Карфагендіктер Солтүстік Африка мен Атлант мұхитында ашқан географиялық жаңалықтары
жүктеу/скачать 21,26 Kb.
|
Карфагендіктер Солтүстік Африка мен Атлант мұхитында ашқан географиялық жаңалықтары
|
Карфагендіктер Солтүстік Африка мен Атлант мұхитында ашқан географиялық жаңалықтары Темірбеков А. Т. Г. ғ. к., Әл-Фараби атыындағы ҚазҰУ-нің профессоры Разах А. Н. География, жерге орналастыру және кадастр кафедрасының «7М05203-География» мамандығы бойынша магистранты, Алматы қ. Солтүстік Африкада Жерорта теңізінің жағалауына мықтап қоныстанған Карфаген мемлекеті VII ғасырдың аяғы мен VI ғасырдың басында б.з. д. Нумидия мен Мавретанияның ішкі аймақтарын жаулап алуға кірісті. Осы мақсатта карфагендіктер салыстырмалы түрде қол жетімді Телль-Атлас тау тізбегі арқылы оңтүстікке қарай жорықтар жасады. Олар тау тізбектерінің арғы жағындағы биік, жазық үстірттерде – жергілікті жазықтардың түрінде шоттарға айналған ағынсыз көлдер жолағы бар кең жазықтарды басып алды. Карфагендіктер үшін бұл биік жазықтар географиялық ашу боды. Атлас тауларының шығыс бөлігіндегі отырықшы ливиялықтарға қарсы соғыс қимылдарының нәтижесінде жорықты басқарушы Малхтың қол астындағы Карфаген әскерлері оңтүстікке қарай 35° солтүстік ендікке дейін, мүмкін одан әрі қарайғы жерлерді басып алды. Бұл жерлер "көптеген жабайы аңдары бар өте таулы орманды ел екен. Онда үлкен жыландар, арыстандар, пілдер, аюлар... мүйізді есектер (бөкендер?), жабайы ерлер мен әйелдер (адам тәрізді маймылдар) және басқа да көптеген жануарлар пілдер мен аюлар мекендеді" деп жазылған (Геродот, IV, 191). Жаулап алған жерлерді кеңейту Габес шығанағының жағалауынан батысқа қарай да жүргізілді. Нәтижесінде географиялық тұрғыдан тағы екі ірі көл ашылды. Олар Геродоттың жазбаларында Шотт-Джерид және Либика немесе Шотт-Мельгир деп аталған. Карфаген тек теңізде ғана емес, құрлықтағы саудада да (Жерорта теңізінің шығыс жағалауын мекендеген) финикиялықтардың мұрагері болды. Шөлді жолдарды күзетудің қажеті жоқ еді, өйткені мұнда карфагендіктер де — кем дегенде алғашқы ғасырларда-бәсекелестер болған жоқ. Саудагерлер сахараны үнемі кесіп өтпесе, мезгіл-мезгіл Жерорта теңізінің жағалауынан Нигер өзеніне дейін тауар тасушы керуендерімен ілесіп бірге жүрді. Транссахараның осы үлкен жолында "үш қала" басқа колонияларға қарағанда сөзсіз артықшылыққа ие болды, өйткені олар ішкі сауда орындарына (базарларға) шамамен 200 км жақын болды. Біздің заманымызға дейінгі 500-ші жылдарға жуық, дәлірек айтсақ, 470 жылы карфагендіктер Мелкарт бағаналарынан Африка жағалауы бойымен оңтүстік-батысқа қарай айтарлықтай алға жылжыды. Бұл ганнонның отарлық экспедициясының негізгі ісі болды. Ол 30 мың колонизаторы бар 60 елу ескекті кемеден тұратын флотилияны басқарды, Кемелерге тиелген жүк "нан және басқа да керек-жарақтар" болатын. Ол бірінші пунктті Гибралтардан екі күндік сапармен жететін – "жанында үлкен жазық жер бар" Себу өзенінің сағасындағы Мехдия колониясы болатын. Жалпы Африканың солтүстік-батыс жағалауымен оңтүстікке қарай жылжып, Ганнон тағы бірнеше колониялар құрды, барлық жерде қоныстанушылар қандай да бір өзеннің сағасына жеткенше тоқтамайтын, солардың бірі мүмкін Дра болар, 28° солтүстік ендікте жергілікті тұрғындар – берберлер – карфагендіктермен достық қарым-қатынаста кездесіп, сауда, жолаушыларды жүзуді жалғастыруға мүмкіндік берді. Ганнон жағалаудан алыс жерде саудагерлердің жүргенін, эфиопиялықтар қоныстанғанын біліп, олар биік таулармен қиылысқан елде өмір сүргенін ол Атлас тау жүйесінің батыс шеті екенін анықтады. Карфагендіктер Сахараның батыс шетіндегі жазық шөл бойын шайып жатқан сумен жүзіп, үш күн өткен соң Сахараның батыс шеті Арген мүйісінде (солтүстік ендіктің 20°30', Лавери шығанағы) алтыншы қонысын құрды. Әрі кете оңтүстікке қарай оңтүстікке қарай жарық жасап, қолтырауындар мен бегемоттар жүзіп жүрген "кең өзенді" – мүмкін Сенегал өзенін тапты. Ганнон қайтадан оңтүстікке қарай бағыт алды. 12 күндік саяхаттан кейін экспедиция таулы мүйісте екі күн тұрды (Жасыл мүйіс?), содан кейін таулы және орманды ел бойымен жүріп, Ганнон тұщы суы бар үлкен шығанаққа жетті (Гамбия өзеніне жетеді). Тағы бес күннен кейін ол басқа шығанаққа жетті – бұл Фритаун өзенінің сағасы деп болжауға болады (8°30'). Тағы бірнеше күн қозғалып, ал "түнде ол отқа толы жерді көрді; ортасында Жұлдыздарға жеткен үлкен от болды". Күндіз бұл аспанға сүйеніп, жалынға оранған тау екені анықталды; от ағындары – лавалар – тікелей теңізге ағып жатты. Сипаттама өте шынайы, қазіргі уақытта бұл сипаттама Камерун жанартауына (4070 м) сәйкес келеді, Шығанақ жағасында, 4° с. е., сондықтан өте жоғары болып көрінеді. Ганнон сәл әрі қарай жүріп, аралдармен шығанаққа кірді (Камерун шығанағы?), олардың бірінде ол ірі маймылдардың табынын тапты; аудармашылар оларды горилла деп атады. Осы жерден экспедиция қайтып, өздерінің үйіне бұрылды. Карфагендіктер өздері ұстап алған жануарлардың үш терісі елдеріндегі ғибадатханаға берілді, соның екеуі біздің эрамызға дейінгі 146 жылы Рим шапқыншылығына дейін сақталған болатын. Сонымен, өте құрғақ және тұманды түрде жазылған Ганнонның еңбектері, бүгінгі күнге дейін сақталған, әлі де маршрут сызығы бойынша төрт негізгі нүктені сенімді түрде қолдануға мүмкіндік береді: Себу, Керна, Сенегал өзені және Камерун жанартауы. Демек, Ганнон финикиялықтардан (гректер?) кейін екінші болып, шамамен 6000 км Африкалық жағалауды географиялық тұрғыдан ашқан болып табылады. Оның керемет саяхатының нәтижелері тек минималды деңгейде қолданылды: карфагендік саудагерлер оның жолымен жүріп өтіп, Батыс Африканың материктегі ішкі аудандарымен "Алтын жолды" (алтын саудасын) ұйымдастырды. Атлант мұхитының ең таяз жеріне шығып жүзу әрекеттерін карфагендіктер Африканың батыс жағалаулары өз колониялары құрылғаннан кейін ғана көп ұзамай жасаған болуы мүмкін. Ежелгі б.з.д. әдебиеттерде Атлант мұхитында орналасқан аралдық жерлері бар екендігі туралы ақылға қонымды және кейде күмән тудырмайтын ертегілер сипатты әңгімелер жазылған: оларды карфагендіктер (немесе финикиялықтар?), кейінірек оларға теңізшілер мен басқа да Жерорта теңізі халықтары жазған болуы мүмкін. Гибралтар бұғазының батысында ашық мұхитта жатқан арал туралы бізге жеткен ең көне жаңалық Жалған немесе Псевдо Аристотель деп аталатын анонимді авторға тиесілі, өйткені оның "ғажайып қауесеттер туралы" шығармасы бұрын Аристотельге (б. з. д. IV ғ.) жатқызылған: "олар Геракл Бағаналарының арғы жағында карфагендіктердің жүзуі кезінде табылған деп айтады. Ол каралдарда адамдар тұрмағандығы, бірақ ормандар мен кеме жүзетін өзендерге бай және жемістерге толы. Ол материктен бірнеше күнде жүзіп жететін қашықтықта болды". Ежелгі грек тарихшысы Сицилиялық Диодор (б.з.д. I ғ.) бұл аралдар Солтүстік-Батыс Африканың Атлант жағалауында жатыр, бұрын белгісіз болғанымен оны финикиялықтар ашқан деп жазады: "мұхиттың ортасында Африкаға қарсы өзінің көлемімен ерекшеленетін Арал жатыр. Ол Африкадан бірнеше күн қашықтықта орналасқан..." Сонымен, Жалған (Псевдо) Аристотель мен Сицилиялық Диодор Аралдың материктен бірнеше күн қашықтықта екенін дәл көрсетеді. Диодордың жазбасында материк тікелей аталған-бұл Африка. Псевдо-Аристотельде бұл атаусыз, сондықтан Еуропа деп те болжауға болады, бірақ осы екі жағдайда да кез-келген американдық Аралдың ашылуы мүмкін емес. Кейінгі ежелгі авторлардың барлық басқа ақылға қонымды жаңалықтары — жылы немесе ыстық климаты бар Атлантикалық Арал жерлері туралы айтатын жағдайларда – Африкаға жақын аралдарға да қатысты, көп жағдайда, сөзсіз, Канар аралдары тобына, кейде, сонымен қатар талас тудыратын – Мадейра аралдар тобы болуы мүмкін. Америка континентіндегі аралдарда да, екі батыс материкте де Солтүстік және Оңтүстік Америка ежелгі Жерорта теңізі халықтарының Америкаға барғанын көрсететін бірде-бір дәлел болатын жазбалар әлі табылған жоқ, дегенмен теориялық тұрғыдан олардың Америкаға кездейсоқ келуі мүмкін. Тексерулерден кейін Жерорта теңізі мәдениеттерінің жазбалары немесе басқа іздері табылған барлық хабарламалар қате немесе жалған болып шықты. Ежелгі теңізшілер, атап айтқанда карфагендіктер Азор аралдарына жеткен болуы мүмкін, бірақ әдеби ескерткіштерде мұндай сапарларға нұсқау жоқ. Бірақ 1749 жылы швед Юхан Подолин, Корву аралында ежелгі монеталардың қазынасы табылғандығы туралы хабарлады, олардың арасында Карфагеннің де монеталары болды. Бұл ақпарат XIX ғасырда пайда болды, ол біздің уақытқа дейін жалғасқан қызу пікірталас болып қалып тұр, сондықттан Карфагендіктер Азор аралдарына барды ма деген сұрақ ашық күйінде қалып отыр. ХІХ ғасырдағы кейбір жертанушы тарихшылар (мысалы, К. Риттер және О. Пешель) ежелгі дереккөздерге сілтеме жасай отырып, ежелгі теңізшілер Атлант мұхитының батыс субтропикалық белдеуіндегі алып тыныш аймақтың бөлігі – Саргассо теңізін ашты деп болжады. Алайда, біздің уақытқа дейін Атлант мұхитының осы бөлігінде ежелгі жерорталық теңізі теңізшілерінің жүзуінің бірде-бір дәлелі табылмады. Карфагендіктер Саргассо теңізі туралы білді деген болжамдар тек Авиеннің гимилъконның жүзуі туралы түсініксіз және даулы хабарламасына негізделген. Әдебиеттер: Магидович И.П., В.И. Магидович Очерки по истории географических открытий. Том 1, М, Просвещение, 1982. Голубчик М.М., Евдокимов С.П., Максимов Г.Н. История географии: Учебное пособие. – Смоленск: Изд-во СГУ, 1998. – 224 с. Саушкин Ю.Г. Географическая наука в прошлом, настоящем и будущем. М., 1980. жүктеу/скачать 21,26 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|