. Ол 60 минутта ж±мыс істегенде, қарапайым адамға ±қсап киініп, Ауғанстанға µтіп, сол жақтан репортаждар ж‰ргізген. Ал, Сайгонда Разер жауынгер киімін киіп, қолына қару ±стап, ақпарат таратып т±рған. Тағы бірде Разер жаңалықтарға қоса ойын-сауықтық сюжеттерді де жіберуге қарсы болған. Дэн Майамиде болғанда, Рим папасының сапары жайлы хабар беруі керек еді. Ал сол кезде Си-Би-Эс басшылығы АҚШ-та болып жатқан теннистен турнирді кµрсететін болып шешкен. Разерге бµлінген уақытқа спорт киліге берген соң, график б±зылса, т‰сіру алаңы да бос болады деп ескерткен. График б±зылды. Дэн де µз айтқанын істеді. Спорттық ойын аяқталып, алып камера Майамиге қосылғанда алты минут бойы экранда ‰н-‰зіліс болып т±рған.

Разердің тек жаңалықтары ғана емес, оны беру жолдары, монтажы да µзгеше. Мысалға алсақ, ол Ресейден ж‰ргізілген дін туралы бағдарлама сериясын «Қ±дай жєне Горбачев» деп атаған еді.

Техаста Карла дауылы т±рған кезде басқалар қауіпсіз жерге кетіп қалғанда бір топ операторлар мен Разер дауылды т‰сіріп т±рды. Разердің мақтана алатыны, ең алғаш телевизияда тікелей эфирде дауылдың радардағы бейнесін жағалау картасында кµрсетіп беруі еді. Б±л Си-Би-Эс ақпараттық қызметі жайлы оң єсер қалдырды. Бірнеше айдан соң жас журналист штатқа алынды. Ол Ақ ‰йде, Лондонда, Вьетнамда ж±мыс істеді. 1975 жылы 60 минутты қ±рушылардың қ±рамына кірді, ал, 1981 жылы 9 наурызда АҚШ тележаңалықтарының тєңірі танылған Уолтер Кронкайттың орнын Дэн Разер басты.

Дэн єр кезде єрқалай. Ол кµрермен кµңілінде µзгеріссіз қалғысы келмейді. Б‰гін гриммен, ине жіптен жаңа шыққандай, сымбатты киінген Дэн бас изеп к‰лімдеп келсе, ертең оны қарапайым тоқыма киіммен кµруіңіз м‰мкін. Ол кезде ол еңбекқор кісінің кейпіне енеді. Дэннің µмірбаянын зерттеушілер оны бақылау да к‰рделі дейді. Бағдарлама ж‰ргізушісі айтып болмайтын к‰ш, оның кейбір талаптары қатал жарлыққа ±қсап кетеді. Ал, іс-єрекеті мемлекет басшысының дайындығынан да асып т‰седі. Ол – жауынгер, шыншыл, саясатта µзін суда ж‰зген балықтай еркін ±стайды, мақсатына жетпей қоймайды. Хабардың ж‰ргізушісі болу – ‰лкен, ауыр ж±мыс. Миллиондаған кµздер сенің єрбір қимылыңды єркез аңдып отырады.

Дэн Разер – кино мен баспасµзде ‰лгілі болатын кез келген американ арманының бір кµрінісі. Ол қарапайым адамнан ж±лдызға, миллионерге айналды. Ол Техастың шығыс жағындағы Уартон атты кішкене қалашықта туылды. Ол жерден оның отбасы Хьюстонға кµшіп барды. Анасы даяшы болып ж±мыс істеген. Ал, єкесі Ильвин Разер он жыл ішінде астамсып кетпеді. Неғ±рлым танымал болған сайын, мақсатқа қол жеткізу жеңілдей т‰седі. Бай болу мақсатына жеткенмен ж‰ргізушілік табыстарға єлі қол жеткізе бермек. Алайда, ол АҚШ тележаңалықтарының жалғыз маңдайалдысы емес, єр адамның µз тележ±лдызы бар. Тележ±лдыздар ауысқанымен, бағдарламадағы жаңалықтар қажеттігі қала береді.

Эй-Би-Си телеарнасында Питер Дженнингс деген бар. Кешкі жаңалықтарды ж‰ргізгенде оның жаңалықтары шоу кµрсетілімге ±қсап кетеді деп айтып жатады. Ал, Эн-Би-Си ақпарат қызметіндегі Том Броквтың м±рнын т‰ймемен салыстырып, к‰лкі етеді.

Дэн єрқашан ауылдан шыққан жігіт ролін ойнап ж‰реді. Оның ойынша, єрбір мықты репортердің де єлсіз т±стары болуы керек қой. Оның сондай єлсіз т±сы - оның кабинетіндегі киелі кітап. Дэн µзінің техастық єзілдерін айтып, кµрермендерді бір к‰лдіріп алады. Міне, осы кезде ол бєріне танымал єрі қарапайым Дэн болып қала береді. Тєжірибе кµрсеткендей, тележаңалықтар аудиторияны бес минут, жарты сағат емес, б‰кіл тєулік бойы ±стап отыра алады.

Ақпарттар тасқыны – б±л жаңалықты жедел беру м‰мкіндігі. Жаңалықтар блогын к‰тіп отырмай-ақ, ақпараттардың легін беру µте тиімді. Тек саяси жаңалықтар ғана емес, сонымен бірге мєдени, экономикалық, балалар жєне єйелдер жаңалығы да осындай тєсілдермен беріледі. Осындай белгілермен ақпараттың маңыздылығына қарай д‰ниеж‰зілік ж‰йеге жіберу қажеттігі де қолдау табуда. Алайда ол ақпараттың салмақтылығына, маңыздылығына мєн берген жµн. Єйтпесе не болса, соны жазып, интернет ж‰йесі арқылы ақпарат таратушылар да кездеседі.

Сонымен бірге, "Хэдлайн-ньюсте" басты, ең негізгі жаңалық та кезексіз, тоқтаусыз беріледі. Қазақстанда да µз ақпаратын алатын трамплин бар. Ол трамплин «Мир» деп аталады.


ІІІ.

Соғыс кезіндегі “Мир”

1996 жылдың 26 шілдесінде кµрсетілген "Мир" телерадио компаниясының Єзірбайжанда дайындалған қызықты бір бағдарламасы “Бейбітшілік аясында” деп аталады. Кішкентай халықтар туралы бір мақалалардан немесе баяндамалардан, Гумилевтің кітабынан оқып қалуыңыз м‰мкін. Бірақ, тау еврейлерінің алты б±рышты Давид ж±лдызын, синагогтарды телевизия анығырақ єрі дєлірек кµрсете алады. Немесе 1598 жылы Борис Годуновқа қару жасап берген 1500 жыл б±рын Сасанит ±рпағынан шыққан Иран тілді қолµнершіні кµрсете алады. Талшылар, татар лағыштар – б±л жай сµздер емес, б±л ғасырлар бойы µз тілін, дінін, салт-дєст‰рін сақтап келе жатқан халықтар. Єзірбайжанда ассимиляцияға ±шырамаған қандай халықтар µмір с‰ріп жатқанынан тілшінің µзі таңғалады. Єңгіме Грузия туралы басталады. Ол µзінің тєуелсіздігін мақтан т±тады. Марко Полоны алыңыз. Ол Шыңғыс ханның кезіндегі Грузияны Аджария деп атады. ¤зінің армандарын қанағаттандыру ‰шін грузиндер бағынышты болады деп ойлайсыз ба?!

“Мирдің” негізгі мақсаты – жағымды єрі келісімді мазм±н беру, єсіресе, телерадиокомпанияны қаржыландырушылардың кµңілінен шығу керек. Єрбір аймақтан шыққан авторлар – жоғары сапалы мамандар. Олардың хабарларынан біз ешқашан ОРТ мен РТВ кµрсетпеген бейнелерді кµре аламыз. Онда єрбір ±лттың µз журналистері бар. Украиндық не тєжік, не молдаван дикторларын басқа арнадан кµрмейміз. Ал "Мир" бізге соларды берді. Ең мықты Си-Эн-Эннің µзі ж‰ргізушілерін негрден, латын американдықтардан, тіпті Азия елдері µкілдерінен алып жатады. 22 шілдеде берілген сюжет єрт‰рлі берілген. Оның негізгі тақырыбы "Єйел – ана" болды. Осы мєселе бойынша Армения тілшілері нақты дєлел мен ізденістің арқасында алынған с±хбатты жақсы берген. Мысалы, музыкалық отбасы туралы. Тєжікстан µз қырынан бере білген: "қатал ененің келінге ана болуы ±рпақтан ±рпаққа сіңген салт-дєст‰р"деп мәжбүрлейді. Ал Қазақстанда отбасы қалыптасу дєст‰рін баланың т±сауын кесуінен бастайды. Яғни, оның алғашқы қадамын туған-туыстары тойлайды. "Мир" арнасында 45 минуттан т±ратын “Спектр” жаңалықтар топтамасына "ОРТ" т‰скі сағат 13.10-нан 13.55-ке дейін уақыт бµлген. Ол аптаның жексенбі к‰нінен басқа барлық к‰ндері беріледі.

Онда басқа арналардан кµрмеген тақырыпты кµруге болады. 1996 жылы 23 шілдеде Спектрді Марина Сафонова ж‰ргізді. Ол онда басқа арналар ‰шін жабық тақырыпты қозғай білген. Мысалға, Назарбаевтың Єзірбайжанға баратын сапары туралы, Ақаевтың Тєжікстанға баратын сапары туралы. Сонымен қатар тµрттік одағы туралы: Ресей, Қырғызстан, Қазақстан жєне Белоруссия "Мирге" қатысты кеңес – Исинғаринмен с±хбат, "Мирдің" жетекшісі Ғ.Шаяхметовтың ақпарат кеңістігінің бірлігі керек деп атап µткені жайлы, Єзірбайжандағы ‰ш м±най келісім-шарты, Молдавиядағы еркін экономикалық аймақ, Орыс текстилі мєселесі туралы сµз болды. Ол жайлы БАҚ єдеттегідей ‰ндемей т±рғанда Саламбекхаджиев ±сынды. Жалпы аймақтарда µмірдің бар екені жақсы кµрсетілген. "Мирдің" негізгі мақсаты да сол – жаңа мемлекеттердің қызықты µмірін эфирге шығару.

"Мир" бағдарламасындағы мамыражай, бейбіт жағдайларға тоқталғым келмейді. 22 шілде к‰ні шығарылған жаңалықтарға келсек, "Новостиде" Шешенстандағы соғыс, теңіз жағалауындағы шахтерлердің ереуілі. Челябинск – Қостанай автотрассасындағы шиеленіс. Ресейліктер салық с±райды. Ал Челябинскідегі кєсіпорындар Қазақстанға ж‰гіреді. Осы мєселе тікелей "Мирдің" тақырыбы болып т±рған жоқ па? Бірақ дєл осы к‰ні "Мир" єйел мен ана тақырыбын қозғап ж‰р. Олар дау-жанжал оқиғаларын білгісі келмейді. Тєуелсіз мемлекеттер одағы єлі даурықпа ақпаратты керісінше пайдалану µнерін меңгерген жоқ. Бірақ, Ресей "ОРТ" мен "РТР" ол жағын жақсы біледі. "Мир" ‰немі µмірдің жағымды жақтарын кµрсеткісі келеді.

Си-Эн-Эн мен "Мирді" байланыстырып т±рған Атлантадағы халықаралық мемлекетаралық телерадиокомпанияның ашылуы еді. Б±л жµнінде "Мирдің" шығарған ‰ш жинағында жазылған: 1993 жылы кµктемде "Мир" телерадиокомпаниясының ең бірінші бағдарламасы "Останкиноның" эфирінен жарық кµрді. 1995 жылдан бастап Си-Эн-Эн секілді ғарыштық байланыс ж‰йесі арқылы µзінің жеке арнасын қ±рмақ. МТРК-ның бірінші тµрағасы, Қазақстанның µкілі Ғаділбек Шалахметов Мирдің ең бірінші хабарында Атлантадағы Си-Эн-Эннің штаб-пєтерінде ашылу салтанатында сµйлеген сµзінде:- Бізде де осындай керемет аппараттар мен ғарыш арқылы берілетін бір сєтттк бейнебайланыс болды. Біз де халықтар т‰сіністігі мен бейбітшілік, тыныштық ‰шін ж±мыс істейтін боламыз,-деді. (Б±л “Родники. Мемлекетаралық телерадиокомпания” жинағынан алынған сµздер. 201 бет. Қ±жаттар мен материалдар жинағы, ‡ІІ шығарылым. Мєскеу, 1994 жыл. Б±дан былай да б±л еңбекке с‰йенеміз.)

Б±л ойға Қазақстанның теле жєне радио корпорациясының вице-президенті М.Қаңтарбаев бірден қарсылық білдірді. “Ғарыштық желіге тоқталып µткім келеді. Б±л жоба – алғашқы кезең, мемлекеттердің астанасына ғана белгі беріледі. Єрине, б±л жерде ол сигналдарды ары қарай тарату с±рағы туындайды. Б±л – екінші кезең, б±л ‰лкен ж±мыс. М±ны бірге ойластыру керек. Қандай арналармен, қандай аймақтарға тарата аламыз. Б±л кешенді хабарлар топтамасы.” (186 бет.)

МТРК ‰шін неге жеке ғарыштық байланыс пен жеке арна ашу идеясында қарсылық білдіріле бастады? Мєселе сол, теория мен тєжірибе қақтығысып қалуда. Қаз¦У-дың тележурналистика кафедрасының т‰легі М.Қаңтарбаев Қазақстанның теле жєне радио корпорациясының бірінші вице-президенті болды. Оның кµріп отырғанындай: ОРТ эфиріндегі орнынан т‰спейді. Қайта кеңейту туралы шу шығатынын байқады.

Неге Қазақстан Си-Эн-Энді кµрмейді? Оның бағдарламалары тікелей эфирден беріліп жатқан жоқ па? ¤йткені, жеке қолданыстағы параболикалық антенналар жетіспейтіндіктен ғана кµре алмаймыз. Ол µте қымбат т±рмайды да. Бар-жоғы бірнеше ж‰з доллар. Не бір екі мың болуы м‰мкін, қ±растырылымына байланысты. Міне, қазақстандықтарға осы жетпейді.

Неге Си-Эн-Энді немесе "Мирді " кєдімгі телеарналардан кµрсетпейді? ¤йткені, олар бос емес. Олар "ОРТ" мен "Ресей" кµрсетілімдерін трансляциялайды. Қазақ телевизиясының бірінші арнасын қосуы. Міне, осы бағдарламалар Қазақстанның эфирдегі желісімен 100 пайыз кµрермендер ‰йіне тартылуда. Қазақстан телебағдарламаларының екінші хабары 60 пайыз территорияға тек Алматының аумағында олар дециметрлік арнамен таралады. Неге оларды метрлік толқындармен беруге болмайды? ¤йткені метрлік толқындарға тек тµрт қана арна сыяды. Б±л шектеулі. Жердегі таралым ‰ш-тµрт арнаға ғана есептелген.

Онда неге Қазақстаннан Россия арнасын шығарып тастамасқа? Тырысып кµрдік. Неше т‰рлі єңгімелер кетеді. Енді бірі Изаураны кµре алмайтын болдық десе, енді бірі тағы бір нєрсені шығарады. Қазақстандағы миллиондаған орыс т±рғындарының кµзқарасын ескермесек, тағы болмайды. Шындығында "Мир" де орыс тілінде ж‰ргізіледі. М‰мкін МТРК бағдарламаларының деңгейін кµтеру керек шығар? Не ‰шін? Осылайша мамандар ойлайды. Қазақ университеті журналистика факультетінің т‰легі – Геннадий Шипитько б‰гінде жақсы журналист, Останкино телерадиокомпаниясы тµрағасының орынбасары. “Мирдің” директоры Н.Белкова µзінің єріптестерімен басқа да мєскеулік журналистердің сµзін келтіреді: Директорлар кеңесінде естідіңіздер ме, бізді қалай тµмендетіп тастады? "Мир" жай ғана далбаса, ал, мемлекет аралық арна ретінде "Останкино" болады деп. Ал біз онда қатардағы ж±мысшы ретінде ғана қабылдаймыз. Кейіннен мєскеуліктер "Мирдің" қызметін атқарудан бас тартты. Олар МТРК бағдарламаларының деңгейін кµтеру керек деп кеңес бермеді де. Бір айдан соң м±ның бєрі анықталды да, тµраға орынбасары Г.Шипитьконың µзі маған: "Останкино мемлекетаралық компания болмайды, уайымдамай-ақ қойыңыз. Оларды ТМД халықтарының µмірі қызықтырмайды да",-деді. Шипитькомен єңгімелескенде мен б±л арна µте сапалы болатынын атап µттім. ¤йткені база қ±рылып қойған еді. Жауап ретінде ол: "М‰мкін сіздердің компанияларыңызға б±л қажет те емес шығар. Аймақтық телеарна болып қала берсін. Батыста да аз ±лтты халықтарға арналған арна бар ғой" (97 бет)-деді.

Содан бері "Останкиноның" аты ауысты. ТМД-ны айтуды қойды. Кейде қысқартып, кейде кеңейтіп "Мир" µмір с‰ріп келеді. Ресей телевизиясы оны эфирден алып тастады.

Негізінде МТРК Украинаның бастауымен ±йымдастырылған. Дєл осы республика б‰гінде оның бағдарламасы аясына енбей отыр. Бастама ¤збекстандағы Ташкентте ж‰зеге асты.

1992 жылы 15 мамырда Ташкентте болған ТМД басшыларының кеңесінде шешім қабылданды. Укаринанынң бастамасымен ж‰зеге асырылатын мемлекет аралық телерадиокомпания "МРТК акционерлік қоғам болуын қолдаймыз", деп б±л қ±жатқа Армения, Белоруссия. Қазақстан, Қырғызстан, Ресей, Тєжікстан, ¤збекстан, Украина мемлекеттерінің басшылары қол қойған. Б‰гінде жарнаны толықтай тек қана ‰ш мемлекет тµлеп отыр: Қазақстан, Ресей, Армения. ¤збекстан мен Молдавия бір тиын да бермеді. Белоруссия тек аз ғана мµлшерде тµлеп келеді. Яғни, 40 миллион сом, негізінде 200 миллион сом болуы керек. Ол шамамен 40 мың доллар. Шетелдік бір орташа автокµліктің қ±ны.

1994 жылы тµленген сома тµмендегідей:

Армения республикасы – 200

Белорусь республикасы – 40

Қазақстан республикасы – 200

Қырғызстан республикасы – 137

Молдава – 0

Ресей федерациясы – 200

Тєжікстан республикасы – 100

¤збекстан – 0

Ресейге таңғалуға болмайды. Олар МТРК-ға Мєскеу мен Санкт-Петербургтен студия ашып берді. Сондай-ақ олар: Б‰гінде Ресей адресіне кµптеген жағымсыз пікірлер айтылып жатады. Ал Мирде барлығы тең дєрежеде кµрсетіледі. Ресей федерациясы есеп-қисап кілтінің 64.0 пайызын кµтереді. Б‰гінде Ресей ‰лкен бюджеттік қиындықтар көріп келе жатса да, олар қаржыландырып келеді./ 188 бет/

Єзірбайжан МТРК-ға бірден кірмеді. Бірақ олар ақпараттық планның қандай пайдасы болатынын т‰сінген кезде: …Єзірбайжан туралы Ресей эфирлерінде аз орын берілетінін ескерсек. Жєне де қандай қатынаста? Қ±дайға ш‰кір, ел басшылығына Гейдар Алиев келді. Ол кісі б±қаралық ақпарат қ±ралдарының не екенін т‰сініп, бірден “Мирге” кіріп, Єзірбайжан оның бірден бір м‰шесі болады деп шешті. /169 бет/

Арменияның ойынша, Б±қаралық ақпарат қ±ралдары елдің басшылығы мен оның µркениеттілігін анықатайды,-деген пікір айтады.

“Мир” тек µз ойын білдіруге жол беріп қана қоймайды, ол єрт‰рлі ±лттың БАҚ-тарының дамуына єсер етеді. Сіздер білесіздер ме, ±лттық кинематография деңгейі қандай дєрежеде? “Мирдің” кµмегімен ең маңызды фестивль µткізілді. “Фест-94” бейнеальбомында ең таңдаулы фильмдер топтастырылып, оны "Мир" тарататын болып шешті.

МТРК тµрағасы Ғ.Шалахметов б±рын орталық телевидениеге кіру қиын болса, б‰гінде “Мир” ‰ш есе кµп уақытты ±сына алады дейді: "Мен Қазақстан мемлекеттік телерадиосының тµрағасы болдым. Сол кезде менің есімде Қазақстан орталық телевидениеге µз бағдарламасын ±сыну ‰шін тоқсанына екі сағат алғанына қуанатын едік. Б‰гінде біздің кішкентай кµлемде єрбір мемлекет жалпы эфирге шығу ‰шін ‰ш есе кµп уақытты бµліп отыр. М±ның µзі бізге аз. (165 бет)

"Мирді" белсенді т±тынушылардың бірі – Қазақстан. Республиканың жетекші телекомпанияларымен бірге м±нда "Наурыз", "Абай жолы", "Дала дидары", "Невада-Семей" хабарлары дайындалған. Олар єріптестер тарапынан жақсы бағаланды. Шыңғыс Айтматовпен болған с±хбат єсерлі µтті. Қазақстанда ақпарат алмасу м‰мкіндігі талқылануда. “Мир” Қазақстанға кµмектессе, корпорация ақпаратты тарату кµлемін ±лғайтқанымен, ақпараттар легі жетіспеуде. Қазақстан корпорациясы "Мир" бағдарламаларын жазып алып, белгілі бір уақыттарда бірінші арнадан беріп т±рмақ. Ал олар республикадан ақпарат алмасу жағынан кµмектессе екен дейді. "Мирдің" Қазақстандық филиалы µзінің тілшілік бµлімдерін Шығыс Қазақстанда, Екібаст±зда жєне Павлодарда ашып отыр.

Болашақта Мир бір полюсті, полюсті, кµпполюсті н±сқаларда дамымақ. Бірполюсті ж‰йеде бағдарлама Мєскеудегі студиядан тікелей беріліп т±рмақ. Ақпараттарды жинау, µңдеу, тарату Мєсекудегі кµп±лтты шығармашылық топтың иелігінде болады.

Полюсті ж‰йеде Достастық елдердің астанасынан к‰нделікті хабар таратылып отырады. Кµпполюсті ж‰йенің бір жақсы жағы – таралымдағы плюрализм. "Мир" ашылғаннан б±рын осы еңбектің авторы Мєскеуден республикалардан хабар беріп т±ратын, тек ресейлік єріптестер араласпай, µңдемей хабарлар беріп т±ратын арна ашу туралы ұсыныс жасаған еді. М±ндай тєжірибелер Германияда, Си-Эн-Энде бар. Сондықтан “Мирдің” филиалдарын ашу қолайлы єрі қажет.

Б‰гінгі технологияны ескерсек, "Мирді" бір полюсті немесе кµпполюсті ж‰йе емес, бір – кµпполюстігін ескеру керек. Єрине, ақпараттық хабарды дайындайтын, фильмдерді таңдайтын жєне ойын-сауық бағдарламаны ±йымдастыратын бір орталық керек. Кµбінде бағдарламаның 50 пайызын µздерінің жаңалығын, деректі фильмін, кµркем бағдарламаларын филиалдар дайындайды. Егер де бір к‰нді т‰гелімен бір филиалға беретін болсақ, онда басқа республикаларға қызықсыз болып қалуы м‰мкін. Егер бір к‰нді т‰гелімен бір филиалға берсек – б±л Достастықты бµлу болып табылмай ма? Орталық қайда орналасқаны жµнінде болса, єңгіме басқаша. Мєскеуде ме? Санкт-Петербургте ме? Украинада ма? Маңғышлақта ма? Ақтауда ма?

Сµз соңында тағы бір сынақ. Б±л да “Мир” жинағынан алынған сµздер: "Кµріп тыңдау қызықсыз. Қосып қалсаң – Ғаділбек Шалахметовтың біреуге с±рақ қойып отырғанын кµресің. Жоқ, сенбі к‰ні азанмен м±ны кµргенше басқа арнаға қою керек…"(204 бет). Жєне бірі: "…Алайда жақсы істерге, бейбіт тақырыптарға қ±рылған МТРК хабарлары бєсекеге жарамас.

Си-Эн-Эннің бєсекелестері – журналистиканың алып киттері. "ОРТ", "Россия", "НТВ" де солай. Олардың барлығын "Мирге" тартса ше? Бір Назаровтың µзі б‰кіл кµрермендерді "Мирге" қаратпай ма? Караулов та, КВН де.

Бєсекелестік ‰шін орталық эфирден ығыстырылған хабарларды “Мирге” алып келсек қалай болар екен? 56 бағдарлама жоғалып кетті. Солардың біразын бєсекелестікті дамыту ‰шін алып келген жµн болар еді.
IY.Қазіргі ақпарат тарату µнері

а. Еш нєрсе жєне ештеңеге

Ақпаратсыз ең мықты саясаткер, ең к‰шті мемлекет, ең мықты халық ешкімге айналады. Барлығына да белгілі бір оқиға ақпарат береді. Журналистік ақпаратсыз барлығы да ешкім емес, нµлге тең, ештеңеге қажетсіз зат сияқты болып қалады.

Ақпараттың маңыздылығы жµнінде талай талас-тартыс болған. Екатеринбургте болған 1995 жылғы халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның қорытындысын алсақ. Белгілі профессор В.Фоминнің “Таза деректер жµнінде “баяндамасында, доцент Л.Кроповтың “К‰нделікті µмірдің қ±пиясы немесе ақпаратқа деген шеттетілген кµзқарас” атты хабарламасында фактінің астарынан не т‰сінуге болады деген с±рақ туындайды. Олардың қорытындылары белгілі еңбектерге с‰йенеді. Н.Винер Кибернетика немесе жануар мен машина байланыс жєне басқару. (М:1968)

Л.А.Петрушинко Кибернетика сєулесіндегі материяның қозғалысы М.1971 жыл, С,Ф,Мартынов Ғылыми деректерді философиялық сараптау. Саратов. 1975 жыл. Н.Е.Рыбаков Факт. Т±рмыс. Сана. Екатеринбург, 1994 жыл. Осыларға В.Фоминнің монографиясын қосуға болады. Сонымен қатар, Қазанның зерттеушілерін, мєскеулік Е,Прохорова, Я.Засурский, Ю.Орловаларды қосуға болады.

Фоминнің соңғы қорытындысы бойынша "Таза фактілер" мен "Таза шындық" болмайды. Ол қандай тақырыпқа арналмаса да жеке қатынастық µмір немесе басқа бір жайт болсын, редакциялық ±жым ‰шін белгілі бір қ±ндылықтарға с‰йенеді. Тоталды идеология жоғалып еді, оның орнына ж‰здеген идеологтар келді. Адами қоғам белгілі бір интеллектіге с‰йенген соң, ешкім де єлемдік кµзқарастан еркін бола алмайды, Оның ‰стіне тєуелсіз деген ±ранмен ж‰ретін редакция да одан қ±тылмайды. Б±қаралық ақпарат қ±ралдарының достастығы. Тезистер…Екатеринбург, 1995 жыл. (47 бет)

¤зінің достарымен, єсіресе, жасы ‰лкен болса да келіспеуге болмайды. Сонда да ақпаратқа деген кµзқарастың дамуын кµрсетіп кетейін. ¤ткенде ғана ақпараттың объективтілігіне деген қажеттілік туындап жатыр еді. Б‰гінде оның субъективтілігіне басым болып қалыпты. Бірақ, б±л алға жылжу емес, ақпарат мєселесіне ±сынылған жаңа тєсіл емес. Алдыңғы оппонетттерді қайталау болып шығады.

Қандай қорытынды? Біз ақпарат пен фактіге қатысты алты қатынасты ±станамыз: 1. Ақпарат жоқ болса, қоғамның µмір с‰руі де жоқ.

2. Ақпарат болған оқиғаның шындығын µз мєнінен тµмен бейнелейді.

3. Ақпарат болған жайтқа шындықты керағар етіп кµрсетеді.

4. Ақпарат бірін бірі толықтырып, шындықты т‰рлі кµзқараспен кµрсетеді.

5. Ақпарат болған жайттан к‰штірек шығуы м‰мкін.

6. Ақпарат таратушыларының µзі факті мен оқиғаны ±йымдастыруы м‰мкін.

Ақпарат дегеніміз – к‰нделікті т±рмыстық шындықтың санадағы кµрінісі. Субъективті оқиғаны сезіну. Ақпарат болған оқиғаны болды дейді. Ол мемлекеттің, олардың қайраткерлерінің µміріне кері єсер етуі м‰мкін. Ақпарат болған жайтты одан да к‰шті етіп беруі м‰мкін. Ақпарат болған жайтты әр қырынан, қызығушы мен қатысушының кµзқарастарын сєйкестендіріп беруі м‰мкін. Ақпаратты тек болған оқиғаға ғана емес, оны хабарлағанға да, яғни қоғамға да байланысты. Аудитория сапалы, элитарлы болуы м‰мкін. Бірақ, оларға бір ақпарат ±сынылады.

Аз ақпараттандырылған аудитория танымал сары басылымды талап етеді. Ақпарат аудитория деңгейіне сєйкес келу керек. Тек ақпараттандырып қана қоймай, сол аудитория санасына қалай жетті, маңыздысы сол. Ол ‰шін қоғамдық пікірді білу керек. Ақпаратсыз еш нєрсе болмайды.

Аудиториясына байланысты газеттерді бµліп қарастыру Англияда кең етек жайған. Онда сапалы не танымал екенін бірден аңғаруға болады. Соңғы жылдары олардың шекаралары жақындағанын, ортақ деңгейлері кµтеріліп келе жатқанын байқауға болады.

¦лыбритания оқырмандары қандай єлеуметтік топқа жататынын жіктеп тастаған. С.Бегловтың “Ғасыр тоғысындағы "Британ баспасµзі" (Мєскеу, 1995 жыл)монографиясында осы топтарды бµліп қарастырады. А,В,С-1,С-2, Д, Е деп бµледі. А тобы – басқарушы элита. В тобы – жоғары орташа класс, С-1 тобы - орташа байлар, шенеуніктер, жоғары сапалы ж±мысшылар, бір сµзбен айтқанда жай орташа класс, С-2 тобы – мамандандырылған ж±мысшылар, ±сақ ауқаттылар, қатардағы қызметкерлер. Д тобы - єрт‰рлі ж±мысшылар мен тµмен жалақылы еңбеккерлер. Соңғы, Е тобы – оқушылар, зейнеткерлер, ж±мыссыздар. Шєкіртақы мен мемлекеттік жєрдемақыға µмір с‰ретіндер. /6 бет/

Б±л топтауға келісуге болады. Тек біреуіне емес. Зейнеткерлерді соңғы топқа қосқанына келісуге болмайды. Бізде олар белсенді оқырмандар. Тіпті жоғарғы топтағылардың да газеттерін оқиды.

Оқырман деңгейін ақпараттың бағдарынан аңғаруға болады. Сапалы, элитарлы газеттер ақпараттандырады. Ал танымал газеттер қызықтырады. Жарнама берушілер де µз материалдарын оқырмандардың деңгейіне қарай береді. Олардың топтары кеңірек. Біріншіге АВС-1 тобын жатқызса, екіншіге С-2. Д. Е тобын жатқызады.

Сапалы газеттер жанрына қарай ерекшеленеді. Онда ақпарат б‰гінгі к‰ннің редакциялық мақалалары аналитикалық сараптаулар, эссе, мєдени, діни, саяси қоғам қайраткерлерінің ашық хаттары басылады. Тілі – университеттік, жоғары білімді адамдарға ғана т‰сінікті.

Қызық, қазақстандық “Караван “қандай басылымға жатады екен? Алдымен сары басылымның ерекшеліктерін атап µтейік. Олардың негізгі наны – даурықпа материалдар, танымал адамдардың жеке µмірі, қылмыс хроникасы, ‰лкен пландағы секс, сыйлықтар ±тысы, лотереялар, спорт жєне спортшылар µмірі.

Сапалы газеттердің қатарына "Таймс", "Фрайнэшнл таймс", "Гардиан", "Обсервер"… Ал танымалдардың қатарына: "Сан", "Дейли миррор", жексенбілік "Ньюс оф уорлд", "Пипл" жатады. Соңғы жылдары: "Дейли мейл", "Тудей" сияқты газеттер аралас болып шығуда.

1991 жылдың танымал басылымдарға деген қызығушылығы тµмендеп, керісінше сапалы газеттерге деген оқырманның қызығушылығы арта т‰сті. Танымал газеттердің бір к‰ндік тиражы 8 пайызға тµмендесе, сапалы газеттердің тиражы 10 пайызға дейін µсті.

Сары басылымдар оқырманды µздеріне тартудың т‰рлі айла-амалын қарастырып жатты. Мєселен, лотереялар мен байқаулар. Газеттің т‰рлі-т‰стілігне де мєн берді. Бірақ, т‰рлі-т‰сті фотосуреттер мен хабарландырулар сапалы газзетер де болды. Кейбір газеттер бағасын екі есеге тµмендетті.

Англияда, АҚШ-та, Францияда кµптеген ірі газеттер телевидениеге бет б±рып, студиялар мен арналарды сатып алып жатты. Ақпараттық агеттіктер арнайы бейнесюжеттер шығара бастады. Рейтер ақпарат агенттігі 1990 жылдардың басында Висньюс бейнеқызметін сатып алып, оны Рейтер-ТВ деп µзгертті. Б‰гінде Рейтер телеграф агенттігі єлемнің он шақты елдерінде жаңалықтар телесюжетін таратады. Рейтер басқа фирмалармен серіктесіп, Ай-Ти-Эн британдық коммерциялық телевидениесінің ақпараттық қызметін қайта қ±руға кірісіп кетті. Мақсат – сол тєуелсіз халықаралық тележаңалықтар агенттігін қ±ру.

Британиядағы кµптеген газет баспалары µз капиталдарын телевизиялық бизнеске салғысы келеді. 1993 жылы Пирсон компаниясы “Темз телевижн” атты ірі продюсерлік компанияны сатып алды. "Иоркшир" телевидениесі мен "Астра", "Голд" ғарыштық компаниясының елеулі акция пакетін сатып алған еді.

Қазақстанда “Караван” КТК-ға қарсы істе жеңіске жетіп, б‰гінде осы арнаға иелік етеді. ¦лыбританияның ‰кіметі ол тенденцияға оң кµзқараста болып, 1995 жылы газет топтарының телевизиондық кєсіпкерлікке араласуына р±қсат берді. Бірақ телевизиондықтар газет акцияларын иелене алмайтын етті.
Ақпарат пен гедонизм

Зерттеу ж±мыстары кµрсеткендей, ойын-сауықтық бағдарламалары бізде де шетелдердегідей кµбірек таралған. Єсіресе, алыс шетелдерде. Италияда телехабарлардың 88.6 пайызын жеңіл ойын-сауықтық бағдарламалар қ±райды. Ресейде – 20,7 пайыз. Италиядағы коммерциялық арналарда ақпараттық хабарлардан гµрі ойын-сауық хабарлары 20 есе кµп. (75 бет)

М±ндай ойын-сауықтық бағдарламалар танымал газеттермен мєндес келеді.

Алматы коммерциялық телевидениесін кµріңізші: онда кµпшілігі гедонистік, кµңіл-к‰йіңді кµтеретін хабарлар береді, кµп сериалы фильмдер, концерттер, қызықты бағдарламалар. Ал, "Ғажайыптар алаңы" мен "Єуенді тап" ше? К‰н сайын таңертең жєне кешке қайталап кµрсетеді. Олар қандай ақпарат береді? Тек эмоция.

Міне, сондықтан да абсолютті ақпараттың нақты анықтамасы жоқ. П.Кропатов: "Ақпарат – ғылым картасында ақтаңдақ боп қала береді",-дейді.

Сондықтан да Англия газеттерінде талап етпейтін аудитория: "газет беттеріндегі єрт‰рлі ±сыныстар мен лотереялардың жаңа легіне қанағаттанарлық". (С.И.Беглов, Британ баспасµзі…32 бет)

"Сан" газеті єрт‰рлі ақпараттарды береді. Оның ішінде даурықпа кµңіл-к‰й материалдарын ғылыми ойларды қажет етпейтін материал аудитория талғамына қарай беріледі. 1994 жылы ол 25 жылдығын тойлады. Мэрдоктың концерніне қарайтын. Оны Британиядағы журналистиканың сенсациялық кµшбасшысы санайды. Оның єр санының мазм±ны секс, даурықпа қылмыс, спорт. Мерейтойлық саны да осылай жарық кµрді. Тек жалаңаш қыздардың 25 фотосуреттері берілген. Біздің салмақты газеттерімізде жазылу науқаны басталғанда осылай жасала ма? "Известия" Мадоннаның жалаңаш т‰скен суретін жарияласа, "Труд" газеті жалаңаш қыздардың суретімен бірге Египет туралы материалдар берді.

Осы секілді ақпарат бергені ‰шін салмақты газеттер кµпшілік сары басылымдарын айыптайды. Ал кейде µздері де сондай тєсілдерге ж‰гінеді. Єйтпесе, "Дейл" телеграф элитарлы газеті король династиясының ішкі отбасылық мєселелеріне 7 бетін арнай ма? "Таймс" респектабельді газеті 6, ал салмақты "Гардион" мен "Индепендент" єрқайсысы 5 беттен арнаған.

Сары басылымдардың, шоу бағдарламалардың кµбеюі салмақты басылымдарды, сараптамалы материалдарды ығыстыруға бет алды. ¤мірлік қажеттіліктер арқылы оқырмандар санын кµбейту қиындыққа айналуда. Б±рын м±ндай жайлар ‰шін редакторлар менжурналистерді айыптаған. Елдің аудиториясының с±ранысына қарай қызмет ету керек болды.

Атақты журналист С.Белов "Ғасыр тоғысындағы Британ баспасµзі" (Мєскеу, 1995)кітабында оқырмандар қай газет б±қаралық, қайсысы сапалы екенін оқырман талғамы шешеді деген қорытынды шығарды. Ақпараттың бағытына басқа да факторлар єсер етеді. Мысалға, басшылардың монополизмі. Б±л µте салмақты, кµптеген елдер монполизммен к‰ресті заңды т±рғыда қарастыруда.

Б±л жерде Францияның демократиялық приоритеті туралы сµз болмақ. ¤зінің еркін баспасµзі туралы заңы бар б±л ел 1984 жылы жаңа заң қабылдады. Онда шоғырлануды шектеу, қаржылық жариялылық пен баспасµздің плюрализмі туралы еді. Сол заң бойынша биліктегі бір адамның қолында капиталдың он пайызбен шектелуі керек. Парижде де, аймақтарда да басылымы бар топтардың таралуы он пайыз ±лттық, он пайыз аймақтық газеттерден аспауы керек.

Қаржылық жариялылықты қамтамасыз ету ‰шін мына талаптар қойылады: таралымы туралы мєліметті жариялап т±ру, жыл сайын қаржылық есеп беру, жєне негізгі акционерлердің тізімін беру, 20 пайыз акцияның сатылуы туралы мєліметтерді хабарлау.

БАҚ ‰шін ±зақ µмір с‰рген нєтижелер 1986 жылғы заңдағы онда Франция территориясында жеке телестанциялар ашуға р±қсат берген т±сы болды. ТФ-1 арнасының бағдарламаларын жекеменшікке беру туралы, БАҚ-тың капиталды 10 пайыздан 25 пайызға дейін шоғырландыруға р±қсат берілді. Б±л мєліметтер Қазақстан ‰шін маңызды ма? Єрине. Дєл Қазақстанда баспасµзді топтастыру науқаны с±мдық ж‰рып жатқан жоқ па? “Караванның” ж±ма к‰нгі шығатын санының тиражы басқа республикалық газеттердің тиражын жабады. “Караван”басқа да басылымдарды иеленді. Караван телевидениені де жаулап алды. Б±л концерн µзінің жеке каналын аша алмаса да, "КТК"-ны сатып алды. Б‰гінде кµпшілік “Караванша” ойлайды.

“Караван” барлық жарнаманы жаулап алды. Кµптеген мемлекеттерде жарнама комитеттерден топтастырылады. Сол жақтан халі нашар басылымдарға жібереді. Неғ±рлым кµп газет болса, не±рлым телебағдарламалар мен радиостудиялар кµп болса, соғ±рлым баспасµз еркін болады деп есептейді.

Францияда монополиямен к‰рес єрт‰рлі ж‰ргізіліп келеді. Л,В,Шарончикованың "Францияның баспасµзі" (Мєскеу. МГУ, 1995)атты кітабында тиражды шоғырландырудың кµлемін келтіреді. Олар 10 мен 25 пайыз арасында т±р. Францияның БАҚ-ы дамуы отбасылық, жең ±шынан жалғасушы ±йымдарды жоюмен қатарласып келеді. Баспасµзді бір ғана кєсіпкердің бақылауынан шығаратын жєне масс-медия мамандары менеджерлердің журналистік істермен ш±ғылдануына жол ашатын акционерлер санын ±лғайту жолға қойылуда.

Б±л дегеніміз, “Караван мен оның басылымдарын жойып жіберу деген сµз емес, Францияның µзі монополиямен к‰ресе отырып, 10 мен 25 пайыз баспасµзді шоғырландыруға р±қсат берді. Ірі монополиялар баспасµздің сапасын барлық жағынан кµтере алады. Тек жоғары сапалы басылым арқылы Франция басқа елдермен тіл, мєдениет, имидж жағына тең дєрежеде бола алады. Єңгіме монополияға айналып кетпеу, яғни барлығы бірдей ойлап, бірдей кµрсетпеу болып отыр. Б±л жайлы кµптеген елдер т‰сініп, к‰ресіп келеді. Англияда кµлденең баспасµз моделі қалыптасқан, онда барлық аймақтарда басқалардан жоғары болып т±ратын лондондық басылымдар басып алған. Қалған баспасµз – аймақтық, аудандық, Лондонда фамилиялас магнаттар µркендеген. Б‰гінде олар азайып келеді. Мемлекеттік телеарналармен бірге Англияда жекеменшік арналар да дамып отыр.

Зерттеуші Л.Шарончикова “Франциядағы баспасµз 80-90ж.ж” атты монографиясында: Франциядағы соңғы он жылдықта баспасµзді топтастыру ‰здіксіз ж‰ріп жатса да, ¦лыбританиядан, Германия, Италиядағыдан да аздау. К‰нделікті газеттердің тираждары да жоғары емес. Ең кµп таралатын Уест –Франс газеті 800 мыңдай дана. Англияда газетінің єрқайсысы 6 к‰нделікті жєне 7 жексенбілік газеті 1 миллион данамен таралады. Жапонияда 5 к‰нделікті газет 2 миллионнан астам данамен таралса, 2 газет 10 миллион данамен жарияланады. /Мєскеу. 1995 жыл. 15 бет/

Журналистика мен полиграфия деңгейін кµтеру ‰шін бєсекелестікке жол беріледі. Сол арқылы ±лттық журналистиканың деңгейі артады.
Мульти-медиа

Баспасµздегі монополияға қарсы к‰рес ‰немі ‰лкен конгломераторлардың қ±рылуымен параллельді ж‰ріп жатады. Бір қолда газет, кітап, теле жєне радио бағдарламаларын біріктіретін конгломераторларға қарсы к‰респен қатар. Англияда мульти медиаланған процесті Руперт Мэрдоктың жаһандық БАҚ империясымен байланыстыруға болады. Францияда Ашетт мульти-медиа тобы. Оның сауда айналымында 1989 жылы 29 миллиард фр. ал, 1995 жылы 38 миллиард фр. Яғни, 5 есеге кµбейген.

Ашеттің 40 пайызы кітап пен мерзімді баспасµздің таралуынан кетеді. Ашеттің д‰ңгіршектері барлық жерде: метро, аэропорт, вокзалдарында орналасқан.

Ашеттің баспа тобы Матрдың єскери-µндірістік тобымен бірікті. Газеттердің жазылуы бойынша, ‰лкен мульти-медиа қ±рылды. Онда оқулық пен энциклопедиялардың шығарылуынан бастап, ғарыш кемелерін ±шыруға дейін болады деп. М±ндай топ Францияны Еуропадағы ақпарат кеңістігінде кµшбасшы етуі м‰мкін еді. Бірақ, монополияға қарсы к‰рес жеңіп, топ айырылысуға келді. Б‰гінде Ашетт – ‰лкен к‰ш. Оның тауар айналымы – жылына 1,3 млн. фр.,1800 қызметкер, 4 к‰нделікті газеті ж±мыс жасайды. Ашетт, Мондпен бірге келісімге келіп, баспа кешенін салуға бел байлады.

Ашетт шығаратын кітаптар єлі де бірінші єрі арзан болып келеді. Жыл сайын Германиядағы Бертельсман концернін ғана алға жіберіп отыр.

Ашетт "Эроп-1" радиостанциясының акция пакетін де сатып алды.

Мульти-медиа кµбінесе бір елдің аумағынан шығып, БАҚ-тарын сатып алып, сол жақта µнімділігімен басқа елдің қызығушылығын арттырды.

Осылайша Ашетт франциялық тобы АҚШ-тағы Кюртис компаниясын сатып алды. Ол компания журналдар тарататын. 1988 жылы американдық Гролиер тобының пакетін сатып алды. Олар балалар єдебиетімен қатар энциклопедия, танымал кітаптарды шығара отырып транс±лттық кµзқарасты дамытты. Транс±лттық бағыт ақпараттың табиғатын µзгертті. Ол енді кµптеген елдердің кµзқарастарына жауап іздейді. Осылайша Ашетт 2000 жылы Гролиердің кµмегімен ол енді энциклопедияларды жеті т‰рлі тілде шығарып, тарата алады. Ол миллиондаған оқырмандарды қамтиды. 1988 жылы лазерлі дискке жазылған электронды сµздік шығарылды.

Б‰гінде АҚШ-та ағылшынша-орысша жєне орысша-ағылшынша электронды сµздік ж±мыс істеп т±р. Онда ағылшын сµздері американдық акцентпен берілген. Кµлемі қалта компьютері секілді. Сµздікте сонымен қатар сағат, электронды ойындар, 240 мың сөзге есептелген грамматикалық, құқықтық және қаржы терминдері бар. Және тілегіңіз бойынша жаңа сөздер де бере алады. Бізге де осындай қазақ тілімен, түркі сөздерімен беретін аударма болса ғой.

Транс±лттық компаниялардың тақырыптарын фактілерімен келтіруге болады. Трансұлттық франциялық мульти-медиялық Эрсон тобы банктегі несиені кайтару ‰шін 10 польшалық журнал мен газетті сатып жібереді. Бірак Эрсон “Речь Посполитая” газетінің 49 пайызын µзіне алып қалады.Венгрияда оған “Мадьяр немзет” газетін сатуға тура келеді. /Л.ВШаранчикова "Франция баспасµзі" 80-90 ж.ж (М.1995ж.) 30 бет /Ресейде шығатын "Деловые люди" журналының шығуына Эрсан тобы атсалысуда.

Єрине, журналистиканың шыншыл теориясымен айналысатын адамдар ‰шін Эрсан сатып алған венгриялық польшалық жєне ресейлік басылымдар Францияға қатысты объективті ақпаратты бере алады .Бірак оның қарсыластары олай ойламайды. Эрсан Ашеттен ірі аймақтық газетін сатып алған кезде Франция журналистері қоғамының федерациясы келісім шартты жоққа шығарғысы келді. ¤йткені есептеп қараса Эрсан тобы 1986 жылы заңмен р±қсат етілген 30 пайыздан асырып отыр. Негізінде француз тобы сол франциялық топтан жєне франциялық аймақтық газетін сатып алып отырған жоқ па? Єңгіме капиталдың 51 пайызын сатып алған француз тобы туралы болып отыр.Француз журналистерінің федерациясы бұлай ету монополизациялауға, ақпараттың бұрмалануына әкеліп соғады дейді.

Журналистердің айтуы бойынша, олардың негізі мақсаты – шынайы ақпарат жеткізу. Саясаткерлердің ойынша, журналистика дегеніміз – ақпарат. Ал ол ақпарат олардың бейнесін жақсы жағынан кµрсету болып табылады деп есептейді. Олардың шынайы бейнесін емес, аудитория алдында тартымды етіп кµрсету. Б±л дегеніміз театр ғой.

Классикалық имидж жасаудың ‰лгі етуге болатын түрі- Франциядағы Людовик ХІ‡ деп санайды француздар. Оның дәстүрлі этикеттер сценарийлері, єрт‰рлі к‰нделікті к‰н тєртібі саяси µмірді театрландырып жіберген жоқ па?

Дєл қазіргі саясаткерлер де осылай жасауда. ¤зін қарапайым халыққа жақын екенін кµрсеткісі келген Клинтон флейтада ойнайды,жаңа жылдық ас мәзірлерін жақсы дайындайтынымен мақтана алды. Ал, Валери Жискар д Эстен “бай,шонжар” деген атақты естуден тайсалып, қарапайым халықтың жақсы көретін аспабы аккардеонда ойнады. Ол µзінің демократ екенін дєлелдегісі келсе де тікелей эфир кезінде Париж метросының бағасы қанша екенін білмей, с±раққа жауап бере алмады.

Эдуард Балладюр сайлау науқаны кезінде µзінің халыққа жақ екенін білдіргісі келіп, ‰стелдің ‰стіне шығып кетсе, енді бірде ол араб тағамын алжирліктерге ±қсап қолмен жеп кµрсетті.

Телевидение ғасыры келеді. Саясаткерлер осының м‰мкіндігін пайдалана бастады. Ең алдымен киімі мен ж‰ріс-т±рысты қалай ±стау керек екенін ‰йренді. 1995 жылғы президенттік науқанда саясат пен киім туралы ең к‰шті сюжеті болды. Єрине, саясаткерлер µздерінің қандай екенін кµрсеткісі келген жоқ. Олар халық қалай қабылдайды, солай киінді.

Зерттеуші Т.Лебедьева “Франция билігіне барар жол: президент сайлауы. Мєскеу. МГУ.1995 жыл.” кітабында µзін єспеттеуге тырысқандарға кекесінмен қарайды. Біз ‰шін б±л бір жағынан халықты қ±рметтеумен байланыстырамыз. Халыққа ±нау ‰шін м‰мкін телевидение саясаткерді қалай кµрсетсе, солай болып қалуға тырысады.

Сарапшылардың пікірінше, Премьер-министр Балладюр президент тағын армандай µзінің талғампаздығын кµрсетуге тырысып бақты. Ол ең танымал ағылшын модельдерінің киімін киді. Бірақ, Блаладюр – аса бойлы, ірі еркек емес еді. Сондықтан да оның киімін сєл ‰лкенірек етіп тіктірді, стилистер оның мойынтаққышын да ‰лкендеу етіп таққызды.

Барлығымыз да 1996 жылы Ресейде болған сайлауды білеміз. Компартияның ‰міткері жеңіліп қалды. М‰мкін, оның бет-ж‰зі б±рынғы басшыларға ±қсағандықтан ба? Францияда коммунистердің атынан Ю Роберт шықты. Костюм киген кезде кµбінесе т‰ймелемейтін, басы тақыр, салмақты емес бір еркек. Бірақ, ол рокты с‰йетін, жас кезінде рок-группаның жетекшісі болған. Ол бірінші коммунист – ‰міткер атанды. Оның бет-ж‰зі ешқандай ‰рей білдірмейтін: ФКП ‰міткерін соңында орыс танкілері де, гулагтар да, д‰кен алдындағы кезек те басқа болмайды. ¤ткен кезеңнің коммунистерінде тек капитализмнің адресіне сын қалды. Ю Роберт ешкімнен қорықпайтын ең бірінші коммунист болды. Б±л кµмектеседі. (95 бет)

Б±л мінездеме емес. Б±л телевидениені сєтті пайдалану ‰лгісі.

ФКП-ның ±лттық бюро м‰шесі Пьер Блотен Робер Юмен µзіндік тренингпен айналысты. Шу кµтергіш журналистің рµлін ойнап, ‰міткерді с±рақтың астына алды. Юдің ойынша б±л ең с±мдық сынақ, сонымен қатар ең жақсы дайындық еді. Геннадий Зюганов қойылған с±рақтар бойынша шындықпен жауап беруге тырысты. Кез келген с±рақты µзінің кµзқарасына, пікіріне лайықтап жауап беруге болатын еді.

1995 жылғы сайлауда беделқ±марлық картасы ойналады деп француз саясаткерлері д±рыс айтқан екен. Алдағы сайлауда да осы ойын болды. Алерт Лагие “Форс увриер” қозғалысының ‰міткері µзінің баратын жерлеріне поезбен жетіп отырған, кей кездері кµлікпен. Кµз алдыңызға елестетіп кµріңізші, біздің ‰міткерлер солай ете ме?

Францияның саясаткерлері де µздерін телекµрермендерге олар да асханада тамақтанатынын, Францияның т‰кпіріне барып, демалғанды ±нататынын, жергілікті мейрамханалар мен д‰кендердің иелерімен єңгімелескенді жақсы кµретінін кµрсеткісі келді.

Балладюр болса қаншалықты жақсы киінуді ұнатса да ел алдында қарапайым болып көрінді, тіпті жақсы көретін шляпасы мен гавандық сигарасын да ұмытты.

Францияда Ли Пен, Ресейде Жириновский, Польшада “Солидарностьтың” образ бірлігі ±қсайды. Олар мемлекеттік элитаға жатпайды. Олар ±лттық идеяны қозғап, өздерінің пайдасына қолдана бастады. Олар нені болса соны айтпайды, єлдебір деректерге с‰йенеді.

‡міткердің бет-ж‰зі, дауыс мєнері, іс-єрекетіне ерекше сєн беріліп, телевидение Миттеран µз кезегінде Валери Жискер д, Эстеннен жеңіліп қалды. Камера оның аяғын кµрсеткенде ол ‰немі дірілдетіп отырғандығы білінген еді. Миттеранның жақтастары ол сµйлеген кезде аяғын кµрсетуге тыйым салды.

Журналистер Франциядағы еуропалық мєдени дєст‰рде дебаттардың жүргізілуін атап µтеді. Онда интеллегентті адамдардың қарапайымдылығының өзі єрі қымбат жєне денеге қонымды болып көрінетін. Тіпті Де Гольдің µзі кеңестерге қ±лақ т‰ріп, телевидениеге шыққанда кµзілдірігін шешіп, мєтінді оқып беруден бас тартты.

Франсуа Миттеран 1981 жылы алдыңғы шығып кеткен тістерін жұлғызып тастайды. ¤йткені олар оны бұзақы етіп кµрсететін.

Телевидение ‰міткерді µлтіре де алады. Міне, сондықтан Ширак шығар кезде єрбір майда-ш‰йдеге мєн берді. Митингілерде камераны 12 метр қашықтыққа орналастырды. Трибунадан сєл жоғарырақ қойылды Ширакты тµмен жағынан қарай т‰сірмеу ‰шін солай істеді. Т‰сірілім сағат 07.00-ге жоспарланды, µйткені сегіз сағаттық тележурналдан кµрсетіліп үлгеруі керек болатын.

Шынында телевидение Ширакты жақсы жағынан кµрсетуге тырысты. 1995 жылғы сайлауда Ширакты тек қана Франция ғана емес, сонымен қатар еуропалық, американдық саясаткерлерден жоғары етіп кµрсетеді. "Марш века", Ф-3, "Франс ан –директ" Ф-2, "Запретная зона" М-6, бағдарламаларында Ширакты µте білімді, єңгімешіл етіп кµрсетті. Ол генерал де Голль мен Андре Мальро туралы, б‰гінгі мєдениет пен шетел саясаты туралы єңгімелейді. Ол µзінің ескі заттарға деген с‰йіспеншілігін, кітап д‰кенін аралағанды ±нататынын айтады. Ол єзілді жақсы т‰сінеді. (62-63 бет)

Телевидение шындықты кµрсеткенді ±натады. Саясаткерлер телевидениені µздерін жақсы жағынан кµрсеткені ‰шін жақсы кµреді. Дегенмен, телевидение саясаткерлердің шынайы µмірін кµрсетіп қана қоймай, олардан µшін алады. Шындыққа айналып кететін кейбір µтірікті де кµрсетеді.
Ақпарат жєне тіл

Зерттеушілер телевидение тілді қарабайыр етіп кµрсетеді деп қадірін кетіруде. Аудитория мєтіннің мазм±нын емес, керек сµздерді ғана қажет етеді. Сµз-кодтары аудитория ‰шін маңызды. Жак Ширактың телесµздігіне назар салсақ, ол µзініңс имиджін сақтау ‰шін ” мен “деген сµздің орнына Францияның тірі к‰штері деп келтіреді. Балладюр болса бағдарламаға шыққан кезде сµйлеген сµзінде болашақ деуге мєн береді. Дєл осы сµзді ол 12 рет пайдаланған. Роберт Ю “мен” деп айтуды жµн кµрген. Ал Балладьюр болса "біз" деген есімшеге кµп тоқталады.

Энфометрия институты басшылардың сµздік қорына сараптама ж‰ргізген. Олардың зерттеуінше, ‰ш негізгі ‰міткер басқа бәсекелестерәнәі есімін айтпаса, қалғандары оны жиі қайталаған.

Телевизия экраны саясаткерлерге қалай сµйлеуді ‰йретеді. Сол арқылы олар митингіде, министрлер кабинетінде сµйлейтін тілден тамаша сµйлеуге бағыттайды.

Архаикалық ескірген деген сµзді 1978 жылы Мишель Рокар осы анықтаманы Митеранның адресіне таңады. Саясаттағы екі ж‰йені “Ескірген” жєне “Қазіргі заманғы” деп талқылауды Балладьюр жақсы кµруші еді. Антиголлист – франция саясатындағы ең жоғары ±рсу деңгейі. Технокарт – б±л дегеніміз элитаға жататын, µз жеке кµзқарастарын нығайту ‰шін қызмет ететіндерге арналған анықтама. Бізде оны партократ дейді.

Француздар ‰шін ±зын мақалалар мен КПФ-қа арналған сындарды гулаг, Берлин қабырғасы, орыс танкілері деген сµздермен алмастырады.

Б‰гінгі Мєскеу кµзқарасын Шешенстанға деген қатынасына бір жағынан бандылар қ±рылымы террористер, екінші жағынан сепаратистер дегенінен аңғаруға болады. АҚШ ‰шін Иран мен Ливия – террористер болып саналады.

Саясаткерлердің сµздік қорына қарасақ, бір сµзбен бір елді, б‰кіл адамзатты немесе бір оқиғаны сипаттай алуға болады. Б±л кµпсµзділіктен гµрі т‰сінікті сµздермен жеткізу ‰шін қажет қой. Ал бізде тек стақан лақтырумен айналысады.

Журналист ақпаратты таңдаған соң оны µңдеуге кµшеді. Єдетте біреудің сµзін, пікірталасты, т‰сіндірмелерді қосу арқылы ақпараттарды толықтыруға болады. Ал фактілер – таза єрі жарияланбаған мєліметтер болу керек. Сондықтан да кµбісі ақпарат деп "Жалаңаш фактілерді" сынайды. Олар шынында да ақпаратты объективті т‰рде кµрсете алады. Бірақ "жалаңаш фактілерді" тек жаңалықтарда ғана пайдалана аламыз. ¤йткені, ол комментарисіз. Аудиторияға єсер ететін жаңалықтарды қабылдау тµмендегідей қызметтерден т±рады: фактілерді іріктеу, таңдау, ақпараттандыру, музыка, ақпараттық бояу беру жєне тағы басқа.

Талқыға т‰спеген жалаңаш фактілерді жинақтауда ол объективті т‰рде болса да оның шын мєнінде қалай болғанын анықтап алу керек. Ертеде Ресей жерімен ж‰ргісі келген патшайым µз иелігіндегі халықтар қалай µмір с‰ріп жатқанын кµргісі келеді. Оның кµмекшісі Потемкин патшайымының кµңілінен шығу ‰шін театрландырылған ауылдарды дайындап қояды. Патшайым қайда барса да бєрі керемет, бєрі жақсы, єн-к‰й, халық тоқ. Кµңілі кµншіген патшайым кете салысымен жиналып, келесі патшайымның баратын жеріне алдын ала барып тігіледі. Пташайым Санкт-Петербургтен Қырымға дейінгі иелікті осылайша аралап шығады. Жермен де, сумен де қайда барса да ‰лгілі ауылдарды кµреді. Міне, содан да болар, осындай ауылдарды потемкиндік деп жатады. Б‰гінгі журналистикада потемкиндік µмірде жоқ ауылдарды ойдан шығарудың қажеті жоқ. Ауыл – факті, оның белгілі бір орны болуы керек. Жалаңаш фактілер шын мєнінде болуы м‰мкін. Олар µмірден алынады. ¤мірдің µзі солай деген єсер қалдыруы, қалыптасытруы м‰мкін.

Факті – шындық болып келіп, жалпы кµрініс µтірік болуы м‰мкін. Немесе керісінше. Барлығы да ақпарат таратушы журналистің кµзқарасына байланысты. Немесе тапсырушының кµзқарасына байланысты. АҚШ-та латынамерикандық елдер жµнінде ақпатар беруде қайшылық байқалады. Ол жайында американдық социологтардың µздері айтады. АҚШ университетінің кµптеген студенттері Гватемала дегеніміз не? деген с±раққа Гватемала дегеніміз – оңт‰стікамерикандық µсімдік, тропикалық ауру, Африкадағы таудың аты дейді. М±ндай сауатсыздық АҚШ ақпараттық қызметінің єсері деуге болады. Олардың жетістігі керісінше айтуында емес, қажетті дєрежеде ақпарат берілмеуінде. Тек фактілер ғана емес, б‰кіл елдер кµлеңкеде қалуда. Б‰кіл елдер туралы ‰ндемей қалу немесе олар туралы аз пайызға жариялау, ақпарат тасқынында фактілердің жоғалып кетуіне алып келеді. Тек деректер ғана емес, б‰тін елдер кµлеңкеде қалып қояды. Фактілерді қатаң іріктеу мен ақпаратты жариялау – медальдің екі жағы секілді. Фактілер шынында тура, дєл болуы м‰мкін. Бірақ олар коментарийсіз жалаңаш. Кµрініс µтірік болуы м‰мкін.

Греция 1996 жылғы Олимпиада µз елдерінде болды деп ойлады. ¤йткені, тура 300 жыл б±рын ең алғаш сол елде болған. Бірақ Олимпиада Атлантада µтті. Баспасµз Афинаның қауіпсіздік ж‰йесі єлсіз, онда террористер болуы м‰мкін, транспорт мєселесі нашар деп кµп жазды. Б±л мєселе керісінше АҚШ-та болды. Енді Гректер осы айтылған қауіптің бєрін Атлантада болғанын айтып, шуылдады. 1990 жылы Грецияда спорт министрі болған Фани Пали-ПЕТРАЛИ Афинадан Атлантаны артық кµріп еді, олимпияданы ±йымдастырғандар Атлантада µте нашар µткізді. Одан жақсы етіп ±йымдастыруға болар еді,-деген сөзін “Деловая неделя” газеті “Ашық радиодан” берген сұқбатынан хабарлаған.

Атлантадағы ойында Қазақстандықтар алғашқы отыз елдің қатарында болды. Беларусь, Армения, Грузия, ¤збекстаннан басып озды. Бірақ, б±л жµнінде кім біледі? ¤йткені осы туралы телерепортаждар болған жоқ. “Ақпараттық вакум жағдайындағы жеңістер атты "Деловая неделя" (9 тамыз, 1996 жылы)осы жµнінде жазды. “Міне,осылай қазақстандықтар үшін олимпиада ақпараттық вакуумда өтті” деп қорытындылады.

Біз фактілерді жинақтағанда, µзімізге қажеттілерін жинаған кезде µтірік кµрініске айналды деп ойлаймыз. Дєл осындай кµрініс ақпараттық вакумды қалыптастыруы м‰мкін. Таңдап алынған фактілер ақпарат таратушыға жағымды єсер қалдыруы м‰мкін де, енді бірде елге керісінше єсер теуі м‰мкін. Ақпаратты таңдау еркіндігі кейде тєртіпсіздікке, хаосқа алып келері анық. Француз социологы Жак Эллюль “Таңым бар. Қалайша адамдар күнделікті жаңалықтарды қалт жібермей тыңдап, күнделікті газетті оқып жүреді?Олар ешқашан саяси адам бола алмайды.

Жак Эллюльдің ойынша, бүгін Түркия жаңалықтарын естіген адам, ертең Нью-Йорктегі қаржы кризисі туралы естиді. Одан кейін Суматрадағы парашюттер туралы. Бұл жаңалықтарды көре отырып, адам одан қандай маңызды мәліметтер алатынын түсінбеймін. Әртүрлі жаңалықтар тасқынында ол адам өзіндік ойлау қабілетінен айырылып, ол оқиғаның ортасында «жүрмін» деп ойлайды да, өзін еркін саясаткер санайды. Шешенстандағы хаос та осылай жарияланған жоқ па? Телерепортаждарда бұл соғысқа қарсы материалдар өрбіледі. Енді бірінде оларды террористер деп хабарлайды. Лебедьтің миссиясы бейбітшілікті қалайды десе, енді бірде қажетсіз санайды. Бірде шешендерге қарсы репрессия сөз болса, енді бірі бұл соғыс он жылдықтар бойы жалғасып келеді дейді.

1996 жылы 17 тамыздағы “Труд” газетінде телепікірлер топтамасы жарық көреді. Онда федералды әсерлердің Шешенстанға басып кіргені жайлы айтылады. Шешенстанның жақтастары да оның қарсыластары да тележаңалықтарды көргенде әрқайсысы өзіне қажеттісін табар еді. Бірақ, бұл сюжеттер адамдардың қай көзқарас ұстанатынын білмей, шатастыруға әкеліп соқты. Бірақ, бұл соғыстың жалғасуына мүмкіндік береді.

Жаһандық үнсіздік пен ақпараттардың жетіспеуі немесе шектен тыс көп болуы – бұл жайттар шындықтан алыстатады. Әрбір «жалаңаш» факт коментарийсіз болса да, ол объективті әрі дұрыс. Телекөрермен «жалаңаш» фактілердің объективтілігіне сенеді, тағы сол арқылы өздері шатасады.


Балансты ақпарат
Бұған көбінесе жағымсыз дау тудырушы фактілерді бергенде баспасөз жүгінеді. Оңтүстік Вьетнамдағы фронтта халықаралық журналист С.Кондрашев американдық баспасөзге ақпарат беруде сарапқа салады: Бір жағынан “қырықтан астам адам өлтірілген, алпысқа жуығы жаралы, оның ішінде әйелдер мен балалар бар” деп берсе, екінші жағынан – “бұл адамдарды ешкім өлтіріп, немесе жаралы етеміз деп ойламаған, олар қателіктен істелген” дейді.

Балансты ақпараттың мәні сонда. Жарамайтын фактіге жаңа мәліметтер қосып, ақпарат таратушының пайдасына шешілетін ол өтірік болса да, ол да жаңалықты жеткізу болып табылады. Фактіні факт түсіндіреді. Екі факті де объективті, екеуі де жалған, екеуінің де арасындағы байланыс бұрыс.

Мысалы, барлық елдердің телевидениесі Ақ ‰йдің жанында шеруге шыққан американдық армяндарды кµрсетті. Олар Қарабахтағы соғысқа қары екендерін білдіру ‰шін шыққан. Білмейтін адам б±л соғысқа єзірбайжандықтар кінєлі емес пе? -деп ойлауы м‰мкін. Бірақ, соғыс Єзірбайжан территориясында µтіп жатқан жоқ па? Онда Арменияның емес, шетелдің кµмегімен болып жатыр. Демонстрацияны єсерлі жеткізу ‰шін ақпаратта американдық армяндар Т‰ркия мен Єзірбайжан бірігіп, Арменияға қарсы блокада қ±руда деп айтып кетті. Ал, негізінде Т‰ркияның бауырластар арасындағы соғысқа қарсы екені айтылмай қалды.

Балансты ақпарат – жағымсыз ақпаратты жаймен жеткізу ‰шін қажетті фактілерді қолдану. Кейде фактілерді қарсы қояды, жағымды мақсаттар ‰шцн пайдалануға болады. Бірінші – уақытша, оқиғалы байланыс, екінші – ассоциативті ойға байланыстыру, ‰шінші – кµптеген деректерді бір фактіге жинақтау.

Б±л қолданыстардың барлығын автор белгілі бір бағытта пайдаланады.

М±ны комментарийге пайдаланбай, деректерді салыстыру арқылы бір-біріне д±рыс орналастыра білу арқылы жасауға болады. Б±л тєсілді ақпараттық коментарий деп шартты т‰рде атауға болады. Шынында да бір оқиға туралы айта отырып, басқа бір мєліметтерді қосып жіберсек, тіпті ж±рт білетін оқиға болса да ол жаңалыққа қосымша ретінде кетер еді. Мысалға, СПИД-пен аурушылардың саны кµбеюі туралы ақпарат айта отырып, м±сылман елдеріндегі рухани тазалық жµнінде атап µтсең, ал шешімді кµрермендердің µзі шығарады. Шыншылдықты кµрсетуші оқиғаны б±рмаламайтын, қайшылықты фактілер тоғысуы – (информациялық коментарий). Ал, нақтылықты б±рмалауға жетелейтін, шындықты т‰сінуге м‰мкіндік жасамайтын деректер тоғысуы, қайшылықты фактілер - (балансты ақпарат) деп аталады. Баланста екі ақпарат қатар қолданылады немесе бір бағдарламаның ауқымында қолданылуы м‰мкін. Кез келген факт коментариймен немесе фактімен б±рмалауға кµнбейді. Кейде факт басқа балансты фактілерден де к‰шті болып шығады.

1996 жылы тамызда "НТВ" арнасының "Сегодня" бағдарламасында Мєскеудегі қазақ елшілігіне жиылған қазақтарды кµрсетеді. Жазушы Эдуард Лимонов с±хбат берген. Б±л хабарды екі бірдей алматылық канал, жекеменшік "Рахат-АТВ" пен "Тотем" телеарналары кµрсетті. Єрине, "Хабар" да ‰н қосты. 18 тамыздағы "Жеті к‰н" бағдарламасы осы жайлы сюжет жасаған. Лимоновтың айтуынша, Алматыдағы сот пен прокуратурада жергілікті кадрлар тек қазақтар екен. Д±рысында сотта 60 пайыз, ал, прокуратурада 20 пайыз қазақтар екендігін, ақпараттың д±рыс айтылмағанын "Хабар" жақсы жеткізді. Тамаша, єрине. Неге олар осылай дєлел жасаудың алдында Мєскеу сюжетін кµп рет кµрсетті. Лимоновтың арандатушылық пікірі, Қазақстанды Ресейге қосу туралы єңгімесі, ел арасында алаңдаушылық туғызды. Оған қарсы дєлел айтатын адамды “ Хабар” таба алмады. М±ндайда сюжетті кµрсетіп, коментарий бергенін, оның єңгімесі тµңірегінде, оған жауап ретінде хабардың дайындалғаны жµн еді.

Кµңілге қуаныш ±ялататаны фактілерді “Известия” газеті жақсы орналастырған. “Қандағар т±тқынынан қашу “ деп аталатын мақалада татарстандық жеті ±шқыштың қатты к‰зетіліп, ауғандық Қандағар қаласындағы єскери аэродромда т±рған Ил-76-мен қашқандары жайлы баяндалады. Енді осы фактіні б±дан елу жыл б±рын ерлік жасаған, Кеңес одағының батыры, фашистік т±тқыннан (хенкенмен) қашып қ±тылған Михайл Девятаевтың ерлігімен ±штастырады. Б±лай жағымды деректі басқа жағымды дерекпен толықтыру "информациялық коментарий".

Ал, жағымсыз хабарды қалай жеңілдетуге немесе жаймашуақтандыруға болады? Бельгард аэропортында Ил-76-мен қаза болған Ф.Экинаги м‰шесі жайлы ақиқатқа қосымша АҚШ-та Клинтонның кµлігін тасушы самолеттің апатқа ±шырағанымен қиюластырылған. Яғни, апат қайда болмайды, бар жерде болып жатыр дегенге сайыту, жағымсыз ақпаратты ж±мсартып берудің тєсілі. Б±л "балансты информация", яғни теңестіру тєсілі.

Музыка, интонация, интершум

Ақпараттан алшақ жатқан б±л тєсілді жаңалықтарда қолданылу жиі байқалуда. Музыкаға єуес телекµрермендер жаңалықтарды қалдырмай кµреді, тіпті м±ндай бағдарламаларға қызықпаса да.

Музыкалық ақпараттық хабарға "Утро" жатады. Ж±мыс к‰ніне дейін телекµрермен ақпарат пен музыкаға қанық болады. Музыка ол – сергектік ‰шін, ақпарат - єлем жаңалықтарымен хабардар болуды білдіреді.

Ресейлік "Утро" хабары “Сєлем, Америка” бағдарламасына еліктеп, осындай музыкалық хабар ашса, бізде "Таңшолпанды" айтуға болады. Ол қазақ жєне орыс тілдерінде ж‰рді.

"Маяк" радиосы да музыка мен фактілер желісінде қ±рылған. Ертеректе кµпшілік осы музыкасы ‰шін шетеледік хабарларды тыңдаған.

Єйтсе де, монтаждың барлығына тєн заңдылығы бар, ол – фактілер қақтығысы, єзіл, жинақтау мен ‰нсіздікте. Сонымен қатар арнайылары да бар. Газет ‰шін ол – верстка, арнайы материалдарды қоршап беру, беттен арнайы орын табу, тақырыбын, рубрикасын, абзац пен µзге де белгілерді ойып беру. Радионың да µзіне тєн ерекшелігі бар: шу, музыка, интонация. Єсіресе кµңіл кµтеруші бағдарламаларда музыка µзіндік рµлге ие бола бастады.

Эстондық радиожурналистер аудиториянны зерттеу барысында кµптеген тыңдармандардың шетел арналарын тыңдайтынын байқады. Себебі неде? Осы кезде эстондық радио билейтін жақсы музыкаларға орынды аз берген.

Сеулде ,кабельді телеарналардың шақыруымен осы жолдардың авторы 1996 жылы сол елде болып қайтқан. Ескеретін жайт, Корея телевидениесі жеңіл-желпі музыкаларға ден қойған. Ол барлық бағдарламалар бойынша ж‰рді. Нағыз модернді. Роктан бастап репке дейін. Бірақ корейлердің орындауларында, корей стилімен. Соңғы киім ‰лгісімен киінген қыздар мен жігіттер орындаушының қимыл-єрекетін қайталап, бірге билейді. Жарықты жєне т‰рлі-т‰сті ойнату ‰ндесіп т±р. Єуен ырғағымен т‰тін жіберілген. Залда єуенге елтіген жастар толы. Оңт‰стік Кореяда єуен жєне ырғақ интернационалды болып келеді. ¦лттық қылып оларды орындаушылар жєне жалпы орта жасайды.

Сеулде жазылған классикалық музыка қолданылады. Керемет жазылған классикалық музыканы соңғы жиырма жылдықта естіген жоқпыз. Ресейлік, европалық классикалық музыкалар орындалады. Сондай симфониялық музыкалар берілді, бізде авторлар µмірбаяны айтылғанда ғана орындалатын. Классика машинада, д‰кендерде, қала берді лифт ішінде де естіліп т±рды. Ал Корея болса, алып елдердің музыкасын қайталамауды жµн кµрсе керек. Тіпті модернді музыканың µзін корей стиліне ауыстырып, ±лттық нақышын ±стауға тырысты.

Ал, музыканың кµпшілікті тарту ‰шін қолданылатын қару екенін ЮСИА агенттігінің директоры Томас Соренсен "Война слов: истроия американской пропаганды" кітабында кµрсетті. Ол: "Мєскеудің мектеп бітірушілері Қызыл алаңда "Америка даусы" музыкасына биледі" деген. ¤зге бір жайтта негр Соренсен "слэнгтің" рµлі жµнінде: "Франс Синатра єн айтады, артынша єдемі єйел даусы оның мағынасын т‰сіндіріп т±рады. Келесі к‰ні айтылған сµз Мєскеуліктер ‰шін сєнге айналады " дейді. Негізі, негрлер Америка µміріне µздерінің µлеңдерімен еніп кеткен. Ал Еуропаға американдықтар негрдің ырғағымен енген. АҚШ-та негрлердің єуені ақтардың мєдени нєтижелері етіп кµрсету єрекеті ретінде жасалған. Френк Синатр – модернді єн орындаушы – АҚШ-тың идеалына айналды, оның сєтсіз отбасылық µмірі мен есірткіге єуестігін де кешірді. Міне, музыканың қасиеті.

"Голос Америкада" музыкаға аса мєн бергені сондай, єуенді шақыру, кµңіл бµлгізу ‰шін пайдаланған. "Янки-дульді" "Колумбия, жемчужина океана" деген музыкаға демде ауыстырылғанын Соренсен єңгімелейді.

Музыка, кинож±лдыздармен, музыканттармен, жазушылармен, спортсмендермен болған қысқа с±хбатта да қолданылады, "Голоста"саяси жетекшілермен болған єңгіме де музыкамен кµркемделді.

Маңызды ақпаратты елге жеткізу де, олардың назарын аудару ‰шін музыка таптырмайтын қ±рал ретінде пайдаланылады. Т.Соренсен расымен де саяси болсын, кµңіл кµтерушілік болсын, екі ақпаратта да ешқандай айырмашылық жоқ екенін алға тартады.

Бірақ, б±л ‰лкен идеологтың шешімі. Ал кµпшілік арасында ақпарат тек қана фактілерді береді деген ±ғым қалыптасқан жєне объективті, шынайы деген. "Немецкая волна" радиостанциясындағы редакторлар Э.Клаастың МТРК "Мир" директорлар кеңесінде қызықты ой айтады. Ол "Подъем" жинағында жарияланған. Халықаралық телеардиоарна (Сб. док. и материалов. Выпуск ‡І) Біз тек радиохроникадан ғана емес, бағдарламалардан да комментарийді алып тастадық. "Неміс арнасының" пікірі ешкімді қызықтырмайды деген оймен, - Єлем оқиғалары жµніндегі газет коментарийлері де жеткілікті. (67 бет)

Б±л тєсілді қолданып отырған мемлекеттік емес, коммерциялық емес телерадиокомпания хабарларын 38 елдің тілінде береді, тіпті орыс тілінде де.
Ақпараттағы юмор

Эмоцияға, кµңіл-к‰й жағдайы, юмор жағымсыз фактіні "ж±мсартуға" жақсы єсер етеді.

Англияда зейнетақы азайтылды. Б±л мєселе кµптеген адамға єсер етті. Б±л жайлы телевизияның ‰ндемей қалуы м‰мкін емес. Егер азайғанын мақ±лдасаң, телекµрермендердің сенімінен айрыласың. Ал, ‰кіметке қарсы бағыттауға тағы болмайды. Сонымен екі қоянды бірдей қалай атып алу керек? Телефон анықтамалығы арқылы фамилиясы к‰лкі тударатын адам ізделіп, оған зейнетақының азайғанына қарсы пікір айту тапсырылады. К‰лкілі фамилияға алдымен назар аударған кµпшілік оның ‰кімет атына айтылғаны сынына кµңіл де бµлмеді. Міне, юморды, єзілді де ақпарат беруде орынды қолдана білуге болады. Зейнетақы Англияда ғана азайып жатқан жоқ қой, ол кµптеген елдерде болатын қ±былыс. Біздің мемлекетімізде де басқа да оқиғалар болуы м‰мкін. Мұндай сєтте журналистердің ізденімпаздығы ‰лкен рµл атқарады.
Дәйек пен психологиялық бағытталу.
Бұл да ақпараттық бағдарлама жасау барысында ескеріледі. Мұнда аудиторияның топқа немесе класқа бөлінетіндігі туралы емес, бұл жерде дәл қазіргі уақытта ақпаратты қабылдаудағы психологиялық жағдайдың мүмкіндігі айтылады.

Психологиялық дайындалу мен дәйектің арасында қандайда бір байланыс болуы тиіс. Яғни дәйектің нақты екенін дәлелдеп тұруы шарт.

Ақпаратты беру барысында ол алдымен эмоция шақыратындай болуы керек, яғни бұл сенің ішкі дүниеңнің толғанысын білдіруі шарт. Эмоция тудыратындай ақпаратты бере білудің өзі тек адам миына ғана әсер етпеуі тиіс. Ақпаратты жеткізіп отырған тілші өз көзқарасымен ұштастыра білсе, оны аудитория жақсы қабылдайды.

Психологиялық бағытталу ақпаратты қабылдап жатқан кезде туындауы да мүмкін. Өз кезеңінде “Литературная газета” басылымының бұрынғы бас редакторы Чаковский Канадаға барған сапарында телеарнадағы пікірталасқа қатысады. Сол кезде ол бағдарламаның халыққа қалай жететіндігі жайлы мәлімдеген болатын. Біріншіден, ол пікірталас барысында орыс ұлтына қарсы бір фильм жайлы айтылады. Ал канадалық тележүргізуші пікірталасты сол фильмге, өз саясатына қарай бағыттайды. Екіншіден, пікірталасқа дейін газеттер бар мүмкіндікті жасайды. Яғни оны партократияның өкілі ретінде көрсетуге тырысады. Ал үшіншіден, келесі күнінде миллион оқырмандарына пікірталас барысында тек насихат жұмысынан өзге ештеңе айта алған жоқ деп көрсетті.

Бұл жерде біз Чаковскийдің дұрыс не бұрыс айтқандығы туралы мәселе қозғап отырған жоқпыз. Бұл жерде бағдарламаға дейін және бағдарламадан кейін оның сөзінің өзгеріске ұшырағандығын аңғарамыз. Яғни газеттер оны Ресейлік көзқарақа емес, Канаданың көзқарасына бағыттады.

Ондай жағдайда аудиторияның да пікірі өзгеруі мүмкін.

Ақпараттық бағдарламаларда дәйек хроникалық түрде монтаждалмайды оған музыка, жаңа көңіл-көтерушілік бағдарламалар қосылады. Сондықтан барлығын ескере келе аудиторияның психологиялық түрде бағытталуы уақытқа да байланысты. Психологиялық бағытталу немесе дайындық өзі пайда болумен қатар жасанды түрге айналуы да мүмкін.

Ақпаратты берудегі жеделділік.
Ақпаратты беруде жылдамдылық қана маңызды емес. Мұнда саяси және психологиялық маңызы болуы шарт. Мәселен қандай да бір телеграфты агенттік немесе тәулік бойы таралатын ақпараттық телебағдарлама басқа газет материалдарынан немесе басқа телебағдарламадан ақпаратты беруден кешігіп қалса, онда ол арнаның беделі төмендеп, халықтың қызығушылығын тудырмайды. Демек, әлемдік телеграф агенттіктері арасындағы жылдамдылық тек коммерциялық тұрғыдан емес, саяси жағынан да маңызды. Яғни бірінші таратылған ақпарат оқиғаны өз деңгейінде жеткізе алса, басқа бағдарламалардан өткен тура сол оқиға көрерменді қызықтырмайтын болады.

Ақпаратты берудегі жылдамдылық психологиялық тұрғыдан да әсер етеді. Бірінші нұсқада ақпарат толық болмауы мүмкін. Бірақ ол таза алаңға бірден шығып, басқаларға қарағанда тереңірек тез жетеді. Фактіні жеткізетін бірнеше қысқа сөйлем аудиторияның эмоциясын тудырып, бірнеше минут уақыттың ішінде көрерменнің өз пікірі қалыптасып үлгереді.

Ақпарат жылдамдылық жағынан бірнеше топқа бөлінеді. Олар: абсолютті жедел ақпарат, яғни оқиға болып жатқан жерден сол сәтте таралатын ақпарат. Ал екіншісі, оқиға болғаннан кейін бір сағат ішінде таралатын ақпарат. Ал кейбір ақпарат келесі күні таратылуы мүмкін. Демек асығыссыз жеткен ақпаратта оқиғаның қай күні болғаны нақты айтылмайды.

Телевизия мамандары соңғы ақпараттарында жаңалықтың абсолютті жылдамдығын көп көрсетпейді. Себебі олар жаңалықты кадрде айтып отырып, оқиғаны толық жеткізуге тырысу үшін жаңалықты бағдарламаның соңына қояды. Егер монтаждап үлгерсе, видеорепортаж көрсетеді. Немесе, “корреспондент телефон арқылы хабарлайды, енді соған құлақ түрелік” дейді. Фондағы корреспондент суреті және карта көрсетіліп, ары қарай ақпарат беріледі. Бұл әдісті көпшілігі жасанды жасалған әрекет деуі мүмкін, бірақ, бұл телевидение үшін абсолютті жедел ақпарат таратуда маңызды болып табылады.

Ақпаратты жылдам берудің маңыздылығы туралы Дэвид Рэнделлдің “Универсальный журналист” деген кітабында да айтылады. Ол “Жаңалықтың уақытқа тәуелді болғаны өзекті емес. Демек бұл жерде уақыт-маңызды фактор болып есептелмейді. Егер сіз ірі оқиғаны 3 аптадан кейін естіп, оны араға уақыт салып эфирге берсеңіз, бұл енді ақпараттың маңызын да беделін де түсіріп тастайды. Бірақ бұл бір ғана оқиға. Егер жаңалық ешкімге мәлім болмаса ол, 3 апта берілмесе де немесе бірнеше айдан кейін барып жарияланса бұл жерде уақыт аралығы емес, оны қаншалықты адамдардың білетіндігі фактор бола алады”. Осындайда 30- жылдары газет шығарушы журналистердің айтқан сөздері еске түседі. Олар : келесі күнге қалған қызықты газет-бұл газет емес, беллетристика. Газет ол барлығына бүгін қызықты болуы керек. Демек ол ертеңге қалмауы тиіс. Ал Дэвид Рэндаллдің айтқандары “Алитет уходит в горы” деген шығармадағы оқиға желісіне ұқсайды. Онда қыстауда жатқан адам бір жылға арналған газет тігіндісін бірден ашады. Сонда әлгі адам барлық газетті сол күнгі санына дейін реттеп алады, бірақ жаңалықтардың бәрін оқуда бір жылға кеш қалған еді. Бәрібір ол үшін әрбір жаналық сенсация болды, толқи оқыды. Кеңес кезінде үкімет білді. Яғни саяси бюро білді, сонан соң бірнеше аптадан жаңалықтарын алдымен бүкіл кейін бұқара, қоғамға да, өмір сүру бағытына да байланысты.

Сондай-ақ Рэндаллдың тағы бір сөзіне қосылмасқа амал жоқ. Ол “Газеттің басты рөлі –қоғамға қажетті, қызығушылығын тудыратын тақырыпты табуы шарт. Ол сондай-ақ мүмкіндігінше аудиторияға тез, нақты жететіндей әрі салмақты болса тіпті жақсы ”.

Ақпаратты жеделдетіп беруде журналист бойынан тәжірибелілік пен бейімділік қажет. Шығармашылық топпен бірлесе еңбектену қажет. Мәселен шетелден келген қонақты әуежайдан күтіп алуға баратын тілші бұл шараны ұйымдастырып отырған ұйымды алдын ала біліп, келетін қонақ туралы жеке ақпарат жинауы тиіс. Жинақталған ақпарат негізінде ол алдын ала қысқаша мәтін дайындап, оны редакцияға беріп кетеді. Өзімен бірге ол дайындалған ақпараттың көшірмесін алып жүреді. Ал әуежайға ұшақ қонған бетте журналист дайындап алған мәтініндегі ақпараттарды тағы бір анықтап алады да қате болса түзету енгізеді.

Телеарна журналистері көп жағдайда синхронды сюжет жасау барысында портативті антенаны жиі қолданады.

Ақпарат кейде алдын ала болжанып қоюы да мүмкін. Ол қандай оқиғаның қай жерде, кімдер ұйымдастыратынына дейін , тіпті қандай мәселенің көтерілетіні туралы да болжанады. Сондықтан онымен айналысатын органдар жаңалықтан қалып қоймай оны алдын-ала біліп отырады.

Мәселен, Жамбыл Жабаевтің 150-жылдық мерейтойы 1999 жылдың

24-ші тамызында болады деп жоспарланды. Ал тілшілер бұл мерейтойға Өзбекстан, Қырғызстан президенттерінің де қатысатынын бір апта бұрын хабарлап қойды. Бұл Бұқаралық ақпарат құралдарының тәжірибесіндегі негізгі міндет.
Ақпарат пен өсектің болмауы.

Өсек барлық адам үшін қызықты. Тіпті өсек фактінің өзінен де қорқынышты болады. Өсекті тек анық әрі нақты фактіні жарыққа шығарғанда ғана барып тоқтатуға болады. Демек кез-келген ақпаратта өсек қатар жүреді. Мәселен оған 1996 жылы 21 –ші тамызда “Караван-блиц” газетіндегі “Ельцин өлді, дегеннен гөрі тірі деген жөн .....” деген тақырыптағы мақала дәлел бола алады. Онда Ресей президентінің денсаулығы шетелдік тілшілерге тыныштық берер емес. Президент аппараты осы өсектерді жоққа шығару үшін тыным таппады. Күн сайын шығатын өсектер халық арасында дақпырт, дабыра тудырып жүрді. Ұлықтау рәсіміне бірнеше күн уақыт қалғанда Г. Сатаров былай деген болатын: Борис Ельциннің өлді дегені өтірік. Кремльдегілер ылғи шындықты жасырады, ал шетелдік бақылаушылар қашанда барлық ақпаратты бұрмалап беруге тырысып бағады.

“Немецкая волна’ радиосының хабарлауы бойынша президентті ұлықтау рәсімінен кейін, де Ельцин ел алдына шықпады. Ол өсектің тарауына жол берді. Бұл жолы да президенттің баспасөз-қызметі “Тайм “журналында басылған Ельциннің операция жасатуға Швейцарияға баратындығы жайлы жазылған жалған мәліметті жоққа шығаруда біраз тер төкті.

Баспасөз-хатшысының өкілі С. Ястержемскийдің Ельциннің Швейцарияға баратын ойының болмағанын жоққа шығарғанымен, бұл оқиға соңғы аптада өзектілігін жоғалтпады. Біз жауапты болып қалмау үшін барлық сөзді толық жазуға тырыстық. Ал бізде саясаткерлер өз мансабын қарқынды бастайтындықтан, оның да соңы дұрыс аяқталу үшін сенімсіздік туындамауы тиіс.

“Комсомольская правда” газеті де өсекті жоққа шығару үшін “По слухам и авторитетно” деген материал жариялады. Алайда бұл жағдайды еш өзгерте алған жоқ. Келтірілген мысалдар барлық қолданылған тәсілдерді жоққа шығара алмайды. Себебі “құр” ақпаратты комментарисіз бере салудың өзі бағдарлама авторының бір қырын көрсетеді. Бірақ ақпаратты бере білудегі өнер бұл жерде байқалмайды. Себебі ол нақты мәтінде ғана көрінеді. Ақпараттық блокта журналистің шеберлілігі жазған материалдардан көрінбейді. Ол ақпараттардың қақтығыса, сабақтаса байланысында білінеді. Сондай-ақ оны жан-жақты аша білу керек. Білу, ол дегеніміз көруден басталады. Дәйектерді саралау барысында, оларды құруда бір-бірімен қабыстыра білуде, оған сондай-ақ музыка мен эмоцианалды баға берумен қатар, жылдамдылық та қосылуы шарт. Қарапайым көзге көрінбейтін нәрсені көре білу ол қазіргі ақпараттты шығарушылардың шеберлігі болып табылады.
Ақпарат және сайлау . Зондаждар.
Батыс саясаткерлері жеке энтузиастардың қоғамдық пікір жоқ деген ойларын жоққа шығарған.

1995 жылы Францияда өткен сайлау кампаниясы кезінде 105 күннің ішінде 114 адамнан сұрақ-жауап алынды. Бұл дегеніңіз бір күннің ішінде 1, 08 адамға сауал жүргізілді деген сөз. Тіпті қоғамдық пікір қалжың да тудырған. Саясаткер –бұл кез-келген сауалдан сүрінбей өтетін адам деген.

Бұқаралық ақпарат құралдары көптеген жағдайда болып жатқан оқиғаны жарыққа шығаруға ұмтылады. 1977 жылдан бастап, Францияда зондажға байланысты арнайы комиссия жұмыс істейді. Ол, сайлау алдында алынған сұрақ-жауаптарды қадағалап, оның уақытында көрсетілуін, жарыққа шығуын бақылайды.

Қоғамдық пікірге құлақ түру үрдісі Ресейде де жақсы жолға қойылған. Бірақ ол ақталмайды. Думада мәлім болғандай, коммунистер жеңгенін Ельциннің жақтастары жақсы білді. Өйткені зондаж яғни алдын-ала болжап көру сайлау кампаниясын басқаша жүргізуге өз септігін тигізеді. Яғни 1996 жылы Ельциннің жеңіске жетуіне осы зондаж жол ашты.

Зондаж институты мен баспасөз арасындағы байланыстың болғаны өте маңызды. Мәселен Францияда жекелеген зондаж институттары мен БАҚ арасындағы қарым-қатынас саяси жаңалыққа айналды. Т. Лебедева өзінің “ Путь к власти. Франция выборы президента ”(М..МГУ, 1995) кітабында ақпараттың қайта жаңа түрінің туындағаны туралы жазады. “Соңғы жүргізілген сауалдар мен рейтинглердің негізінде саяси жаңалықтың жаңа түрі пайда болады. Демек, саясаткердің беделінің артуы мен төмендеуі алғашқы жаңалықтың бірі болып табылады. Сауал жүргізудің тағы бір жолы саяси коньюктураға әсер ететіндіктен ақпарат құралдары арқылы мемлекеттік билікте отырғандардың креслосын шайқалтып қоюға болады. ” (99 бет.)

Зондаж - яғни процесті болжау ақпарат айдынында жаңа аймақ қалыптастырады. Қоғамдық пікір қалыптастырумен айналысатын институттар қайраткердің саяси беделін көрсететін рейтингпен емес, қайта автокөліктің немесе иогурттың тұтынушылар көңілінен қаншалықты шыққандығы туралы нәтижеге көңіл аударады.

Франциялық зондаж институты мультимедияға айналып келе жатқан кәсіпорындарға қызығушылық танытып, олармен белсенді қарым-қатынасқа түскен. Сондай-ақ олардың Италия, Ұлыбритания сияқты батыс елдерінде филиалдары ашылып жатыр. Мәселен француздық социологтар атышулы тұлға италияндық Сильвия Берлускониге де қызмет көрсетеді.

Француздық “Сондоскоп” журналы 600 ден 700-ге дейінгі сұрақ-жауапты яғни көпшілік пікірін жариялады.

Жарыққа шыққан ақпаратта сайлау процесі шын немесе бұрмаланған жалған ақпарат болса да халық оған сенеді.

Сол кезде журналистердің өзі жеткізген жаңалықтарының өзі шынайылыққа айналып кеткенін аңғармай қалады. Яғни олардың қалыптастырған имиджіне сай дауыс беру саны да өз нәтижесін көрсетеді.

Әлеуметтік сауалдар баспасөз үшін саяси жаңалықтарға айналатындықтан, ақпарат шындыққа жанаспауы да мүмкін.Ол сондай-ақ сайлау кампаниясына өз әсерін тигізеді.

Зондаж институты тек суретке түсірушілермен ғана шектеліп қана қалмайды. Олар сценарийге барлық амалдарды кіргізуге тырысады. Зондаждың арқасында Балладюр өте көрікті тұлға ретінде президенттікке сайлауға түсті. Ол қорытынды сұрақ-жауап нәтижесінде белгілі болды. Әйткенмен ол жалған еді. Артынан көп француздықтарды ертті. Сондай-ақ оның кандидатурасына көп септігін тигізген ТФ-1 каналы “гипербалладюрлік” деген атаққа ие болды. “Монд” газеті де “Қоғамдық пікір үшін сайлау болып қойды” деген тақырыптарда материал жариялап тұрды. Осыны жиі-жиі қайталай қайталай бергеннен кейін президенттің рейтингісі көтеріліп қалды. Ал “Нувель обсерватор” басылымы әртүрлі пікір арқылы француздар Балладюрді қалайды деген тоқтамға келді. Оқиғаны алдын ала болжаудың арқасында зондаж институты кандидатқа тек имидж қалыптастырып, феноменін айқындамайды, журналистер үшін ойын ережесін де ойластырып қояды.

Олар зондаждің көмегімен қалыптастырып қойған қоғамдық пікірді ұсынады. Бұл зондаждің іс-әрекеті кандидаттың өміріне де нұқсан келтіруі мүмкін.

Француз зондажистері Балладюрдің рейтингісінің төмендеп, Жак Ширактың беделінің асқанын да алдын- ала білді. БАҚ-да бірінші кандидатты президенттің бейнесі ретінде көрсетсе, екінші үміткерді шынайы көрсетуге тырысты. Бұл жерде Балладюрдің рейтингісінен гөрі оның оның шатақты ісі елдің көңілін көбірек аударды. Оның телефон арқылы сөзі тыңдалып, қару-жарақ сататындығы да анықталған еді.

Т. Лебедеваның айтуынша, зондаж адамдарға аз уақыт ішінде өз нәтижесін көрсетті. Алайда бұл қысқа уақытқа болжанған, сайлау кампаниясына арналып жасалған сценарий еді. Енді осыған баға беретұғын болсақ, зондаж сайлауға өз әсерін тигізетініне көз жеткіздік.Одан кейін оның дұрыстығын айта кеткен жөн. Зондаж-бұл қоғамдық пікірді дер кезінде қалыптастырып жіберетін сурет іспеттес. Бірақ бұл жерде бірнеше қыр-сыры бар екенін жасырмаған жөн. Мысалы, кейбір адамдар сауал барысында кімге дауыс бергісі келетінін айтпайды немесе ашып айтқанымен даусын басқа кандидатқа беруі де жасырын емес. Зондаждегі қитұрқұлық әрекеттерінің бірі сауалнама толтырту. Омнибус принціпінде жүргізілген сауалнама барысында сізге қандай кіржуғыш ұнтақ ұнайды деген сияқты сұрақтарға ұқсас болып келеді.

Ұлыбританияда зондаждің бірде бір қате жібермеуін және қате кеткен жағдайда оны түзетуге тырысды. Ал Францияда керісінше. Онда 2-ден 3 пайызға дейін қате жіберіледі.

Сұрақ пен күмән көп. Мәселен телефон арқылы бетпе-бет сауалды қалай жүргізуге болады? Мүмкін адамдардан бұрынғы сайлауда қалай дауыс бердің деп сұрақ қойған дұрыс болар? Көріп отырғанымыздай зондаждар тек саясаткердің бағасын көрсетіп қана қоймайды, оны жасауға да әсер етеді.
САЙЛАУШЫЛАР ЖӘНЕ СЕРВЕР. ИНТЕРНЕТ.
Егер телебағдарламалар сайлаушыларды өзіне тарту үшін қолданылатын аспап болса, интернет сайлаушыларға көмек көрсететін негізгі құралға айналды. Кез-келген адам сайтка кіру арқылы үміткердің кім екенін, оның партиясы мен бағдарламасы, қаржысы мен маркісіне дейін тіпті имиджіне дейін біле алады.

Интернет қызметінің редакторы Ирина Огородникова “Подьем” деген жинақтағы “ Интернет бойынша сайлау” деген мақаласында былай деп жазған еді “бүгінгі күні халықаралық интернет сайты электоратқа демократиялы жолмен тез әрі ашық ақпарат тарататын желіге айналды.”Мүмкін.Бірақ кез-келген сайлаушы серверді өзі таңдайды. Шынын айту керек бірақ ол сервер де телебағдарлама сияқты алдын- ала дайындалып қойған ақпарат болуы мүмкін.

Интернетті 50 миллионнан астам адам пайдаланады. 1995 жылғы мәліметке қарағанда оның тең жартысы АҚШ-та, 6,5 миллионы Францияда екен.

Бүгінде Интернет баспасөздің де теле-радионың да орнын алмастыра алатын ақпарат құралына айналып отыр.

Тіпті АҚШ-та вице-президент А.Гордың нұсқауымен барлық мемлекеттік органдар интернетте өздері туралы ақпарат беруі керек деген заң шығарған.Ол –ұлттық ақпарат бастамасы деген атқа да ие болды.Ал АҚШ-тың бұл бастамасын барлық елдер де құп көрді.

Интернетте 40-тан астам саяси және үкіметтік органдардың серверлері бар. Банктердің саны артып келеді, партиялар мен саяси тұлғалардың баспасөз-баяндамалары мен шағымдары да осы интернеттен орын алып жатыр. Кез келген жан енді өзін қызықтыратын саясаткер жайлы, оның сайлау кампаниясына ақшаны қайдан алып жатқаны, нақты қай өнеркәсіппен немесе лобистер тобымен жұмыс істейтіні туралы толымды ақпарат ала алады.

Интернетте яғни электронды супермедиада сайлауды өткізудің тәжірибелері қалыптасқан. Мульти-медиа телекоммуникация мен телевидениеден өтетін ақпараттардың тоғысқан жері десе де болады.

Мульти-медианың өркендеуіне 3 жүйе әсер ете алады. Компьютер яғни ЭВМ аудио мен видеожүйелерімен жабдықталған болу керек. Телевизиялық, яғни телеарна телекоммуникацияның арқасында интерактивті бола алады. Өзін БАҚ ретінде жариялағаннан бері ол телевидениенің де міндетін атқаратын дәрежеге жетті.

БАҚ Европалық институтының директоры Бренд-Петер Лангенің айтуынша, интерактивті телеарна тек өзі бағдарлама әзірлеп қана қоймай, көркем фильмді жасауға да қауқары жетеді. Мысалы, кейбір сюжеттік желілерін дамытып, сәтті аяқтайды дегендей. Интерактивті телеарнаны телевикторинаның шығуына да мүмкіндік тудыра алады. Оны сатып алу арқылы барлық ақпаратқа қол жеткізуге болады. Мульти-медиа әлемді өзінше ойлауына, виртуалды өмірге араласуына септігін тигізеді. Интернеттің сервері сайлау кампаниясы туралы да жедел ақпарат бере алады. Сайлаушылар барлық жағдайды қадағалай алады.

Lycos арқылы іздеу жүйесі сайлауды президент немесе губернатордың деңгейінде ғана емес, студенттер арасында қалай өткеніне дейін біле алады.

Серверлер де ұйым сияқты тек ресми мәліметтерді ғана жарияламайды, тәуелсіз акпарат көздерінен де де алуға тырысады. Сондай-ақ сауалдарды да жариялай алады. Зондаждың нәтижесі де серверге жарияланады. Онда сайлауға қатысты жазылған сөздер мен саясаткерлердің имиджіне қатысты жазылған аудиотаспалар да осы серверден орын алады. Сервердің өзі сайлаудың тізіміне дейін жазып қояды.

Сервердің өзі бейресми және саясиланған жүйе болуы да мүмкін. Ақпараттық жағында партиялардың сайлау алды кампанияларына қатысты материалдарын ешқандай бағытқа бұрмаламастан жарыққа шығарады.Саясаттанған серверде арнайы бір партияның бағдарламасын насихаттап, сайлаушылырдың көңілін аталмыш партияға бұруға тырысады. Саясаттанған серверлер өз көзғарастарын бірінші сөзден- ақ байқатады.

И. Огородниковтың айтуынша, көптеген батыстық және жергілікті сарапшылар интернет 5 жылдың ішінде халыққа биліктің айқындығын ашық көрсете алатындығын болжаған.

Ресейде интернет абоненттерін он мыңнан астам адам пайдаланады. АҚШ-та 25 млн-ға жетті. Ресейде 1995 жылдың қазан айынан бастап 200 интернет сервері қосылды. Сондықтан да “Известия” газетінің тілшісі Ельциннің әйелі туралы, оның партиясының программасы туралы мәліметті осы интернет серверінен тапты.

Кезінде интернет ақпаратты тез әрі жылдам беретін мықты БАҚ-ның біріне айналуы мүмкін.
“Тайм” газеті Ельцинді сайлау кезіндегі американдық кеңесшілер туралы.
Мұндай кеңесшілердің болуының өзі үлкен құпия. Сондықтан да күнделікті басылым үшін бұл эксклюзив, саяси сенсация тудырады. Бұл туралы көптеген басылымдар жазды. Тіпті “Караван” газетінің өзі бұл оқиғаны жарыса жазды. “Яғни сионистик-империалистік дақпырт нақтыланды. Құрамында фамилиясына қарағанда еврей ұлты мен кеңестік мамандардан тұратын американдық топ 4 айдың ішінде құпиялы түрде сайлау алды кампаниясын жүргізгендіктен денсаулығы нашар, жыл басында сайлаушылардың 6-ақ пайызы дауыс берген Борис Ельциннің беделін асқақтатып жіберді. Тіпті көз сенбейтін жеңіс сыйлады. ” (1996 жылғы 4 қыркүйек.) Бұл эксклюзивте кеңесшілер туралы асыра жазылғанымен “Тайм” басылымында жарияланған тәсілдерімен ерекше. Қоғамдық пікірді қалыптастыруға ұмтылған зондаждар да Ельциннің беделін асырды. Бірақ бұл өте үлкен адасушылық болды дейді американдықтар. Олар өздерінше сауалнама жүргізіп, басқаша көрініске жол берді.

Американдықтар біздегі сайлау жүйесін біле тұрып, оны құптағанымен әлі де жеткіліксіз деп санады. “олар Ельциннің жеңіске жетуіне заводтың директорлары, жергілікті билік орындарының қол астындағыларды қыспаққа алып дауыс бергізуі әсер етті ” дейді.Бұл тек Ресейге ғана қатысты ма ?

Олар жалақының кешіктіріліп берілетінін білетін. Барлығына уақытында берілу керек емес пе ? Сол кезде қарапайым халықтың ақшасын уақытында беру керек деген ұранды алға ұстап Ельцин шықты. Ал, БАҚ алдында тұрған міндеттің бірі- Ельциннен басқа альтернатив яғни балама адам жоқ дегенді көрсету. Демек коммунизмге қарсы көзқарастарды көбейту.

Бірақ барлық кеңестер уақытында қабылданбады. Американдықтар телевизия эфирінен сөйлеудің уақытын 15 минутқа қысқартуға кеңес бергенімен ол 1 сағатқа созылды.

Ол сахнаға бара жатқан кезде қасында бірде-бір танымал адам болмады. Қасында тек ұқыпты киінген адамдар ғана жүрді. Бірақ ол кезде Ельцинді ешкім танымағандықтан қол шапалақтау деген дәстүр болмады.

Ол ештеңе уәде етпеді. Халық оған сенбейді. Белгілі болғандай халыққа ұзын-сонар кезек күту ұнамайтын. Сондықтан олар азаматтық соғыс ашуға даяр еді. Әсіресе билікке деген халықтың ашу-ызасын, тоталитарлық жүйеге деген ренішін БАҚ күні-түні көрсетті.

Бір клипта Ельцин таңғы сағат 6 да жүгіріп жүреді. Ал американдықтар бүкілхалықтық қолдауға ие екенін көрсетуге тырысу үшін әйелін де іс-әрекетке жұмылдырды. Неғұрлым халықтың көкейіндегі жайларды көрсету арқылы, ол Ельцин соның бастаушысы ретінде көрсету оған жол ашты.

Американдық кеңесшілер Ельцин мен Зюгановтың телесайысына қарсы болды. “Біз ұтыламыз” деп шындықтарын айтты. Олар Ельцинге қарсы топтан қорықты. Лебедьтің дауыс санын Ельцинге берудің жолын қарастырды. Нәтижесінде оның жақтастарының Ельцин 56 пайыз дауысына қол жеткізді.

“Тайм” басылымының жазуынша, Ельциннің қол астындағылар телевидение арқылы халықты кеңестік жүйенің қорқынышты жағдайларымен сусындатты.

Дегенмен американдықтар өз дегеніне қол жеткізді.

Бүгінгі күні қазіргі заманға сай қандай ақпарат тиімді екенін ескерген жөн. Егер осы бір жаңалықты ескермеген күнде жеңіске жету қиын.

Англия - экономикалық және қаржы жайындағы ақпараттардың маңызын бірінші болып аңғарған ел. Оларда “Файнэншнл таймс” деген газеттері әлемдегі беделді басылымға айналды. Оның әрбір беті нақты ақпараты бар кестемен толықты. Мысалы, көмірдің бағасынан бастап, бағалы қағаздардың қанша тұратынына дейін жазылды.

Рейтер ақпарат агенттігі тек экономикалық жағынан өркендеген жоқ, тіпті американдық ірі ақпарат агенттігі ЮПИ-ді де сатып ала жаздады. Себебі экономикалық тұрақтылық пен қаржылық ақпаратқа мойын бұру. Саяси жаңалықтарды сату барысында акталмай қалған шығынның орнын қаржылық ақпарат жапты.

Британияда әлі күнге дейін қаржылық жағынан мәлімет беретін пресс-ұйымдар гүлденіп келеді.

Көп жылдан бері Англияда журналист болып жұмыс істейтін Спартак Беглов “Британская печать на исходе века” (Москва1995) кітабында “Файнэншл” біресе “Файнэшнл” деп жазған. Оның ойынша, “Файнэншл таймс” Лондон, Париж, Нью-Иорк пен Токио, Франкфуртте бір уақытта әлемнің бес астанасына таралатындығын тілге тиек еткен. Европалық бизнесмендер мен экономистердің арасында басқа басылымдарға қарағанда “ФТ-ні” жаздырып алушы газет оқырмандарының саны да 4 есеге өскен.

Ресейде “ФТ” мен “Известия” газетінің біріккен “Финансовые известия” деген басылым бар. Егер ФТ оқырмандарын ақпаратты толық бере білгені үшін тартса, ал ағылшындық “Экономист” газеті қысқа әрі нұсқалығымен тартады. “Экономист” басылымына жазылушылардың шетелдегі оқырман саны 80 пайызға жетті. Алайда бар –15 пайыз табыс әкелетін. Ол 12 мың фунтстерлингті құрайды.

Редакцияның құрамында “Экономист интеллидженс юнит” атты зерттеу қызметі жұмыс жасайтындықтан олар газетте құпия қызмет көрінеді. “Рейтер” электронды брокерлік қызметке көшті. Бұл дегеніңіз телеграфты агенттік әлемнің көптеген банктерінен 19 мың диллерлік видеоматериал алады деген сөз. Есесіне 50 пайыздық валюталық келісімдер жасалады. Мұнда 10 мыңнан астам адам жұмыс істейді. Мәскеудің өзінде 50 тілшісі бар. Әлемнің 150-ден астам елінде тілшілер қосыны бар. Рейтерге түсетін 70 пайыз табыс осы экономикалық жаңалықтарды таратудың нәтижесі, ал саяси ақпараттар бар-жоғы 10 пайызды құрайды. Яғни бір жылдың ішінде агенттік бір жарым миллион фунт стерлинг пайда табады.

90 жылдардың басында Рейтер Лондондағы “Висньюс” видеоқызметін жаулап алды. Ол “Рейтер ТВ” деп аталды. Ол әлемнің 10-даған еліне ақпараттық телесюжеттерді таратумен айналысады. Сондай-ақ Рейтер британдық Ай-Ти коммерциялық телеарна негізінде қайта құрылды. Басты мақсат-телеарна негізінде тәуелсіз телеақпарат агенттігін құру.

“Дәмсіз”, “көңілсіз” деп саналған қаржылық-экономикалық жаңалықтар газет-журналдың немесе телеграфты агенттікте ғана емес, көңіл-көтерушілікке бағытталған телеарналарда да көрсетіледі.

Мир телеарнасынан шығатын “Телебазар” бағдарламасы ғаламдық телемаркет нұсқасына лайықталған. Бұл супермаркет телеарна арқылы тауарды сату, оған тапсырыс беру сияқты жүйені қалыптастырды.

Экономикалық ақпараттың электронды пішінін В. Кулев “Деловая пресса Россий” атты өз зерттеуінде қозғап өткен. Оны экономикалық ақпараттың аудиовизуалды пішінде таралуы қызықтырды. Тауарға ақшасын төлеп қойған тұтынушы кез-келген уақытта оны пошта мен факс арқылы алуына болады. Ресейде де экономикалық ақпараттарға сұраныс жоғарылаған. Бұны “Деловой мир”, “Эконмическая жизнь”, “Финансовые известия”, “Коммерсант-Дейли”, “Ин-бизнес”, “Содружества” басылымдарының жарыққа шығуынан-ақ аңғаруға болады.

Алыс шетелдерде бизнес-ақпарат көбінесе газеттің бір бетіне немесе блоктарында ғана жарияланады. Іскерлік ақпараттардың көпшілігі тұтынушыларға электронды арналар арқылы ғана жетеді.

Ал Ресейде экономикалық ақпараттар көбінесе қоғамдық-саяси басылымдарда да жарияланады.

ИТАР-ТАСС агенттігі де іскер агенттікке айналды. Бұл агенттік қазір ЭКО-ТАСС деген орыс-ағылшын тілдерінде бюллетень шығарады. ИТАР-ТАССта сонымен қатар телевизиялық ақпарат агенттігі де бар. Олар РТР телеарнасынан аптасына “Бизнес В России” деген бағдарламаларын шығарады.

Модемді байланыс бәсекелестердің алдын орауға көмектеседі.

Ресейде іскер басылымдардың саны 300-ге жетті. Мәскеудің бір ауданында ғана 60 басылым жарық көреді. Ал Петербургтегі аудандардың өзінде 10 нан асады. Бұл Ресейдегі қарқынды дамып келе жатқан саланың біріне айналды. Сондай-ақ “Приглашаем на работу”, “Акционер”, “Рынок”, аудандық басылымдардардан “Экономика и мы”- Уфадан “Деловая провинция’газеттері шығып тұрады.

Соған ұқсас бізде “Кустанайские вести ” деген басылым бар. Ол 43 мың данамен шығады. Қандай бір республикалық басылым мұндай тиражбен мақтана алмайды. Қазақстандық бұл газетте Қазақстан бидайына қызуғушылық танытқан Ресейдің 5 облысында таралады. Олар тіпті ресейлік жарнамаларды да жариялай береді. Бұл газеттер экономикалық, қоғамдық-саяси тақырыпты араластырып жаза береді. Оны ғылым докторы В. Харченко басқарады. Ол газетке жазылушы оқырман ақшамен емес, астықпен жазылуына мүмкіндік жасаған. Кейде тіпті қарызға жаздырып алады, кейін астық жинау кезінде есеп айырысады. Харченко қазақ газеттеріне де экономикалық қолдау көрсетіп қояды.

Ресейде тегін газеттер де тәжірибеден өтіп жатыр. Олар көп жағдайда жарнама-анықтамалық бағытта жарияланады. Сол жарнамадан түскен қаржы газеттің шығуына мүмкіндік туғызып отыр, пайдасы болғандықтан газеттер тегін беріледі.

Ал, Қазақстанда осыған ұқсас “Ва-банкь” газеті бар. Ол 170 мың данамен таралады. Таратушылар оны пошта жәшіктеріне салады. Сондай-ақ газеттің жарнамалары телеарна мен радиодан қайталанады. Мәселен “31 телеарна” мен “Тотем” радио-телестанциясында көрсетіледі. Содан кейін Алматыдағы 6 телеарнаға тарайды.

Профессор С. Гуревич “Редакциялық менеджмент негіздері” кітабында талдау жасайды. (М, 1994) Барлығын қорытындылай келгенде редакциялық менеджмент -бұл жоғары пайда табуға мүмкіндік туғызатын, құрылымдардың белсенділігін арттыруға бағытталған, сондай-ақ тосқауыл мен қандайда бір кедергілердің алдын алатын басқарудың саласы. Бірақ газетті табыс көзі деп айту қиын. Егер оны сатудан түскен пайда газеттің жарты шығынын ғана өтесе, ал жарнама шығынның 80 пайызын жабады десе болады.

Редакция менеджері - бұл бойында жігері бар, басқарушылық пен қарым-қатынас саласында ұйымдастырушылық қабілеті басым адам . Редакцияның табыс пен жетістікке жетуі сол адамға байланысты. Сөзімізді дәлелдей түсу үшін “Друг народа” газетін шығарушы Маратты мысалға келтіруге болады. Ол ұлы француз революциясы кезінде өзі газет шығарушы редактор, материалдар авторы және оны таратушы ролін атқарған. Ол “Лимонка” шығармасымен әйгілі болған жазушы Эдуард Лимоновқа жақын болды. Бірақ оның шығармасында жауапкершілігі бары да, жоғы да бар қызметкерлер жөнінде жазылған еді.

Экономиканың жақсы бағытқа өзгеруі тек телебағдарламалардың мазмұнының немесе газет бағанасының өзгеруіне ғана емес, газеттің толық өзгеруіне әкеп соғады. Ресейдің өзінде 1990-1993 жылдар аралығында мыңға жуық жаңа газет пайда болды.

Сондай-ақ шетелдік инвесторлармен біріккен баспалық өнімдер де пайда болды. 1992 жылы Известия газеті американдық бизнесмендермен бірігіп “We-Мы” деген ағылшын-орыс тілдерінде күнделікті газет шығарды. “Московские новости” газетінің ұжымы мен атақты Нью-иорк таймс газеті орыс тілінде “Нью-Иорк таймс” атты күнделікті-дайджесті шығарды.

Тіпті өмірі өзгермейтін ТАСС көзғарасы да өзгеретін болды.

ИТАР-ТАСС пен РИА ақпарат агенттіктері Интерфакс пен Студинформ сияқты мемлекеттік емес және жеке ақпарат көздері мен бірігіп ақпарат тарататын болды.

Қазір әрбір редакция үшін бизнес-жоспар маңызды. С. Гуревич “Газета и рынок: как добиться успеха” деп аталатын еңбегінде шығын мен жетісттікке жеткізудің жолдарына арналған 34 тармағын атап көрсеткен.

ШЫҒЫНДАР

1. 
   Бүкілредакция шығыны
   
2. 
   Штаттағы қызметкерлерге төленетін жалақы.
   
3. 
   Әлеуметтік сақтандыруға кететін шығын.
   
4. 
   Әлеуметтік сыйақы қоры
   
5. 
   Әлеуметтік даму қоры.
   
6. 
   Іс-сапарға кететін шығын
   
7. 
   Телефон, факс, пошта шығындары
   
8. 
   Өкілдік шығындар
   
9. 
   Маркетинг бюджеті
   
10. 
    Құрылтайшы шығыны
    
11. 
    Баспаға кететін шығын
    
12. 
    Жихаз бен бөлмені жалдауға кететін шығын
    
13. 
    Редакция жабдықтары мен ғимаратты сақтандыруға кететін шығын.
    
14. 
    Ғимаратты ұстап тұру шығыны.
    
15. 
    Жыл сайын жасалатын жөндеу жұмыстары мен амортизациялық шығындар.
    
16. 
    Кеңсе заттарын сатып алуға кететін шығын.
    
17. 
    Көлік шығыны
    
18. 
    Газет-журналға жазылу
    
19. 
    Жан-жаққа өнім даналарын жіберу шығыны
    
20. 
    Мемлекеттік бюджетке кететін шығын.
    
21. 
    Журқор мен әдебиқорға кететін шығын.
    
22. 
    Журналистердің өмірін сақтандыру.
    
23. 
    Штаттан тыс қызметкерлерге төленетін жалақы
    

а. шығармашылық адамдарға

б. редакциядан тыс авторларға төленетін сыйақы

в. ақшаны жіберу шығыны

24. Әлеуметтік сақтандыру

25. Қағаздың бағасы

26. Баспаханаға кететін шығын

27. Газетті тарату және жеткізуге кететін шығын

28. Фотоиллюстрация мен ақпарат алуға (ИТАР-ТАСС, Интерфакс және т.б.)

Кірістер

1. 
   Газеттің данасын таратудан
   
2. 
   жарнамадан түсетін пайда
   
3. 
   Бүтіндей бетті сатудан түсетін пайда
   
4. 
   Баспа өндірісінен түсетін түсім
   
5. 
   коммерциялық істерден түсетін пайда.
   
6. 
   Банктерде сақталудағы қаржыдан түсетін дивидент, резервті қордан түсетін пайда.
   

Сондай-ақ концернге орыс-америка радиостанциялары “Радио-Максимум” сонымен қатар Санкт-Петербург, Берлин, Варшава, Нью-Иорктің коммерциялық өкілдігі мен бюросы кіреді.

Нарық тек жаңа газеттің пайда болуын ғана қамтамасыз еткен жоқ, сондай-ақ шетелдік капиталдардың бірігуімен ашылған редакциялы басылымдар мен ірі концерінді дүниеге әкелді.

Нарық кейде газетті құлдырауға да ұшыратады. 1996 жылы Ресей журналистері мемлекет тарапынан көрсетілетін жеңілдіктер үшін күрескен еді. Содан кейін барып, Ресей Федерациясы отандық бұқаралық ақпарат құралдарына берілетін жеңілдіктерді сақтап қалу туралы шешім қабылдады. Бұл Ресей БАҚ үшін ақпаратты обьективті түрде беру мақсатында қосымша жауапкершілік жүктейді деген сөз. Ал Қазақстан БАҚ-на ондай жеңілдіктер де жоқ.

Баспасөз көзқарастарды, пікірлерді еркін жазуы шарт. Мәселен 1996 жылғы президент сайлауы кезінде Мәскеу телеарналарының біржақты пікір білдіргені үшін саясаткерлер мен телекөрермендер өз реніштерін білдірген.

Тіпті КВН студенттік командалары да президент сайлауы кезінде Ельцин мен оның отбасын шақырып , нешетүрлі ойындар өткізген болатын.

Думаның өзі де бірнеше мәрте президенттің өз арнасы болу керек деген ұсыныс та жасаған. Пікір алуандығының болмауы баспасөздің жоғары жаққа жалтақтайтынын білдіреді. Ол баспасөздің данасын қысқартуға, идея мен пікірлердің құлдырауына әкеліп соғады. Жалпы айтқанда баспасөзде плюрализмнің болмауы қауіп төндіреді.

Баспасөз концентрациясы теория жүзінде саяси және мәдени пікірталас ауқымын азайтады.

1944 жылы Францияда шыққан плюрализм заңын ордонанстар қамтамасыз етуі керек еді. 1984-1986 жылы заңгерлер плюрализмді БАҚ жеңілдік пен шектеудің арқасында сақтап қалуға болады деп күресті.Сондай-ақ мұндай қарама-қайшылыққа толы заңдар басқа елдерде де бар.

Плюрализмнің екі түрі бар. Біріншісі “ішкі”, екіншісі “сыртқы” плюрализм . Жан-жақты ой-пікірлердің жинақталып , бір басылымда жарық көруі ішкі плюрализмді көрсетсе, ал сол пікірлердің басқа да тәуелсіз газеттерде басылуын сыртқы плюрализмге жатқызуға болады.

Сондықтан АҚШ-та АП және ЮПИ атты екі ақпарат агенттігі бар. Солардың бірі қаржылық дағдарысқа ұшыраған кезде АҚШ ЮПИ-ді шетелдік миллионерлерге сатуға рұхсат бермегенімен қоймай, оның өркендеуіне жол ашты.

АҚШ-та сөз бостандығын қамтамасыз ететін, оған арнайы мінездеме беретін комиссия жұмыс істейді. Ол комиссия басылымның жан-жақты дұрыс ақпарат беруі редактордың ұяты мен адамгершілігіне байланысты деген тұжырымға келеді. Редакторлар көп жағдайда бейтарап саясат ұстанса, ал оның басшылығын тек табыс қызықтырады.

Алайда мұндай іс-әрекеттер тек идеализмді ғана көрсетеді.

Мысалы 80 жылдары “Таймс” газетінің қожайыны Мэрдок болды. Ол өзіне ұнамаған журналистер мен редакторларды оңды-солды ауыстыра берді. Сондай-ақ Мэрдок “Таймс” газетінің саясатын Маргерет Тэтчердің бағдарламасын насихаттауға арнады.

Сондықтан заңгерлер плюрализмге жол бермейтін монополист басылымдарды азайтып, жаңа басылымдар тобын құруы керек деген уәжде болды. Яғни бірнеше бастықтан бір қожайын әлдеқайда артық деген пікірде. Яғни бір қожайын тек бақылау акциясын ғана емес, оның ірі табысына да ие болуы керек. Заңгерлер жарнама бірден басылым қожайынына емес, қоғамдық орталыққа түссе дейді. Аталмыш орталықтан аз қаржыландырылатын басылымға бөліп берілер еді. Мемлекет тек жеке басылымдардың өмір сүруін ғана қамтамасыз етпейді, оларға 25-50 пайыз қаржылық көмек көрсетіп, керекті толқын мен техника жағынан да қолдау көрсетеді.

1996 жылы 8 қазанда “Казахстанская правда” басылымында жарияланған президент жолдауы плюрализмге жатпайды деуге болмайды. Мұнда Нұрсұлтан Назарбаев “бізде саяси құрылым ауқымы кеңейіп келеді. Сондықтан бізде сөз еркіндігі мен сынға алуға мүмкіндігі бар” деп айтқан еді. Сондықтан Қазақстан Орта Азия елдері ішіндегі плюрализм деген сөздің түп-төркінін ертерек түсінген елдің бірі.

Телевизиялық бағдарламалар
Қазақстанда теледидардан өткен бағдарламаларды газетке басу деген тәсіл сирек. Мемлекеттік телеарналар бұл мәселені көтергенімен басылымдар оны ақысыз басқысы келмейді. Әсіресе қазақша бағдарламаларға келгенде бәрі сараңдық танытады. “TVшанс” газеті бұл олқылықтың орнын толтыруға тырысты. Оның құрылтайшысы “Караван” ашық акционерлік қоғамы. Түрлі-түсті бетпен шығатын газет телевидение мен кино мәселелерін жиі жазып тұрады.

Басқа елдерде телевизиялық бағдардарламаларға арналған арнайы басылымдар бар. Бірақ ол газеттік форматта емес, журналдың пішінінде басылады. Күнделікті басылым сияқты олардың түр-түсі безендіріліп, көбінесе адамдар жайлы ақпарат көбірек береді.

80 -жылдардың соңында Францияда жиырмаға жуық арнайы журналдар шықты. Ол 12 млн. данамен тарады. Бірінші орында “Теле-сет-жур” басылымы тұр. Ол Ашетт атты ірі топтың көмегімен 1960 жылдан бері жарық көріп келеді. 1993 жылы оның данасы 3 миллионға жетті. Сондай-ақ “Теле-сеть-жур” журналының қосымшасы да шықты.

1983 жылы Ашетт тобы “ТВ Кулер” журналын бір жарым мың данамен басып шығарды. 1989 жылдан бастап журнал “Теле-сет--видео” деген жаңа атқа ие болды. Сондай-ақ, Францияда 1966 жылдан бері бір жарым миллион данамен шығатын “Телепош ” деген басылым да бар. 1986 жылдан бері 2 миллион данамен “Теле-стар” журналы шықса, ол кейіннен “Теле-луазир” деп атауын өзгертті.

Католиктер де телеарнаны қолдайды. Олар 1950 жылдан бастап жарты миллион данамен “Телерама ” деген басылым шығарды. Ол сараптамалық мазмұны мен телевизиядағы бағдарламалардың форматына көп көңіл бөлді.

80- жылдардың ортасында газеттердің телевиденияға арналған қосымшалары шыға бастады. Ол тек “Фигаро” тобына жататын газеттерде ғана емес, тәуелсіз басылымдарда да болды.

Эрсона тобына жататын “ТВ магазин ” журналы Ашетт тобына жататын “Теле-сет-жур” басылымымен бәсекелес болды. “Эбдо ТВ” басылымы да Ашетт тобына жататындықтан ол арзандатылған бағамен барлық батыс киоскілерін жаулап алған. Оның данасы 2 миллионға жетті.

Ары қарай олардың тиражының өркендеп өсіп, қанат жаюына монополияға қарсы заң жол бермейді. Онсызда Эрсананың тобына жататын “ТВ магазин” мен Ашетт тобына жататын “Эбдо ТВ” басылымдары 1993 жылы нарықта 25 пайызға дейін жетті.

“Фигаро ТВ ” Фигароның қосымшасы жұма сайын болғанымен тегін таратылады. Монополия басқа елдің нарығын да жаулап алды. Ашеттің “Телепрограмма” басылымы Испанияда да таралатын болды.

Франциядан басқа елдің нарығына кіріп қана қоймай өзге елдің басылымдарын да өздеріне енгізеді. Француз филиалы болып келетін Грюнер унд Яр неміс концерні 1986 жылдан бастап “Теле-луазир” телевизиялық апталық басылымын шығарды.

Алайда шынын айту керек, Украинада ОРТ телеарнасын мүлдем көрсетпеді. Ал Әзербайжанда да тек сағат 6 дан кейін ғана көрсетілуге рұхсат етілген. Ал спутниктік антенна арқылы көруге әзерге ешкімнің жағдайы жоқ. Онда МИР телеарнасы жергілікті аудандарға тарала ма ? Өкінішке орай, Қазақстан арналары онсыз да толық болғандықтан, кейбір коммерциялық арналар “МИР” телеарнасының телебағдарламаларын сатып алуға қарсы емес.

Украинаны мысалға келтірсек. Украина телерадио тарату ұлттық кеңесінің төрағасы В. Петронканың айтуынша, елдерінде ОРТ телеарнасы заңсыз таралып жатыр. Заң бойынша, әрбір каналда шетелдік бағдарламаларды көрсету 50 пайыздан аспауы тиіс. Ал ОРТ телеарнасында 50 пайыздан астамы шетелдік өнімдер.

Қазір Украинаның көпшілік жерінде “Маяк” бағдарламалары таралады. Кейбір батыс облыстарында ОРТ мен МИР бағдарламасы көрсетіледі.

Осы заңның нәтижесінде Украинаның телеөнімдері 50 пайызға жетпей қалған. Егер көрсетілім спутник арқылы жүзеге асатын болса, онда Украина халқының көпшілігіне үлкен тәрелке қойылмаған. Егер МИР телеарнасы трансляцияланатын болса, оған арнайы кісі береді. Арна тазалығы сақтала ма ? МИР телеарнасы үшін үлкен мәселеге айналып отыр. Білетініміздей Мир телеарнасындағы бағдарламаның тең жартысы шетелдік өнімдер.

Сондай-ақ, Украинада Франциядағы сияқты теле-радио мәселелерімен айналысатын Ұлттық Кеңес бар.

Ал, телеарналарды өз өнімімен толтыру ол да Франциядан алынған. Кеңес 4 адам президент ұсынысымен мен 4 парламент спикерінен құрылады.

Белорустарда Мир телеарнасын ұлттық арналар арқылы таратуды көздеп отыр. Ол туралы Беларусь Республикасының премьері былай деген еді. “Екі компания арасында жасалған келісім шарт Мир телеарнасының ұлттық арнада көрсетілуіне мүмкіндік беріп отыр. Сондықтан республикалық эфир арқылы Беларусь халқы ТМД-да болып жатқан оқиғадан хабардар болады” деп сенім білдірді .

Белоруссия алғаш рет Минск-Москва деген телекөпір өткізді. Армения Мирдің күндізгі бағдарламаларын кешкісін алдын ала жазып алынған жазбадан көреді. Ол ОРТ телеарнасынан шығады. Арменияда ОРТ телеарнасынан сағат 19.00-ге дейін көрсетілмейді. Яғни Мәскеу уақыты бойынша 18.00. ОРТ телеарнасындағы МИР бағдарламаларын тек республиканың 40 пайызы ғана оның өзінде Ереван маңында тұратын халық қана тамашалай алады. ОРТ-ның өзінде МИР бағдарламасы армян тілінде көрсетіледі. Тағы бір ерекшелік күндіз МИР-ден өтетін 45 минуттық бағдарлама кешкісін 20 минут қана көрсетіледі. Сондықтан олар МИР-дің ескі және жаңа сюжеттерін қысқартып бере береді.

Ал Грузияда МИР телеарнасы көрсетілмейді. Бұл мәселе әлі күнге дейін шешімін таппаған. Ал Қазақстанда МИР телеарнасы ұлттық телеарналарда көрсетіледі. Яғни бүгін бар , ертең жоқ деген қағидамен өмір сүруде.

Қырғызстанда МИР телеарнасын бәсекелес телеарна деп есептейді. ОРТ-да МИР бағдарламасы көрсетілмейді. Оны Пирамида телеарнасы ғана МИР мен Мәскеулік “Телеутро”бағдарламасын көрсетеді.

Молдовада оппозиция МИР телеарнасына ұстамдылық танытуда. Молдовада да Украина сияқты ұйымдастырушылық кеңес бар. Молдовада МИР телеарнасының өнімдерін сағат 12.10 да жазып алады да, ОРТ телеарнасынан 18.00-де көрсетіледі. Ұзақтығы 40 минут.

Санкт-Петербургте МИР телеарнасының бөлімі қызмет істейді. Өйткені, геосаясат жағынан қарағанда бұрын Ресей астанасы болған Санкт-Петербург арқылы МИР телерадиокомпаниясы Балтық елдері мен Скандинавияға таралады.

МИР телеарнасының бағдарламалары аталмыш елдерде көрермендер жүрегіне бірден жол тартты. МИР телеарнасы арқылы спутниктік каналдардың барлығын жаулауға мүмкіндігі бар. Сондықтан Петербург журналистері МИР телеарнасынан көп үміт күтеді.

МИР телеарнасы МОДЕРН РАДИО каналымен де қоян-қолтық жұмыс істейді. Бұл Ресейдегі ірі теле-радиокомпанияларының бірі.

МИР-дің Санкт-Петербургтегі бөлімшесі парламентаралық ассамблеясы МИР-дің спутниктік каналдар арқылы таралуына қарсы емес. Олар қажетті құрал-жабдықтың бәрін дайындап қойды.

ИТАР-ТАСС ақпарат агенттігі ассамблеяға өз каналдарын пайдалануға рұқсат беріп отыр. Бірақ ассамблея өзіне жақын МИР телеарнасына ғана беруді жоспарлап отыр.

МИР -да көп функционалды спутниктік телерадио тарату жүйесі бар. Корпорация кейбір аудандарда жер спутниктік станциясын орнатты. Оны екі жақты байланысқа қолданады. Әсіресе, телекөпір мен басқа да арна бағдарламаларын басқа елге тарату үшін қолданады.

“Романтис” құрал-жабдық фирмасының өнімдерін Алматы, Бішкек, Ереван, Баку, Санкт-Петербургта пайдаланады. Жергілікті спутниктік станция телефон мен факстік мәліметтерді жіберуге де септігін тигізеді.

Бұл мүмкіндік Интелсат-604 атты кең бағытты транспортерді жолдағаннан кейін туды. Ал жергілікті спутниктік станция Душанбе, Кишинев, Тбилиси мен Ташкентте салынды. Москвада “Станционар” деген телепорт салынды. Жобаның нәтижелі жүзеге асуының салдарынан қазір 5 теле және 15 радиоканал жұмыс істейтін дәрежеге жетті. Бұл радио-1 және Маяктан да көп компания мыңнан артық телефон байланысы мен компьютерлік көпір алып отыр.

Жеке спутник, жеке телевизия-радиоарналар мен компьютер болғалы Санкт-Петербург журналистерін қуандырады.

Сондай-ақ МИР ТМД-дағы 11 құрылтайшысымен шектеліп қалмауда. Олардың қызметіне “СИ-ЭН-ЭН УОРЛД РИПОРТ”контрибьютері қатысады. Бұл тележурнал сюжеттер жібереді. Ендігі кезекте Неміс толқыны тұрғандықтан, ол компьютерлік техникамен жабдықталған. Мұндай технологиялар Қазақстандағы республикалық радиоларда да бар.

Ол электронды монтаж жасауға керекті бағдарламаны компьютерден табуға , бағдарламаны тез жазуға көмектеседі.

Сондықтан МИР телеарнасы бірден технологиялық жабдықтарға көше ме әлде оны біртіндеп енгізу мәселесін шешуде. Компьютерлік технологиялар радио тарату желісіне көп қаржыны талап етеді.