Карбозова булбул давлетханкызы
жүктеу/скачать 3,13 Mb. Pdf көрінісі
|
karbozova-b-d-dissert
| Әйелдер бастарына ақтық ақ жаулық
салады (Қазақ тілінің аймақтық сөздігі). Өлікті жөнелтуде, ақ арулап жерлеуде ақтық матасы қажет етілетінін де жақсы білеміз. Оны да ақтыққа орау деп атайды. АҚТЫҚ 2 – ескі наным бойынша киелі, қасиетті жерлерге байлап, ілінетін шүберек. Бағзыдан келе жатқан сан алуан сенім наным мен дүниетанымдық ұстанымдардан туындаған ғұрыптық рәсім. Қалыптасқан үрдіс бойынша, ақтық көбінесе киелі деп танылған жерлерге, иенде дара өскен ағашқа, арасан, бұлақ басындағы тал, терек пен бұталарға байланған. Ақтық байлау арқылы әулие- әмбиелерден, ата-бабалар аруағынан тілек тілеген, яғни біреулер ұрпақ тілеп, бала сұраса, енді екіншісі ауруына шипа, көмек сұраған. Ақтық ақ көңіл, ақ тілек, амандыққа, адалдық, жолына арналып тағылатындықтан, оны байлаған кезде «А, құдайым, ақ жүрек, ақ тілегімен жалбарынамын, артын, жолын таза сақтай гөр!» деп тілейді. Ақтықты байлау рәсімін көбіне әйел адамдар атқарды. Қазақта тіршілік цикліне қатысты рәсім, жоралғыларда ақтық мынадай жағдайда, яғни сүндеттелетін баланың қоржынына, атына, «атқа мiнгізу» рәсімінде бала мінген аттың жал-құйрығына; жаңа көтерген отау үйдің шаңырағына; жаңа түскен келіннің қайын аталарының үйіне алғаш рет есік көріп енгенде есікке байланады. Тіршіліктің барлық саласында ақтық байлаудың алатын орны бар және ол қатаң сақталатын рәсімдер қатарына жатады: жаңадан айғыр таңдап қойғанда жалына ақтық байлайды, бәйгеге түсетін құнан, жүйріктің жал-құйрығына, жарысқа түсетін балуан қолына, пішілген (ақталанған) аттың құйрығына, мал пішкен пішпешінің қолының сағасына деген сияқты. Көктемде алғаш ақ молайған кезде сүт сауатын шелектің құлағына, қымыздың сабасына ақ шүберектен ақтық байлау міндетті рәсім болып табылады. Қазақы ортада ас, тағам мәдениеті мен осыған қатысты түрлі ғұрып-жоралғылар бойынша, ақ тағам басқа жаққа апару, сыйлау, дәм алмасу ғұрыптарында ақ тағамды құйып әкелген ыдыстың (торсық, сүйретпе, саба) құлағына ақтық байлап жібереді. Киелі бұлақ, арасан басына келушілер дұға оқып, тiлек тiлеп матаға түйiп ақша байлайтын дәстүр кейбір өңірлерде әлі де болса кездеседі. Ақшаның аз, көп болуы шарт емес, тек тiлек, ниет түзу болса болғаны деп санайды. Байланған ақтықтарды жолы түскен кез келген адам «Тiлегiң қабыл болсын!» деп дұға оқып, ақтықтан алынған тиын-тебендi алады. Бірақ, оны терiс iс-әрекетке, жағымсыз жайларға, арақ-шарапқа жұмсауға болмайды. Жерік әйел қақпанға түскен, атып алынған аң мен құстың немесе ауға түскен балықтың етін, әлде белгілі бір мүшесін жеп жерігін қандырам десе, аңшының мылтығына, қақпанына, балықшы қармағын, т.б. құрал-саймандарына ақтық байлауы тиіс. Мұндайда ақтық ақ шүберекке (матаға) түйілген дәм, ақша, жоралғысын беруі шарт. Және кәдімгі жіпті 34 ширатып байласа да болады. Егер, қару-жараққа, құрал-сайманға ақтық байланбаса, онда иесі оларды «аптауға» мәжбүр болады. Бақсы ойыны басталар бұрын зікір салғанда қолына алатын құрал сайманның (балта, күрек, қамшы және т.б.) мойынын ақ жіптен ақтық байлайды. Байқап отырғанымыздай, Ақтық 1 мен Ақтық 2 архисемалары ортақ. Түпкі түбірлі мағынасы – ақ мата. Бірақ неше түрлі қызметтік мәнге ие болған. Ақтық 1– тура мағынасында мата атауы ретінде танылса, Ақтық 2 – киелі рәсім ретінде қабылданады. Олардың дифференциалдаушы мағыналары: ақтық жаулық, ақтыққа орау, ақтықтан тіктіру, ақтық жырту – Ақтық1 семалық өрісін құрайды. Ақтық байлау, ақтық ілу, ақтықтан алынған тиын-тебен, ақтықтан түскен табыс, т.б. – Ақтық 2 семалық өрісін құрайды. АҚТЫҚ 3 – қайтыс болған жақын туған жанашырға немесе би, төрелер беретін мал. Ертеде ақтыққа атан түйе, жылқыға шамасы жетпегендер көбінесе қой атаған. Ешкі, сиыр бермейді. Қойды қазаға байланысты науқанға атап береді. Ауқаты аздар болса мата берумен шектеледі. Ақтықтың негізгі атауы аза малы деп аталады Өйткені, бұл рәсім өзінің түптөркіні жағынан аза малы рәсіміне мейлінше сәйкес. АҚТЫҚ 3 – этнографизм болғандықтан, әрі қазіргі қолданыстан тыс қалғандықтан жасырын семаға айналған. Имплицитті сипаты басым. АҚТЫҚ 4 – інгенін қайытқаны үшін немесе биесіне шаптырғаны үшін бураның және айғырдың иесіне жасырын берілетін кәде. Оның құны көп болмайды. Бұл – айғырдың немесе бураның иесіне көрсетілген құрмет. АҚТЫҚ 5 – тыңшылық жасап, өсек-аяң жеткізгені, біреуді сүріндіру, ұтыстыру үшін немесе жағымсыз жасырын қызметі үшін берілетін сыйақы. Алайда ел арасындағы осы жаман әдетке ертеден тыйым салынған. Анықталғандар айып төлеген. Ақтық берушілер де қатал жазаға ұшыраған. Қазіргі таңда бұл сөздің қызметін пара сөзі атқарады. Көркем шығармада ғана кездесетін бұл қолданыс бүгінгі күні жасырын сема қатарына қосылды: «Омбыдан тағып қайтқан ақтығыңды ақтағалы тұрсың ба?» деп оған ауыр сөз айтады (Е.Саққұлақұлы). АҚТЫҚ 6 – немере (жерг.). (Аймақтық. Түрікменстан Республикасы: Ашхабад облысы, Ташауыз облысы; Қарақалпақстан). Ақтықтан туған балам да ер жетіп қалды (Түрікменстан Республикасы, Ташауыз облысы). Нөкістегі оқып жүрген ақтығымды сағындым (Қарақалпақстан). АҚТЫҚ 7 – дәнді егіске арналған жер. (Аймақтық. Жамбыл облысы: Мерке ауданы, Шу). Біздің жақта ақтық биыл бітік болды (Шығыс Қазақстан облысы, Ұржар ауданы). Бүгін ақтықты шауып жатқан көрінеді (Шығыс Қазақстан облысы, Ұлан). АҚТЫҚ 8 – Соңғы, ақырғы. Менің саған ақтық айтар ақылым мынау: осы өзіміздің елден шамаң келсе, алысқа кет. Кешегі күні бай болып, толықсып тұрған еліңде бүгін тіленші болып, тентіреп жүруден ауыр қорлық жоқ. Менің ақтық ақылым осы, Бұқарбай (М.Жұмабаев, Шығармалары). Ар мен жара кернеген, жаны күйген ақ сұңқар, ақтық күшін жинап ап, сұңқылдай қатты сөйледі (Ж.Аймауытов, Шығармалары). 35 АҚТЫҚ 9 – Адалдық, пәктік, кінәсіздік, жазықсыздық. Қайратың мен Сақтығың Көріне ме маңайда? Өлше істің ақтығын, Ынсап бар ма оңайда (Ш.Құдайбердиев, Шығармалары). Ғайша өсектен намыстанып жылап, әркімге шағып ақтығын айтып көріп еді, оның да паналығы болған жоқ (М.Әуезов, Қараш-Қараш). Осындай компонентті талдаулар когнитивтік лингвистика зерттеулерінің аясын одан әрі кеңейте түседі. М.В.Пименованың пайымдауынша, ассоциациялық тәжірибе мен лексика-семантиканлық өрісті пара-пар қойып талдауға да болады. А.П. Бабушкиннің «концепт – бұл ұжымдық сананың дискретті бірлігі. Ол тіл тұтынушының ұлттық санасында сақталады» деген тұжырымын негізге алатын болсақ, ұғым туралы танымды анықтау үшін сөздің семантикалық құрылымын екі жақты қарау керек: материалдық жағы (лексема), идеялық жағы (семема). Материалдық жағы – ұғымның тілдік көрінісі, яғни вербалдану ерекшелігі (фразеологизм, көркем-бейнелі сөз, мақал-мәтел,т.б.). Идеялық жағы – ұғымның мазмұнын, кодын ашатын ақпараттар (халықтың ассоциативтік, стереотиптік қабылдау, бейнелі ойлауы, т.б.). Осы жүйеге сүйене отырып, бірнеше мағынаға ие болған БАЛДАҚ омонимін талдап көрелік. БАЛДАҚ 1 – қыран құсты салт атпен алып жүруге арналған, құс салмағынан қолы талмауы үшін құсбегінің биялай киген оң қолының білегін сүйеп тұратын таяныш зат ретінде қарастырылады. БАЛДАҚ 2 – аяғы кем немесе мертіккен адамдардың сүйеніп жүруі үшін жасалған таяныш құрал деп білеміз. Балдақтың аяқ жағы бірегей, басы ашалы және ортасында ұстайтын ағаш таянышы болады. Ауру адам жазылғаннан кейін балдақты қайталап ұстанбайды. Керісінше балдақты аулаққа апарып тастайды немесе мертіккен басқа бір адамға тегін беріледі. Мұнысы – аурудың қайталанбасын немесе отбасының мүшелеріне дарымасын дегенді ырымдағыны. Балдақ ақсақалдықтың және адамның жасы келгендігінің айғақ- символы рөлін де атқарды. Екі балдақ ұғымының да қызметі ұқсас. Бірақ жасалу пішіндері мен қолданылу қызметі әртүрлі. Дегенмен, бұлардың қайсысы бірінші қолданысқа ие болса, соған ассоциациялық түсінік екіншісінің де солай аталуына негіз болған. БАЛДАҚ 3 – алтыннан және күмістен сомдап соғылған немесе құйылып жасалған көзі жоқ сақина. Ертеректе балдақты көбінесе ерлер салған. Балдақ сақина эстетикалық мәнінен басқа оның иесінің әлеуметтік статусын айғақтайтын символдық функция да атқарды. Қазақта «Алтын балдақ қол сәні, әшекей кесте тон сәні» деген сөз бар. Жүзіктің балдақтан айырмашылығы – жүзікке асыл немесе жартылай асылтастардан көз салынады [70]. БАЛДАҚ 4 – перде, шымылдық, кілемнің бау өткізетін сары жез шығыршығы, жалпақ таспа етіп жасалған бөлігі. Ол шымылдықты ысырып, жылжыту қызметін атқарады. Беткі жағын бұйымның негізгі өрнегіне, түсіне сәйкестендіре ою, кестемен әшекейлеп сәндейді. Қазақы ортада балдақ перде 36 мен шымылдықты әдетте көрші елдерден – Ресейден, Бұқардан, Қытайдан әкеліп отырды. БАЛДАҚ 5 – кесу, қырқу, шабу, қию қаруының қолға ұстар бөлігі, тұтқасы. Алтын балдақ тіркесі халық ауыз әдебиетінде жиі кездеседі. Балдақ – қылыш, семсер, қанжарларда адамның қолын қарудан қорғап, жауынгерге қарсыластың қаруын қағып, іліп бұрау арқылы қорғаныс жасауға мүмкіндік беретін қарудың маңызды бөлігі. Қылыш, семсерлердің сабы қолға ұстағанда, ал болаты (жүзі) қында тұрғанда көрінбей тұрса, балдағы қашанда көрініп тұрады. Сондықтан асыл, бағалы қылыш, семсерлерде олардың балдақтарының сәнді, әсем болуы ескеріліп, ұсталар оны көркемдеуге көп көңіл бөлген. Қазақтар балдағы алтындалып әшекейленген қылыш, семсерлерді осы сипатына сәйкес «алтын балдақ» деп те атаған. Мұндай алтын балдақты қылыш, семсерлерді әдетте биік дәрежелі адамдар, атақты батырлар ұстаған. Ерте кездегі жоғары дәрежелі ел билеушілердің қолына ұстайтын таяғының (асасының) алтын тұтқасы да алтын балдақ деп аталған. жүктеу/скачать 3,13 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|