КАзАқстан республикасы білім, мәдениеТ және денсаулық сақтау министрліп сәкем сейфуллин атындағы

арқылы өзінің негізгі қоректендіруші құрастыруың жалғастырумен сипатталынады. Екінші кезең генеративтік мүшелердің құрылуының алғашқы кезеңдерін де қамтиды. Соның ішінде астық тұқымдас дақылдардың төрт жапырағы бар кездің өзінде ақ масақтың белгісі пайда бола бастайды, ол кезде ассимиляциялық мүшелердің басқа да вегетативтік бөлшектердің құрылуы қарқынды жүріп жатса да. Бірақ пайда болған гүл шоғыры соншалықты, көлемі жағынан кішкентай, сондықтан өзара алмасуда және құрыла бастаған генеративтік мүшелері метаболиттермен қамтамасыз етуде елеулі орын ала қоймайды. Осы кезеңге жапырақтар мен тамыр жүйесінің арасындағы метаболит алмасуының қарқындылығы тән. Бұл кезде іс жүзінде фотосинтез өнімдері ассимиляциялық мүшелеріи құруға және гүл шоғырының ұрығына жұмсалынатын кішкене бөлігінен басқасының бәрі, тамыр жүйесіне қарай жылжиды. Тамыр жүйесі бұл кезде қарқынды өседі және ең жоғарғы функционалдық белсенділікке ие болады. Тамыр жүйесі көлемі жағынан аумақты бола қоймаса да, осы кезде пасокамен берілетін амин қышқылының қарқынының өсуінің кешірек кезеңдеріне қарағанда өте жоғары екенін Ақмола ауыл шаруашылығы институтының өсімдік физиологиясы кафедрасының (В. Г. Головатый, Р. М. Альжанова) зерттеулері көрсетіп отыр.

Үшінші кезең гүлдену алдында, репродуктивтік мүшелері -нің (масақшалар немесе шашақшалар, бүршіктер мен гүлдер) жедел өсуімен сипатталынады, мұндайда буын аралығынан ұл-ғаюы жеделдейді және сабағы ұзара түседі. Пластикалық заттардың бір белігі генеративтік мүшелерге келе бастайды, басқа бөлігі, әлі де әжептәуір қарқынды түрде, тамыр жүйесіне келіп жатады.

Осы кезеңде жапырақ қабаттарының арнаулылығы (мамандануы) жақсы сезіледі. Төменгі жапырақтар тамыр

жүйесіне қызмет жасайды, ал жоғарғылары құрыла бастаған гүл шоғырларын қамтамасыз етеді. Осы кезеңде төменгі жапырақтар қартая бастағандықтан олардың тамыр жүйесін көмірсуымен қамтамасыз етулері нашарлай бастайды. Бұл тамырлардың метаболиттік қызметінің әлсіреуінің арқасында, пасокамен тамырдан келетін метаболит мөлшеріні ң азаюымен қабаттасады. Екінші жағынан, минералдық заттардың алғашқы ассимиляциясында, фотоссинтез мүшелерінің рөлінің артқаны байқалады. әсіресе, азоттың, соның нәтижесінде ертеректегі кезеңдерімен салыстырғанда жапырақтардағы нитраттардың мәлшері төмендейді. Өсімдіктердің осы кезеңіне тән соңғы ерекшелік, бұл қор жинау, мысалы астық тұқымдастардың сабағының ұлпа-

74

сындағы корлық заттар (гемицеллюлозалар мен глюкофрук-тозандар).

Ұрықтың дамуы, эндоспермнің дамуына қарағанда, жоғары шапшаңдылықпен жүреді. Кейбір туындыгерлердің деректері бойынша 4-7 күндік ұрықтар өне алады. Жылдам пісетін сорт-тардың ұрығы ерекше тез қалыптасады. (Ф. Э. Реймерс, Э. И. Илли, 1974 ж). Бұл үдеріс толық аяқталмай жатып, тұқым дамуының екінші кезеңін толысуы бастайды.

(А. Н. Павловтан) толысу кезеңінде құрғақ заттың 80% -ке жуығы жиналады екен.

Тұқымның дамуының үшінші кезеңі — пісіп-жетілуі аяқтаушы кезеңі болып саналады. Пісіп-жетілу үдерістері тұқымын толысуы аяқталмай-ақ басталады. Осы кезеңде пластикалық заттардың келіп жатқаны байқалады, бірақ қарқындылығы ете төмен және пісіп жетілуіне қарай ол тоқталынады. Со-

75

нымен қатар, пісіп-жетілу кезеңіне тән қасиет, ол тұқымда бұ-рынырақ қорға жиналған пластикалық заттардың осы түрге тән қорға айналуы. Мысалы, бидайдың қордағы ақуызды алейрон дәндерінің пішінің алады, яғни клейковиналық ақуыз дегені құрады. Бұл үдерістің эндоспермнің арнаулы органоидтарында, құрылысы жағынан пластидтерге ұқсас, ақуыздық мүшелерде жүретінін айта кету керек. Бұларда рибосом мол мөлшерлерде болады, олар хлоропластар сияқты ақуызды синтездеуге қабілетті. Осы түрге тән қорлық крахмал дәні пішінінде синтезделінеді, Оларды құруға тиісті ферменттік жүйесі бар, пластидтер — амилопластар қатысады. Осы кезеңде майлы дақылдардың тұқымында жиналған көмірсуынан май синтезделінеді. Ылғалдың мөлшері де осы кезеңде азаяды және тұқымның жалпы салмағының 18-20% дейін төмендейді. Олардыд дамуының үшінші кезеңінің соңына қарай толық пісу кезеңі басталынады.

Белектеп жинау тәсілінің артықшылығына мыналарды жатқызуға болады: Солтүстік Қазакстан жағдайында ол егін оруды ертерек бастауға, оны ауа райының қолайлы кезінде.жинап алуға және астықтың ылғалдылығын төмендетуге көмектеседі. Бұл әдістің артықшылығы, әсіресе, астық біркелкі піспегенде, қосымша пісіп жетілмеген сабақтар және егістікте арам-шөптер көп болған кезде жақсы білінеді.

Бірақ, бұл айтылғандар тек сол жағдайларға ғана, тән, егер есімдікті дестеге уақытында түсірсе, ал дестелер ауа райының қолайсыз жағдайына ұшырамаса ғана. Егер бұл шартты

76

қатаң сақтамаса, яғни астықты тым ерте, пісіп жетілмей тұрғанда шапса, ол өнімнің азаюына және сапасының төмендеуіне әкеп соқтырады, себебі оның толығуы әлі біткен жоқ, әрі дестеде оның толық пісіп жетілуі мүмкін де емес. Дестедегі астықтың жауын-шашынның және темен температураның әсеріне шалдығуы дәннің пісіп-жетілу үдерісін бұзумен қатар, кейде астықтың дестеде өнуіне, сонымен қатар микроорганизмдердің зақымдауына мүмкіншілік туғызады.

Жоғарыда айтылғанға байланысты, өсімдік шаруашылығында астықтың дамуының жеке кезеңдерінің шекараларын анықтау өте маңызды. Әдетте, олардың шекаралары, 1889 жылы А. Новацкий ұсынған, пісу кезеңдеріне тура келеді. Бұл кезеңдерді дәннің түсіне, ішкі құрылысына және қаттылығына байланысты анықтайды. Пісу кезеңін анықтау үшін органолептикалық немесе көру әдісі қолданады. Сүттеніп пісу кезеңінде, әдетте ол дәннің қалыптасуымен аяқталынады, дән оңай жаншылады, крахмалдық кішкене бөлшектері болғандықтан, одан ақ түсті сүтке ұқсас сұйық бөлініп, шығады. Дәннің толысуынан кейін басталынатын қамырлану кезеңінде ол жаншылмайды, бірақ әлі жұмсақ, балауыз тәрізді тырнақпен жеңіл тілінеді. Толық піскен кезінде әжептәуір қатты, тырнақпен тіле алмайсыз, бірақ сындыруға болады. Дамудың шекараларын бұлай анықтаудың бірнеше ақаулары бар: біріншіден, ең тәжірибелі зерттеушілердің өзі пісу кезеңін анықтауда бірнеше күнге қателесуі мүмкін. Екіншіден, кейбір дақылдардың, мысалы бұршақ тұқымдастарының, тарының пісу кезеңін органолептикалық тәсілдермен, яғни сезім мүшелері арқылы анықтауға болмайды. Бірақ, дәннің даму кезеңін және пісіп-жетілгенін дәл анықтайтын объективтік керсеткіш бар. Ол, дәндегі ылғалдық мөлшері пісіп-жетілген сайын заңды түрде азая беретін. Бидайдың қалыптаса бастаған дәніндегі судың (бірінші кезең бойы) мөлшері 80-70 %-тен 70-65 %-ке дейін кемиді. Толысу кезінде дәннің ылғалы 70-65 %-тен 40-38 %-ке дейін, балауызданудың кезінде 30-28%-ке дейін кемиді. Ең соңында, толық піскен кезінде бұл көрсеткіш 20-18%-ке жетеді. Сонымен, дәннің ылғалын анықтау арқылы оның пісіп жетілгенін дәл табуға, ендеше егін жинаудың қолайлы уақытын дұрыс белгілеуге болады деген сез.

Ассимиляттардың қозғалуының жылдамдығы мен бағыттылығы оларды пайдаланудың қарқындылығына байланысты екенін көптеген зерттеулер көрсетіп берді. Өсімдік тіршілігінде тұқымның даму кезеңі өте маңызды, себебі, ол жоғары деңгейі ұрпағының болу-болмауын анықтайды. Осыған байланысты байлана бастаған тұқым және гүл шоғыры үшін пластикалық заттардың кезі теменгі үдерістер бола алады:

а) жасыл жапырақтардың күнделікті фотосинтезі;

б) гүл шоғырының жасыл бөліктерінің фотосинтезі;

в) вегетативтік мүшелердің қордағы және құрастырушы заттарын қайтадан пайдалану.

Жасыл жапырақтардың күнделікті фотосинтезі. Өсімдік жапырақтарының әр қат-қабатына белгілі бір мамандандыру тән. Жоғарғы жапырақтар гүл шоғыры мен тұқымдықты ассими-ляттармен қамтамасыз етсе, төменгілері тамыр жүйесін қамтамасыз етеді. Таңбалы атомды пайдаланып бидайдың дәніне ас-симиляттарды (көмірсуын, азоттық қосылыстарды) негізінде жоғары қат-қабаттағы (әдетте 6-7 қабат) жапырақтар қамдайтыны, ал төменгі (бесінші) қат-қабат масаққа ассимиляттардың мүлде келмейтіяін дәлелденді. Әрине, әр өсімдіктер үшін мұндай мамандандырылу әр түрлі болуы мүмкін. А. А. Прокофьев күнбағыс үшін өте қызықты деректер жинаған. Күнбағыстың жапырағына енгізілген көмірсутегінің таңбалы атомы (¹⁴С)| күнбағыстың себетіне ең жоғары қабаттан емес, төменде орналасқандарынан келген. Күнбағыс тұқымының қалыптасу-толысу кезеңінде жоғары қабаттағы жапырақтар қарқынды өседі де фотосинтез өнімдерін өздері тұтынады. Оларды жұлып тастаса тұқым өнімін арттыруға мүмкіншілік жасалынады. Сонымен бірге ,әр жапырақтың күнбағыс себетіндегі белгілі бір аймақтың дәнінің қалыптасуына және толысуына қатысатыны анықталды. Мысалы,өсімдіктің бір жағының жапырақтарын алып тастаса бұл себеттің ассиметриясына әкеледі. Қытай бұршақтан әр гүл шашағы жапырақ қолтығында орналасқан және сол жапырақтармен қамтамасыз етіледі. Қызанақтың әр гүл шоқтары ассимиляттарды жоғарыда және төменде орналасқан жапырақтардың екі қат-қабатынан да алады.

Тұқымның, жапырақтардың ассимиляттармен қамтамасыз етілуінің келесі ерекшелігі бұл гүл шоғырындағы жемістер мен тұқымдардың кезекпе-кезек қоректенуі. Мысалы, радиоактивті. белгі күнбағыс себетінің шетінен, ал ең соңынан ортаңғы қа-тарларынан байқалған. Бидайдың масағында ортаңғы масақшалар жақсырақ қамтамасыз етіледі. Мұндай ерекшеліктін,

78

бейімдеушілік маңызы бар: қолайсыз жағдай бола қалса ол гүл шоғырындағы барлық тұқымның қалыптасуын және толысуын қамтамасыз етпейді, оның аз бөлшегін ғана, сөйтіп аз болса да, бірақ өміршең ұрпақ қалдыра алады.

Л. К. Мамонов пен Ф. А. Полимбетова, сондай-ақ Р. В. Гантимурова мен В. И. Зотиков жүргізген болатын. Соңғылардың тәжірибелерімен өнімді құрауда масақтың фотосинтетикалық қызметінін, айтарлықтай орын сонымен бірге гүл шоғырының өзіндік фотосинтезі түрлік және сорттық ерекшеліктерге, соның ішінде олардың сумен және қоректік заттармен қамтамасыз етілу деңгейіне де байланысты екені дәлелденген болатын. Қатты бидай масағының фотосинтездік қызметінің рөлі жұмсақ бидайдыкінен басымырақ. Ол, ылғал жетпегенде және азотты-фосфорлы қоректік заттар көбейген сайын, арта түседі. Ф. А. Полимбетова мен Л. К. Мамошвта, А. Н. Павловта осындай қорытындыға делген болатын. Олар дәннің толысуындағы ассимиляттардың 30% дейінгісі масақтың өзіндік фотосинтезінің өнімі екенін анықтаған еді.

В. Л. Кретович, астық дақылдарында толысу кезеңінде дәннің құрылуына қор және құрастырушылық рөл атқаратын — гемицеллюлозадан басқа клетчатқа мен лигниннің біраз бөлігі мобилизацияланатынын байқаған.

79

Туқымның қалыптасу мен толысу үдерісіне ішкі және сырт- қы факторлардың әсері. Тұқымның қалыптасуына, әсіресе то-лысу үдерісіне және пісуіне әсер ететін ішкі факторларға өсім-діктің генотиптік айырмашылығын жатқызуға болады. Айтайық, астық дақылдары өздерінің тұқымдарында — дәндерінде көбірек көмірсуын (80%) және азырақ азоттық заттарды (10-20% шамасында) жинаса, дәнді бұршақ дақылдары өздерінің дәндерінде 40%-дейін ақуыз жинайтьш мүмкіншілігі бар. Бір туыстас өсімдіктердің ішінде белгілі бір айырмашылықтары байқауға болады: бірдей жағдайда өсірілгенде қатты бидайдың ақуызды молырақ жинайтын сорттары бар. Олардың ішінде дәндерінде ақуыз мөлшері 24-26% жететін күшті сорттарды айтуға болады. Бұлар Саратовская 29 (ТМД-дағы ең кең тараған жаздық бидайдың сорты), Целинная Юбилейная, Целинная 21 және басқа да сорттар. Өсімдіктің жекелеген түрлері мен сорттарының генотиптік айырмашылығы тек дәніндегі әр түрлі қорлық заттарды жинауда ғана емес; сонымен бірге олардың сапалық құрамында да байқалады. Бұл алдименен ақуызға қатысты. Мысалы, бидай мен қара бидай дәнінде клейковиналық ақуыз болады, ал сұлы мен арпада ол жоқ. Одан басқа да әр түрлі түрлер мен сорттардың клейковинасының сапасы да бірдей емес. Осындай генотиптік айырмашылық майлы дақылдардың дәніндегі майдың сапасында да бар. Соның ішіндеі рапстың, сурепицаның және майлы шомырдың көптегсн сорттарының майының құрамына улағыш қабілеті бар, эрук қышкылы кіреді. Бұлардың дәнінен алынған май тек техникалық мақсатқа қолданылады. Сонымен бірге, көптеген елдерде бұл дақылдардың эруксыз деп аталынатын сорттары әлдеқашан шығарылған болатын, дәніндегі май құрамында эрук қышқылыі жиналмайды және олардан алынған майдың тамақтық қүндылығы өте жоғары. Соңғы жылдары мұндай сорттар ТМД-да да шығарыла бастады. Жаздық рапстың Кубанский және Эвин (Агат), Сурепица, Сибирячка деғен сорттары аудандастырылды.

Тұқымның дамуына елеулі әсер ететін сыртқы факторларға дерлік бүкіл ауа райының факторларын: температураны,

топырақтың және атмосфераның дымқылдылығын,топырақтың құнарлылығын, өсімдіктің жарықтамуын және т. т. жатқызуға болады. Осыған байланысты еліміздің әр түрлі топырақ-климат ай-мақтарында алынған бір түрлес және сорттас дәндердің сапасы әр түрлі болуы мүмкін. Астық дақылдарының дәніндегі акуыз мөлшері солтүстіктен оңтүстікке және батыстан шығысқа қарай көбейетіні анықталынған болатын. Еділ бойының,. Орал сыртының, Сібірдің және Қазақстанның далалық аймақтарында

80

астықтын, акуыздылығы батыс аудандармен салыстырғанда жо-ғары, орта есеппен 14-тен 26%-ке дейін болады. Бұл әсіресе_; Қазақстанға тікелей қатысты, соңғы жылдары ол ТМД-да күшті бидай беретін, негізгі жабдықтаушыға айналды. Бидайдың сол сорты, тек Украинада, Белоруссияда және басқа батыс аудандарында өсірілген болса, дәніндегі ақуыз мөлшері 14-16% болады. Москва, Петербург, Калининград және олармен көршілес облыста өсірілген бидай дәніндегі а қ у ы з мөлшері тіпті төмен (барлығы 10-11%), яғни әлемдік үлгі қалыптан да (12,5%) төмен. Дәніндегі ақуыз мөлшерінің теменділігі Дания, Англия және ауа райы ылғалды, әрі салқын аудандардың бидайына да тән. Және де бұл айырмашылықтар сорттық ерекшеліктерімен байланысты емес. Біздің сорттарды шет елде өсіру әрекеті жақсы нәтиже бере қойған жоқ: олардағы ақуыз мөлшері әжептәуір кеміген. Ақуыз мөлшері мен нандық сапасы бойынша біздің бидайлардан кейін екінші орында канадалық, үшінші орында — австриялық бидайлар екенін атап өтуіміз керек.

Өсімдік шаруашылығы практикасында климаттың өсімдіктегі әр түрлі заттардың құрылуына және жиналуына әсер ететіні жөнінде таңқаларлық мысалдарды кездестіруге болады, Мысалы, ТМД-ның солтүстк ендігінде, олифа және лак-бояу өнеркәсібі үшін кебуі жағынан ең сапалы зығыр майын беретін зығыр өсіріледі. Осындай жоғары сапалы шикізат өндіруде, ТМД жер жүзінде жалғыз ғана ел. Зығырдың отандық сорттарын басқа жағдайда (ортаға), мысалы Германияға немесе басқа климаты жұмсақ елдерге апарғанда, оларда майдың кебу мүмкіншілігін қамтамасыз ететін, қанықпаған қышқылдардың мөлшері төмендейтін болғандықтан өздерінің сапалық бағасын жоғалтып алған. Осы байқаулар академик С. Л. Ивановқа үлкен практикалық маңызы бар, әсіресе, селекция үшін және мәдени есімдіктерді аудандастыруда, органикалық заттардың құрамының климаттық теориясын жасауға мүмкіншілік берді.

Топырағы және климаты әр түрлі аймақтардағы жаздық бидайдың дәніндегі органикалық заттардың жиналуы мен өз-геруінің әр түрлілігін немен түсіндіруге болады? Барлық фак-торлардың ішінде өнімнің сапасына көп мөлшерде әсер ететіндері үшеуі: сумен қамтамасыз етілуі, температура және минералдық заттардың режимі.

Сумен қамтамасыз етілуі. Су жеткіліксіз болса дәннің пісу үдерісі жеделдейді және онда акуыз көбірек жиналады. Сумен артығымен қамтамасыз етілсе дән баяу қалыптасады және оның пісу кешеуілдейді. Мұндайда ақуыздың мөлшері азаяды, оңың есесіне дәнде крахмал көбірек жиналады. Осыған байланысты рекордты өнім алуға болатын суарылатын жерлерде

81

(2-3 есе, ал құрғақшылық аудандарда 5-6 есе, одан да жоғары суарылмайтын жерлерге қарағанда) мынандай проблема туады: суарылатын бидайдың және басқа астық дақылдарыныц дән-деріндегі күрт төмендейтін ақуыз мөлшерін қалай көтеру керек деген. А. Н. Павлов және басқа туындыгерлер азоттың вегетативтік мүшрлерге жұмсалынып кетіп, дәнге жетпей қалуынан деп түсіндіреді. Одан басқа суарған кезде азоттың ерігіш түрлері жуыльш, төменгі қабаттарға кетуі де мүмкін. Сонымен бірге дәндегі азоттық заттардың крахмалмен “сүйылуы:” да мүмкін, себебі суарғанда толысу кезеңі ұзарады, сосын жапырақтардың ұзағырақ жұмыс істеуінің арқасында дәнде көмірсуы молырақ жиналады. Крахмалдың мөлшері күрт артқан соң дәндегі ақуыздың салыстырмалы мөлшері азайған секілді болады. Біраз туындыгерлердің деректері бойынша суармалы жер де бидайдың вегетативтік мүшелерінде азот азырақ жиналады, ал ауаның салыстырмалы дымқылдылығы төмен болса, ол гүлдеу кезеңінің алдында өсімдіктіқ вегетативтік мүшелерінде азоттың мол мөлшерін жинауға мүмкіндік жасайды.

Ф. Э. Реймерс тәжірибелерінде бидай дәніндегі ақуыз мөлшеріне әр түрлі температура мен ауаның дымқылдылығының әсері зерттелген: 13-15°С және салыотырмалы дымқылдылық 70-80% болғанда ақуыз 13-11% -ке тең болған; 18-25°С және салыстырмалы дымқылдылық 35-40% ақуыз мөлшері 16,02% болған.

Жоғары өнім алу үшін дәннің толысу кезінде температура 12°С төмен түспеу керек деп есептелінеді. Температура 12°С темен болса, өсімдіктің басқа бөлімдерінен келетін азоттыд қарқындылығы шұғыл төмендейді және пісу кезеңі әжептәуір ұзарады. Бұл астықты күзгі күшті үсікке шалындыруы мүмкін.

82

Масақтың пайда болу кезіндегі үсіктің астық өнімін әжептәуір, ал дәп құрала бастаған кездегісі оның сапасын кемітетіні, сонымен қатар өнгіштігі мен өсу күші төмендейтінін біраз жұмыстар көрсетіп отыр.

Толысу кезінде үсікке шалынған дәнді үсікке шалынбаған дәннен айыру қиын, бірақ оның өнгіштігі күрт төмен болады. Әсіресе ылғал мөлшері тым жоғары болғанда. Үсікке шалымған дәннің не тамыр, не өркен құру немеее өнгіштігі біржола жоға-латыны анықталынып отыр. Ұрықтың өсуінің былай бұзылуын

Ф. Э. Реймерс өзінің әріптестерімен үсіктің ұрыққа тікелей әсерінің нәтижесі деп түсіндіреді. Дәндегі азоттың мөлшерін, сосын жекелеп кәдімгі және үсікпен зақымданған дәнің ұрығындағы азоттың мөлшерін анықтай отырып, олар үсіген ұрықта ақуыздық азоттың кенет кемігенін байқаған. Ф. Э. Реймерстің тағы бір әріптесі

И. Э. Илли ұрықтағы азот мөлшерімен дәнніц танаптық өнгіштігінің арасында тура корреляцияның барлығын дәлелдеп берді. Үсіктің зақымдауының биохимиялық негізі әлі де толық анықталынбағанымен ,жоғарыда келтірілген деректерге қарап, практикаға пайдалы қорытынды жасауға болады. Егер астық суық түскеннен кейін жиналған болса, ұрықтағы азоттың мөлшерін күзде және көктемде анықтап, осы тұқымды сепкеннен кейін шыққан өсімдіктің болашағының қолайлы немесе қолайсыз екендігін алдын-ала болжауға болады.

Минералдық қоректену. Бұл фактордың маныздылыры әсіресе суаратын жағдайда арта түседі. Суарған кезде есімдік аракідік қоректену элементтерін өте қажет ететінін біз айтып өткенбіз, әсіресе, азот жәнінде. Сондықтан, суару, әсіресе, азотпен қоректендіруді жақсартуды қажет етеді, мұндайда дәндегі азот мөлшері әжептәуір көбеюі мүмкін. Солтүстік Қазақстанда астық сапасында азотты тыңайтқыштардың әсері туралы сұрақ ерекше орын алады. Біздің аймақта жауыншашынның мөлшері аздау: бір жылда ол 200-300 мм болады, тек солтүстігімізде 300-500 мм жетуі мүмкін, бірақ, соның өзі ауыл шаруашылығы дақылдарының қалыпты өсіп-өнуіне жеткіліксіз. Бұл жағдайда азоттың артық болуы да қолайсыз, себебі, ол өсімдіктің вегетативтік аймағының өсу үдерісін арттырады да топырақтағы ылғалды солар пайдаланып, соңынан топырақ құрғақшылығы артуы мүмкін. Сонымен бірге, Солтүстік Қазақстанпың көптеген топырақтары (солтүстік топырақтар) азоттың жылжымалы формаларына бай келеді, сондықтан соңғы уақытқа дейін мұнда азотты. тыңайтқыштарды қолдануды жөнсіз деп келген болатын.

Соңғы жылдары Ақмола ауыл шаруашылығы институтының агрохимия және өсімдік физиологиясы кафедраларының

қызметкерлерінің зерттеулеріне сүйеніп, бұл көзқарас қайта қарала бастады. В. Г. Черненоктың көп жылдық зерттеулері қара күлгін топырақта фосфор енгізілген сүрі жерден кейін екінші-үшінші дақыл астына гектарына 30 кг азот берш, көптеген жағдайда сенімді қосымша өнім алуға болатынын және бидай астығының сапасын арттыратынын көрсетіп отыр. Сонымен бірге, азотты тыңайтқыштар бидайдың құрғақшылыққа төзімділігін кемітеді деген жиі айтылып жүрген сөздер дәлелденген жоқ.

Ақмола ауыл шаруашылығы институтының өсімдік физиологиясы кафедрасының бұрынғы зерттеулерінде азоттың екі еселенген мөлшері бидай өнімін кеміткені былай тұрсын, ылғал жетпегенде тіпті, біраз арттырғаны, яғни, топырақ құрғақшылығының кері әсерін аздап болса да кеміткені дәлелденген болатын. Бірақ мұндай нәтиже, құрғақшылық бидай гүлдегеннен кейін болса ғана болатынын айтуымыз керек. Өсімдіктің ертерек даму кезеңдерінде ылғал жетіспегенде азоттың көбірек мөлшерін енгізу кері әсер етуі де мүмкін. Әсіресе, зерттелген факторлардың астық сапасына әсері жөнінде өте қызықты мәліметтер алынған болатын. Вегетацияның екінші жартысында топырақ құрғақшылығы топырақтағы азот мөлшерінің аздығымен қосылып астықтағы ақуызды көбейтумен қатар, балауыздын мөлшерің және нан сапасынын, көрсеткішін — седиментацияны кемітеді. Азотты енгізгенде құрғақшылық кезінде аталынған қолайсыз құбылыстар байқалмаған. Сонымен, зерттеулердің негізінде егіс алдында азотты қолдану (әрине, топырақта фосфор жеткілікті болған кезде) өсімдіктің жазда кешірек болатын кұрғақшылыққа төзімділігін кемітпейді және алынатын астықтың сапасын біразырақ жақсартады деген қорытындыға келуге болады. Әрине, өсімдіктің даму кезеңдерінің қайсысында құр-ғақшылықтың болатынын болжау қиын, сондықтан алынған де-ректер Солтүстік және Орталық Қазақстан жағдайында азотпен үстеп қоректендіруді қолдану керек шығар деген ой салады. Бұл болжам толығымен Н. С. Ющенконың зерттеулерінде дәлелденді. Оның деректерінде жаздық бидайды мочевинаның ерітіндісімен гектарына 30 кг азот келетіндей қылып үстек қоректендіру астықтың ақуызын 2-3% және балауыздың мөлшерін де біраз көбейтеді. Бидайдың гүлдену кезеңінде қолданылған бұл тәсіл жоғарғы

қат-қабаттағы жапырақтардың метаболизмдік қызметін арттырады, соның нәтижесінде оларда ақуыздық заттар көбірек жиналады. Соңғылар одан әрі реутелизацияланып толыса бастаған дәнге көп мөлшерде бастайды, сосын астықтың ақуыздылығы артады.

Жапырақтардағы қоректік заттардың реутелизациясын тездететін тәсілдер кейінгі кездерде басқа дақылдарға да қолдана

84

бастады. Бұл дефолиация және десикация әдістері. Біріншісі, жасыл өсімдіктерді даму кезеңінің сонғы кездерінде заттармен-дефолиантармен өңдед жапырақтардың түсуін тездету болып табылады. Дефолиант ретінде магний хлораты, кальций цианамиді, бутифос және басқа да қосылыстар колданылады. Олар мақта, картоп, күріш, күнбағыс, т. б. өсімдіктерге қолданылады. Күнбағыс гектарына 3 кг магний хлоратымен өңдеп, жапырақтарын түсірген, 1000 дәнінің салмағын арттырған және май өнімін көбейткен. Кенедән үшін гектарын.а магний хлоратының 15 кг қолдану тиімді. Өңдеу мерзімі тұқымдағы ылғал мөлшеріне байланысты. Әдетте дефолиантты дәннің ылғалдылығы 40% болған кезе колдану ұсынылады. Десикациялау жинар алдында жапырақтардың құрғауын тездету үшін бұршақ тұқымдастарының картоптың және басқа да өсімдіктердің егістігінде қолданылатын тәсіл. Бұл үшін эндотолды, пентахлорфенолят натрийді және тағы басқаларын қолданады. Дефолиация мен десикация реутелизацияны жеделдетуден басқа жинау жұмыстарын механикаландыруды жеңілдетеді. Бірақ өсімдік шаруашылығында аталынған

химиялық препараттардың кеңінен қолданылуы кейінгі кезде, ауаны ластайтынына және ауыл шаруашылығы өнімдерінің сапасына зиян келтіретіндігіне байланысты орында наразылық тудырып отыр. Осыған байланысты ұсынылған химиялық заттардың табиғаттағы әсерін ұқыпты түрде жан-жақты зерттеу керек және мүмкіншілігіне қарай оларды қолдануды шектеуге тура келеді.

ЖЕМІСТІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ПІСУІ

Жемістің құрғақ және шырынды болып бөлінетіні белгілі.

Біріншісі көптеген өсімдіктерде тұқым қабықшасымен бірігіп

бітіп, негізінде қорғау функциясын орындайтын болғандықтан іс

жүзінде маңызы жоқ. Ауыл шаруашылығы мен жабайы өсім-

діктердің шырынды жемістері адамдар үшін алмастырылмай-

тын бағалы қоректік заттар мен дәрмен-дәрілерің көзі болып

табылады, сондықтан олардың қалыптасу және пісу үдерістерін

білудің үлкен практикалық маңызы бар. Мұнда ескеретін бір

жай, шырынды жемістер, өсімдіктердің өздерінің тұқымдарын

құстардың, жан-жануарлардың және т. б. көмегі арқылы та-

ату үшін пайда болған тарихи икемді құралдарының бірі.

Шырынды жемістердің бұл биологиялық қасиеті олардың даму

ерекшеліктерін анықтайды, ал ол тұқымның қалыптасуымен өте

тығыз және корреллятивті байланысты.

Түйіннің ұлпаларының немесе гүлдің басқа бөлшектерінің есуінен пайда болатын жемістер, қалыптаса бастаған тұқымдар бөліп шығаратын фитогормондармен (ауксинмен, гиббереллин-

85

дермеи және цитокининдермен) индукцияланады. Жемістің

Мұндай қалыпты табиғи жағдайда болатын үдерістерге қарама-қарсы, біз өсімдік шаруашылығы практикасында шырынды жемістердің пісуін және қартаюын кешеуілдетіп, оларды жаңа күйінде ұзағырақ пайдалануын қалаймыз. Бұл мақсатқа жетуде басты рөлді алмұрттың, алманың, және қауынның т. б. да дақылдарының жемістері жинағаннан кейін ұзақ уақыт пісіп жетілетін сорттарын шығарған “қысқы сорттар” деп аталы-

натын, қыс сақталынып өзінің тұтыну қасиетін жоғалтпайтын селекция атқарады.

Атальшған мақсатқа жетуде одан кем емес рөлді шырынды жемістерді сақтау режимі де атқарады. Соның ішінде төмен температураны (түрлік және сорттық ерекшеліктеріне қарай — 1_;5°С дан — 5°С дейін) тұрақты ұстау шырынды жемістердің тым пісіп кетуін, қоректік заттардың тыныс алуға азырақ жұмсалуын қамтамасыз етеді және олардың тутынушылық қасиеттерін кемітпей, ұзақ уақыт сақталуына мүмкіншілік жасайды. Бірақ соңғысы ылғи да толық түрде іске аса бермейді, себебі тым те мен температура пісуін тежеуілдетумен қатар, кейде жемістің дәмдік сапасына кері әсер етеді, ондағы дәрмен-дәрілердін және басқа да бағалы заттардың мөлшерін кемітеді. Осыған байланысты жеміс-көкеніс өнімдерін реттелінетін газдың яғни оттегінің мөлшері аз (1-3%), ал көмір қышқыл газы молырақ (1-2%) ортада сақтаудың біразырақ артықшылығы бар. Мұндайда өсімдіктердің түріне және сортына байланысты қолайлы газ кондентрациясы бірдей болмайды. Ол жеміс-жидек да қылдарының өсіру жағдайларына және ауа райына да байланысты.

Шырынды жемістердің, оның ішінде алманың жақсы сақта-лынуы үшін химиялық препараттар қолданылады. Олардың кейбіреулері жемістің бетінде қорғау қабатын жасап, газ алмасу мен ылғалының булану қарқынын азайтуға қолданады. Келесі біреулерімен жемісті өңдеу, жемістің тыныстық және қартаю үдерістерін тежейді. Ақырында, химиялық қорғау зяттарын қолдану жемістерді шіріткіш микрофлорадан сақтайды.

Өсімдік шаруашылығында кептеген, кейде қарама-қарсы, есімдіктен жемісті пісіп жетілмеген күйінде үзгенде, олардың пісуін жеделдету мақсаты. туады. Мұндай мақсат үшін көбенесе пісуді жеделдететін, есіруді үдеткіш-этилен газы қолданылады, оның әрекеттерінің бірі жемістін картаю үдерісін жеделдету болып саналады. Жемістерді белгілі бір уақытқа ауасы этилен газымен .байытылған арнаулы бөлмегс орналастырады. Немесе осы фитогормонның препараттары қолданылуы мүмкін.

87

IV т а р а у.

ӨСІМДІҚТІҢ ҚОРШАҒАН ОРТАНЫҢ

ҚОЛАЙСЫЗДЫҒЫНА БЕЙІМДЕЛІНУІ ЖӘНЕ

Солтүстік Қазақстан Азия континентінде көлемді жерді алып жатыр, ол солтустігінде Батыс Сібір ойпатына кіріп жатса, оңтүстігінде республиканың шөлейт аудандарымен шектеседі. Бұл территория арктиқаның суық және ылғалы аз ауасының жайылуына, сонымен қатар Орта Азиялық шөлдің ыстығы мен құрғақшылығын әкелетін оңтүстік желге де ашық. Солтүстіктің және оңтүстіктің ауа толқынының осындай әрекеті, негізгі ылғал көзі болып табылатын Атлант мұхитының қашықтығымен бірігіп, Солтүстік Қазақстан климатының қуаншылдығын және басқа да ерекшеліктерін анықтайды. Соңғыға температураның жыл бойғы (қыста—40°С-тан,жазда— 40°С-дейін) және тәулік цикліндегі өзгеруін жатқызу керек, сонымен қатар күн радиациясының мол түсуіне, бұлтсыз ауа райының көбірек болуына да себепші. Солтүстік Қазакстанға ауа райының тұрақсыздығы және оның жылма-жыл (згергіштігі тән қасиет. Бұл жаз және қыс кездеріндегі температураға сонымен қатар жауын-шашьшның мөлшеріне және оның болу кезеңдеріне де тән. Жалпы жылы және қуаңшыл жылдар біршама басым болсадағы, кейбір жылдар салқын және ылғалды болады. Ауа райының күрт өзгеруі вегетация кезенінде, ал кейде бір тәулік ішінде де болады.

Айтылғандардан мынаны аңғаруға болады. Солтүстік Қаақстанда өсімдііктер өте қолайсыз әр түрлі жағдайларға тап бола алатындығын, қыс кезінде, кейде кар жоқта немесе сл өте аз болғанда күздіктер және көп жылдық шөптер, сонымен қатар жеміс және жидек дақылдары желмен қоса күшті аяздарға төтеп бере алулары керек. Жазда мәдени және жабайы өсімдіктер ауаның біршама төмен салыстырмалы дымқылдылығында топырақ ылғалының тапшылығынан зардап шегеді, тым жоғары температураға, ал кейде күрт суыққа, тіпті үсікке де шалынады. Кейінгі жағдай әсіресе, жазғытұрым және күзде болады. Сонымен қатар Қазақстанда ауа райының қуаншылығына байланысты сортаң топырақтың әр түрлері тараған.

Осы тарауда айтылған қолайсыз жағдайлар өзара байланысқан үш түрлі көзқараспен қаралатын болады; өсімдік тіршілігінде және өнімділігінде олар қандай өзгерістер шақыра алады. Осы факторлардың өсімдіктерге әсер ету жолдары және

88

олардың бүған икемделу “механизмі” және ақырында ауыл ша-руашылығы дақылдарыньщ қолайсыз жағдайларға төзімділігін арттыру тәсілдері мен әдістері қандай, сонымен қатар оларды қалай жоюға немесе әсерін жеңілдетуге болады деген.

Алдымен қуаншылыққа дұрыс анықтама беру керек. Кейбір туындыгерлер куаңшылық ауа мен топырак. кұрғақтығының әр түрлі денгейде бірігуі деп тусінеді де куацшылық объектісін — өсімдікті көңілден тыс қалдырады. Дәлме-дәл анықтаманы өз кезінде Н. А. Максимов берген болатын: “Қуаншылық деп — атмосфера және топырақ жағдайларының комбинациясының арқасында өсімдіктіқ су режимінің терең және ұзақ уақыт бұзылуын айту дұрыс болады. Қуаңшылық тек өсімдік бар жерде ғана болуы мүмкін, оны біз тек өсімдік арқылы біле аламыз”.

Қуаңшылықтың бірнеше түрін айырады: атмосфералық-ауа дымқылдылығының төмендеуімен және оның температурасының көтерілуімеп байланысты, себебі, транспирацияны және топырақ бетінен ылғалдың булануын күшейтеді. Таза күйінде атмосфералық қуаншылық әдетте суарылатын жерде кездеседі. Атмосфералық қуаңшылықтың әр түрлілігіне, күшті ыстық желді аңызақты жатқызуға болады. Топырақта ылғал жетіспегенде және жауын-шашын болмағанда атмосфералық қуаңшылыққа топырақ қуаңшылығы ілесе жүреді. Атмосфералық және топырақ қуаңшылықтарының бірігуі (құрама қуаңшылық деп атайды) өсімдік үшін өте қауіпті және жойқын. Қуаңшылык әдетте өсімдікке екі түрлі қолайсыз әсер етеді: өсімдіктің су режимін бұзады және ұлпалардың температурасын көтереді. Және де оларды ажырату қиын, олар бірін-бірі күшейте түсіп, ете терең зардапқа әкеп соғады. Тек ылғалды тропикалық ауа райында және суарған кезде ғана ылғал тапшылығын сезбей, өсімдік күшті қызудан зардап шегуі мүмкін, және керісінше, Солтүстік Қазақстан және Батыс Сібір жағдайында өсімдік ерте көктемде құрғақ күз және қары аз қыстан кейін “суық” қуаңшылықтың (салыстырмалы төмен температурада ылғалдық болмауынан) әсеріне тап болады. Осыны ескеріп біз келешек те қуаңшылықтын аталынған түрлерін, бұл физиологиялық жағынан да дұрыс болады, жеке-жеке талдаймыз.

Су тапшылығының өсімдікке эсері. Су тапшылығы судын өсімдікке келуінің баяулауынан, оның транспирация үдерісіне шығындалуы артқан кезде болады. Су тапшылығы шамалы және ұзақ болмаса есімдік өніміне елеулі залал келтіре қоймай-

89

ды, себебі, олардың көбі өздерінің тіршілік функцияларың айтайық фотосинтезін, ұлпалары сумен толық қанықпаса да атқаруға икемделген. Бірақ сусыздандырудың деңгейі және ұзақтығы артқан сайын өсімдіктердің зат алмасуында кері өзгерістер байқала бастайды, физиологиялық үдерістер бұзылады, ақырында өнімнің азаюына әкеп соғады. Түнгі сағаттарда транспирация күрт төмендегейімен, топырақта жеңіл сіңірілетін судың болмауынан, өсімдік үшін әсіресе қалдық су тапшылығы деген өте қауіпті. Мұндайда тұрақты солу кезінде өсімдіктің өсуі толығымен тоқталады, өте сусызданған және аса сезімтал беліктері, алдыменен жапырақтары бірте-бірте қурай бастайды.

Сонымен қатар өсімдікке су тапшылығының зардабы бай- қалмағанымен тіршілік функцияларында өнімге орны толтыр- майтын зиян келтіретін құбылыстар жүріп жатады. Су тапшы-

лығында, барлығы болмасада, көптеген негативті құбылыстардың болуының басты себебі, жасуша органоидтарының цитоплазмалық мембраналарының ішкі құрылыстары мен қасиеттерінің өзгеруі деп санау керек, ол өз кезегімен ферменттердің кызметі мен зат алмасуының бағытында міндетті түрде байқалады. Белгілі биохимик Н. М. Сисакянның зерттеулерінде өсімдіктің солуы полимерлік заттардың ыдырау үдерісін тездететіні және олардың синтезін тежейтіні байқалған болатын.

Ферменттік үдерістердің бағытының былай өзгеруі екі түрлі мағнаға ие болуы мүмкін. Біржағынан, ол төмен молекулярлы қосылыстардың концентрациясын арттырады . Я.ғни, жасу-шалардағы осмостық потенциал мен ұстау күшін көбейтеді, сөйтіп, ұлпалардың әрі қарай сусыздандыруын тежейді. Екінші жағынан, егерде ыдырауға қордағы көмірсуы ғана емес, әсіресе түзіліс заттары, айтайық ақуыздар да ұшыраса, өсімдіктерде азот алмасуының аралық өнімдері, оның ішінде улағыш әсері бар, аммиак жиналады. Бұл жасушалар мен жекелеген органоидтардың тіршілік функцияларын одан әрі бүлдіре түседі.

Егер тіршілік функциялары толығымен бүлінбесе, қуаншлық кезінде өсімдік өнімінің төмендеуі, өсу үдерісінің күрт тежелуіне байланысты болады. Бұл алғашқы рет академик

Н. А. Максимовтың зерттеулерінде анықталынған еді. Ол қуаншылық кезінде өсімдіктңц өсуінің баяулауы (нашарлауы) немесе тіпті біржола тоқтауы фотосинтездін (яғни өсу үдерісі үшін ассимиляттар мен энергиялық эквиваленттердің жетіспеуі) бүлі-нуінің нәтижесі емес, су тапшылығы кезінде жасушалардын бө-лінуінің тікелей тежелуі мен созылуының нәтижесі деген жағдайды негіздегенді. Қазіргі кездегі зерттеулер бұл жағдайды құптап қана қоймайды, сонымен қатар оны біршама дәлелдей түседі. Сондай-ақ, жапырақ ұлпасының сәл ғана сусыздануы,

90

онда абсциз қышқылының (АБҚ), сонымен қатар жасушалардың бөлінуін және созылуын басытқылаушы этиленнің мол жиналуынан хабар беретіндігі анықталды. Осымен қатарлас устьицелер жабылып, фотосинтез басылады, ассимиляттардың алысқа да, жақынға да тасымалдануы тежеледі және де соңғылардың мөлшері тасымалдауды тежеудің нәтижесінде ассимиляциялық ұлпаларда біраз көбейе түседі. Фотосинтетикалык аппараттың қызметіндегі мұндай тез болатын өзгерістер су тапшылығы ұзара түссе, хлоропласт құрылысындағы кейбір өзгерістермен ондағы хлорофилдің мөлшерінің кемуімен толықтырылады.

Сонымен, куаңшылык кезінде су алмасу үдерісіндегі жөн-сіздіктер өсімдік тіршілігінің көп жағына әсер етеді, және де зат алмасуындағы және физиологиялық функцияларьшдағы болатын өзгерістер әжептәуір қарама-қарсы сипаттағы нәтижеде болады. Салыстырмалы шамада байқалғанда олар су тапшылығын жеңілдетеді немесе өсімдік ағзасына оның кері әсерін әлсіретеді. Метаболизмде және физиологиялық үдерістерде, негізінде сол өзгерістер күшті және терең дамығлн жағдайда, олар кері әсерге ие болады және өсімдіктің дамуын нашарлатады, тіпті құрып кетуіне де себепкер болады.

Мұндай өзгерістердің пайдалығы немесе зияндығы өсімдік ұлпаларының сусыздануының деңгейі мен ұзақтылығына, ол жөнінде жоғарыда болатын, сонымен қатар өсімдіктің физиоло-. гиялық жағдайына да, соның ішінде, онтогенездің қай кезеңінде қуаншылыққа тап болуына да байланысты. Ертеректе, 1912 жылы орыс ғалымы П. И. Броунов ^!астық дақылдарында су тапшы-лығынан өте қатты зардап шеге қауіпті кезеңді байқаған. Кейіннен дәнді дақылдардың және басқада өсімдіктердің физиологиялық қауіпті кезеңін зерттеуде Ф. Д. Сказкиннің зерттеулері үлкен үлес қосты. Соның ішінде, ол бұл кезеңнің генеративтік

91

мүшелердің жыныстық элементтерінің пайда болу кезін қамти-тынын және су сусыздандыруға өте сезімтал гүлдің бөлшектерің тозаң қапшығы онда пайда болған тозан екенін анықтады. Міне, сондықтан қуаңшылықпен қауіпті кезең қабаттасқанда, бидайда немесе арпада. сонымен қатар шашақты дәнді дақылдарда морфологиялық жетілген гүл шоғырында ұрықсыз гүлдерді көп болады, яғни масақтарының көбі дәнсіз болады. Бұл құбылысты таза биологиялық тұрғыдан бағаласа, ол өсімдіктің пайдалы екемділігінің белгісін керсетеді, себебі ол ылғал қорының тапшылығында, саны аз болса да құндылығы жоғары тұқымпың пайда болуына мүмкіншілік жасайды. Іс жүзінде алақаттылык қолайсыз құбылыс, себебі ол өнімді төмендетуге апарады, тіпті кейіннен өсімдіктің сумен қамтамасыз етілуі жақсара да.

Октогенездік жағдайдан басқа су тайшылығынын сипаты мен ықпал ету деңгейі өсімдіктің генетикалық табиғатына, яғни олардың сумен қамтамасыз етілуінің әр түрлі жағдайына тарихи бейімелушілігіне де байланысты.

(Құрғақшылыққа бейімделушіліктің бірі болып көптеген бал-дырлардың, қыналардың, кейбір мүктердің, кырыққұлақтың кейбіреулері және тіпті жабық тұқымдылардың біразы анабиоз немесе криптобиоз күйіне, яғни жасырын тіршілікке кешеді де, толық сусыздандырғанға төтеп бере алады. Өсімдік әлемінен аталынған дәлелдер өздері потенциалды тіршілік қабілеттілігін ұзақ уақыт сақтап отырып, осындай жағдайда ондаған, тіпті жүздеген жылдар бойы бола алады. Басқа өсімдіктерше олар өздерінің су режимін реттемейді. П. А. Генкельдің пікірі бойынш.а гүлді өсімджтердің тыныштықтағы тұқымдары да осындай күйде-криптобиозда болатын көрінеді. Олар сондай-ақ, кептіруге, өнгіштігін жоғалтпай төтеп бере алады. Гүлді өсімдіктерге келетін болсақ олардың көбі толық түгілі, күшті сусыздандырғанда көне алмайды жәіне даму кезінде өзінің су режимін реттейтін әр түрлі әдістерін тудырады. Оларды үш экологиялық топқа бөлуге келісілген: гигрофиттер, мезофиттер және ксерофиттер. Біріншілері ылғалы мол аудандарда мекен етеді және ылғал тапшылығына бейімделуге ешқандай мүмкіншіліктері жоқ. Мезофиттер орташа ылғалды жердің өсімдіктері,' онда құрғақшылық болса да, тұрақтылық немесе жүйелік сипатта болмайды. Бұл топтың өсімдіктерінің көбі ауыл шаруашылығы дақылдары, белгілі шекте ылғал тапшылығына бейімделуге икемді, бірақ оған өзінің мүшелерінің құрылысы мен мөлшерін ; өзгерту арқылы икемделмейді.

92

Олардың куаңшылыкқа төзімділіті, негізінде жасушасның құрылымы мен метаболизмнін, су тапшылығына сезгіштіктерінің аздығына байланысты.

шылыққа бейімделінушілік ауыл шаруашылығы дақылдары үшін қолайлы емес. Осыған байланысты, қуаңшылыққа төзімділік деген үғымның өзін анықтаудың қажеттілігі туады. Оны жиі, өсімдік ағзасынын, онтогенезінде қуаңшылық әсеріне, өзінің өмір тіршілігін сақтауына және тұқымын қалдыруға бейімделінушілік деп анықтайды. Егер құрғақшылыққа төзімділікті биологиялық тұрғыза қарастырсақ өсімдіктің тірі қалу түсінігіне жақындайтын бұл анықтама дұрыс. Агрономиялық көзқараста мәдени есімдіктердің құрғақшылыққа төзімділігі деп олардың қуаңшылыққа өнімнің ' мөлшері мен сапасын азырақ кемітетін мүмкіншілігін айту керек.

Мәдени өсімдіктердің құрғақшылыққа төзімділігін арттырудың басты бағыты селекция болған және болады, яғни, әрі құрғақшылықтың белгілі бір түріне түрақты, әрі өнімділігі жоғары сорт шығару керек. Мұндай біріктілікке әр түрлі жолдармен жетуге болады. Солардың бірі жасушаның ішкі құрылысы мен зат алмасуын сусыздандыруға төзімділігін арттыру болып саналады. Оның шындықтығы және болашақтығы көптеген зерттеулермен расталынды, онда бидайдың және басқа да астық дақылдарының құрғақшылыққа төзімді сорттары құрғақшылыққа төзбейтіндерден ерекше байқалатын морфологиялық айырмашылықтары болмаса да сумен қамтамасыз етілуі жеткіліксіз болғанда синтетикалық және өсу үдерістерінің жоғары деңғейімен сипатталады. Мұндай сорттарда улы метаболиттердің жиналуына мүмкіншілік жасайтын құрылымды бұзу удеріс-

93

гері аз мөлшерді жүреді, сонымен қатар метаболизмде қорғау- шылық өзгерістер күштірек байқалады. Оонымен қатар се -лекцияда құрғақшылыққа төзімділікті жоспарлағанда өсімдіктің мынадай қасиеттерін: қүшті тамыр жүйесін құра алатынын, керісінше ертерек даму кезінде жер бетіндегі мүшелерінін, өсуі тежеп құрғақ кездің күте тұра алатының ескеру керек. Соңғы қасиет, әсіресе Солтүстік Қазақстан үшін бағалы, онда маусы құрғақшылығы жиірек байқалады, ал кейін топырақтың ылғал- дануы үшін салыстырмалы қолайлы ауа райы болады. Мұндай қасиет тарыда жақсы байқалады, ол бидайдың құрғақшылыққа төзімді сорттарына да тән болуы мүмкін. Құрғақшылық жағдай- ында фотосинтезі дәннің толысу үдерісіне салыстырмалы көп үлесте қатыса алатын сорттардың артықшылығы болады.

И. И. Туманов өсімдік даму кезеңінің басында құрғақшылықты басынан өткізсе, кейіннен тұрақтылығы артатынын көрсетксн болатын. Мұндай онтогенетикалық бейімделінушіліктің теориялық негізін әрі қарай дамыта отырып П. А. Генкель тұқымды себер алдында шынықтырудың тәсілін дайындады: және практикаға ұсынды. Бұл тәсілде ылғалдылығы 40-45% болғанша тұқымды сумен шылайды да, бөрткен кезде оны бірте-бірте кептіреді. Зерттеулер көрсеткендей, мұндай әсердің арқасында есімдіктің гидрофильділігі, цитоплазманыц тұтқырлығы және созылғыштығы, ферменттік жүйенің синтетикалық қарқындылығы, фотосинтез бен тыныс алудың жоғары қарқындылығының арқасында энергетикалық үдерістердің жалпы деңгейі артады, сонымен қатар басқа да физиологиялық өзгерістер болады, жалпы, олардың құрғақшылыққа төзімділігін арттыруға қолайлы әсер етеді. Көптеген дақылдармен Еділ мен Қазақстанның құрғақшылық жағдайында жүргізілген танаптық тәжірибелерде бұл тәсілді қолданып елеулі қосымша өнім алынды. Өкінішке орай, себер алдында тұқымның үлкен топтарын көрсетілгсн өңдеуді аз уақытта жүргізу мумкіншілігі болмағандық-тағі бұл тәсіл астық дақылдарында қолданылмайды, бірақ көлемі аз егістіктерде, себу мөлшерін аз қажет ететін дақылдар үшін ете қолайлы.

Өсімдіктің құрғақшылыққа төзімділігін, кейде әр аймақ үіпін, қолайлы себу мерзімін қолданып да арттыруға болады. Солтустік Қазақстанда және Батыс Сібірдің далалық аудандарында астық дақылдарын бірташа кешірек себу (мамыр айының екінші жартысында) көп жағдайда өсімдіктің ылғалға деген қауіпті кезеңі маусым айының құрғақшылығына емес, жауыншашыны молырақ болатын уақытқа тап келуіне байланысты.

94

Өсімдіктің құрғақшылыққа төзімділігін артыруда біршама рөлді тынайтқыштар да атқара алады, әсіресе фосфорлы, сонымен қатар кейбір микроэлементтер де (молибденді, қалайылы) және физиологиялық белсенді заттарды қолдануда, оның ішінде ретардант ТУР, ол жөнінде жоғарыда айтылған атқара алады.

Ауыл шаруашылығы дақылдарын суару, әсіресе оңтүстік аймақтарда кеңінен қолданылады. Сөйтсе де кейінгі суармалы жерлер Солтүстік Қазақстан әжептәуір көбейді. Олар негізінде көкініс, картоп және мал азықтық дақылдарды өсіру үпіін қол-данылады. Бұл, кең аймақта, су көзінің аздығынан, басты көңіл су күйелерін жетілдіруге және суару технологиясын жақсартуға, сонымен қатар суармалы жерлердің тиімділігін арттыруға бөлінуі керек. Соңғы мәселені шешудің басты жолдарының бірі суыққа төзімді бір жылдық дақылдарды-сұлыны, жаздық райсты, сурепицаны немесе майлық шомырды жазда қайталап себу болуы мүмкін. Суармалы жерлерде ерте піскен картопты, тез пісетін кәкөністерді, немесе бір жылдық шөптерді жинап алғаннан кейін себілген мұндай егістер, Ақмола ауыл шаруашылығы, институтының өсімдік физиологиясы кафедрасының жүргізген зерттеулерінде қосымша 30 ц/ға, кейде оданда көп жоғары сапалы көк балауса жиналатының көрсетіп отыр. Сонымен қатар, Солтүстік Қазақстанның және Батыс Сібірдің кең байтақ жерлерінде игерілген және қолданылып жүрген, қазір көптеген далалық аудандарда кең тараған, топырақты қорғау егіншілік жүйесінің кешенді шараларының көмегімен суарылмайтын жерлердегі өсімдіктерді сумен қамтамасыз етудің маңызы мен мүмкіншіліктерін ешқашанда кемітуге болмайды. Онда басты рөлді өсімдіктің сабағын және басқа да қалдықтарын топырақ үстінде сақтайтын жазық жыртқыш атқарады, олар ез кезегімеп қардың көбірек жиналуына, қар суының ағып кетпеуіне және көктемде себу мерзіміне дейін топырақ ылғалының буланумен жоғалуына тосқауыл жасайды. Өсімдікті сумен қамтамасыз ету жағдайын қар тоқтатып, таза немесе ықтырма сүрі жері бар ауыспалы егісті қолданып, сонымен қатар, басқа да ылғал қорын молайту шаралары арқылы жақсартуға болады.

Жоғары температурада транспирацияның күрт күшеюінің

95

нәтиесінде өсімдіктің алдыменен су алмасуыннда қиыншлылық артады және бірқалыптылық жойылады. Ыстық ауа райында судың артық ысырап болуы топырақ құрғақшылығын жеделдетеді және өсімдік ағзасында қолайсыз құбылыстарды тудырады, ол жөнінде жоғарыда айтылған. Бұдан басқа, мұндайда өсімдіктің өсуі мен дамуын және өнімі үшін тынысі алу мен фотосинтез арасында қолайсыз байланыс қалыптасады, себебі соңғының біріншімен салыстырғанда оңтайлы температурасы біршама төмен. Соның нәтижесінде оның жаңадан құру үдерісі тежелінетіндіктен, органикалық заттардың шығыны көбейе түседі. Сөйтсе де өте оңтайлы және сублетальды (субөлімді) температура өсімдікке мұндай жанама әсерден басқа тікелей кері әсер де жасайды. Және мұндайда органоидтардың жасушалық құрлысында және зат алмасуына, су тапшылығында болатын өзгерістер мен бұзылыстар байқалады. Соның ішінде, өсімдіктердің қызуы хлоропластар мен митохондрийдің бәртуін қоздырады, сосын олардың сыртқы және ішкі мембраналарын жарады және құрылысын бұзады, матрикстің үлесін, сонымен қатар полисомдардың жекелеген рибосомдар мен суббірліктеріне ыдырауды да артады. Осының нәтижесінде жасушыларда энергиямен қамтамасыз етудің деңгейі төмендейді, биополимерлердің түзілуі бәсеңдейід және гидролиз бен бос тотықтану (яғни АТФ түзілумен байланысты емес) үдерістері күрт күшейтеді, азоттьп алмасудың улы заттары жиналады. Өмір тіршілігінің аталынған және басқа да функцияларының бұзылуының байқалу деңгейі сусыздандырылған сияқты, олардың тигізетін әсеріне байланысты, яғни температура оңтайлылығынан қаншалықты артық жоғарылайды және ол

немесе қайтымсыздығын.

Өсімдікке оңтайлылығынан артық температурамен әсер еткенде осы ұлпада оңтайлы температурада болатын кейбір “кә-дімгі” ақуыздардың түзілуі тежелінетінің немесе әлсірейтінің, ерекше жылылық күйреу ақуыздарының (ЖКА) түзілуі жедел- дейтінін кейінгі жүргізілген зерттеулер көрсетіп отыр. Олардың жылулықтың әсерінен пайда болған тиісті гендердің экспрес- сиясы, “жаңа” ақпараттық РНҚ түзілуінің нәтижесі екені анық-талды, яғни ақуыз түзілуінің мұндай бағытты өзгеруі генетикалық деңгейде етеді, және де сірә бағдарламаланған да болар. Соңғы жөнінде, жылылық күйреу ақуызының жасушадағы түзілуі мен өсімдіктің жоғарырақ температураға төзімділігі арасында пайдалы тығыз коррелятивті байланыс бар екенін зерттеулер жанамалап керсетіп отыр. Егер акуыздың пайда болу басытқысының көмегімен ЖКА-ның құрылуын тоқтатсақ,

96

өсімдік ұлпаларының ыстыққа төзімділігі одан әрі жоғарыламайды. Бірақ есімдікке субөлімдік температураның әсері болғанда, ЖБА-ның қорғағыш әрекетінің механизмі әзірше белгісіз болып отыр.

(күндізгі уақытта) ете жоғары температураның қолайсыз әсеріне тап болады да кейіннен температура оңтайлы немесе одан да төмен деңгейге жетеді. Соның арқасында, тіпті өте жоғары температураның өзінде де, өсімдіктер өсуін тоқтатпайды және оларды жүйелі түрде репарациялық үдерістер жүріп жатады. Белгілі совет физиологы В. Ф. Альтерготтың көп жылдық зерттеулері соңғылардың, күндізгі жоғары температураның бұзған құрылымдары мен физиологиялық функцияларын қалпына келтіруден басқа, өсімдіктің осындай, немесе одан да күшті әрекеттерге тезімділігін арттыруға көмектесетінін көрсетіп отыр. Басқаша айтқанда, өсімдіктің жоғары температураға бейімделуі басталынады, олардың ыстыкқа төзімділігі артады, одан басқа да зерттеулер бойынша жылулық “стресс” қолайлы температурамен алмасқанда кейбір жағдайларда өсімдік ағзасында үдеткіш әсер етеді: өсуі күшейе түседі, жекелеген мүшелердің пайда болу мерзімі қысқарады, өнімділігі артады.

Әрине, өсімдіктің бейімделінушілікке қабілеттілігі және ыстыққа төзімділігі көбінесе эволюциялық жолында әр түрдің немесе экологиялық топтың тіршілік ортасының әсерінен пайда болған тұқым қуалаушылық қасиетіне тәуелді. Мысалы, транспирациялық коэффициенті өте шамалы суккуленттер 60-65° С температураға шыдайды. Мәдени өсімдіктер арасында ыстыққа төзімділігімен асқабақ кенедән және кейбір жылу сүйгіш түрлер ерекшелінеді.

Өсімдік шаруашылығында ыстыққа төзімділікті арттыру үшін жас өсімдіктерді (көшеттерді) ауыспалы температурамен шынықтырудан басқа егістікті кейбір химиялық препараттармен өңдеуге болады, соның ішінде қалайлы тұзының (0,05%) және бор қышқылының (0,05%) ерітінділерімен.