Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы
жүктеу/скачать 1,76 Mb. Pdf көрінісі
|
Күдеринова Құралай монография Қазақ жазуының тарихы
- Бұл бет үшін навигация:
- , у, у ’ , й, й ’ ) дауыссыз. Сөйтіп
- А.Байтұрсынұлының әліпбиі: Дауысты дыбыстар: а ( ﺍ ), о ( ﻭ ), ұ ( ﻭﻭ ), ы ( ﻯ ), е (
- (ңе), ﻭ (ве) , 1-і өзгертілген әріп (ұ ﻭ ﻭ )» болды.
| ү,
ы, і, е ) дауысты, 34-і ( б, б ’ , д, д ’ , п, п ’ , т, т ’ , ж, ж ’ , ш, ш ’ , р, р ’ , з, з ’ , с, с ’ , ғ, қ, к, г, ң, ң ’ , л, л ’ , м, м ’ , н, н ’ , у, у ’ , й, й ’ ) дауыссыз. Сөйтіп, ғалым тіл дыбыс-тарын бір жарым есе аз әріп таңбаға сыйдырып, өз кезеңінде ең үнемді әліпби түрін жасады. Әліпби теориясында әріп саны фо-нема санынан аз әліпби жетілген жазу сипатын көрсетеді деген қағиданы қалыптастырған А.Байтұрсынұлының төте жазуы деп атауға болады. Сонда А.Байтұрсынұлының әліпбиі: Дауысты дыбыстар: а ( ﺍ ), о ( ﻭ ), ұ ( ﻭﻭ ), ы ( ﻯ ), е ( ه ) Дауыссыз дыбыстар: б ( ﺏ ), п ( ﭗ ), т ( ﺕ ), ж ( ج ), ш ( ﭺ ), д ( ﺩ ), р ( ﺭ ), з ( ﺯ ), с ( س ), ғ ( غ ), қ ( ق ), к ( ﻙ ), г ( گ ), ң ( ﮎ ), л ( ﻝ ), м ( م ), н ( ﻥ ) Жарты дауысты дыбыстар: у ( ﻭ ..), й ( ﻱ ) «А.Байтұрсынұлы ұсынған әліпбидегі әріптердің 18-і араб таңбалары, 3-еуі парсы таңбасы ( گ ,ﭺ ,ﭗ ), екеуі түркі таңбасы 190 191 ﮎ (ңе), ﻭ (ве) , 1-і өзгертілген әріп (ұ ﻭ ﻭ )» болды. Ал әліпби қатарынан шығарылғаны мына таңбалар: , ظ , ط , ع , ف ,ه ,ژ ,ﺙ ,ﺵ , ص خ , ح ,ﺫ , ض . «А.Байтұрсынұлы дауыстылардан қадим жазуынан қолданылып келе жатқан 4 әріпті қалдырып, ұ дыбысы үшін уау ( таңбасына өзгеріс енгізген: алиф ( ﺍ ) , һа ( ه ) ﻱ ) <ы>, уау ( ﻭ ) ﻭ ﻭ ) <ұ>. Ал қадим жазуының басты ерекшелігі болып табылатын харакаттардың қолданылуы А.Байтұрсынұлы жүйесінде тек ы , і дауыстыларында берілген, оның өзінде сөздің мағынасына нұқсан келмейтін болса ғана» дейді Г.Мамырбекова. Жазу дәстүрі төте жазуда да көбірек ескерілген. Оған мысал: а) п орнына б әрпінің жазылуын; ә) еріндіктердің екінші буын- да жазылуын; б) сөз басында келетін ы, і дауыстысының алиф арқылы берілуін; в) сөз ортасы мен аяғындағы мадда белгісі жоқ алифтің дыбыстық мәні болуын айтуға болады. Сүйеніш таяқ туралы А.Байтұрсынұлы: «Меніңше сөз басын-да дауысты дыбыстар келсе, ол сөзді жазарға басына сүйеніш таяқ қоямыз. Оны керек қылғаным, халық әуелі жатсынбас үшін еді, екінші басқа түріктерден тым оқшау кетпес үшін еді. Онан басқа керегі бар деп өзім де айтпаймын» деген. Г.Мамырбекованың зерттеуінше, А.Байтұрсынұлының 1914 жылы Орынбордан жарық көрген «Қазақша әлифба» оқу құралында «сүйеу таяқ» сақталған, мысалы, ожау – ﺍﻭﺠﺎﻭ , ұқбақ – ﺍﻭﻗﺑﺎق , үш – ﺍﻭﭺ ﺀ , өзгені – ﺍﻭﺯ ﮔ ﻪﻧﻰ ﺀ , ал 1924 жылы жарық көрген «Сауат ашқыш» оқу құралында үнсіз алиф қолданылмаған, мысалы: үш – ﺆ ﺵ ﺀ үйрету – ﺅ ﻴﺮه ﺗﻭ , үшін – ﺆ ﺸﻴﻦ , үлкен – ﺆ ﻠﻜﻪﻥ , етіб – ه ﺘﻳﺏ . Осы әліпбиде < ұ>, <ү>, <у> дыбыстарының фонемалық мәртебесін анықтау қиынға соқты. Бұған араб графикасындағы ұ, ү, у, о, ө дыбыстарына бір таңба арналуы себеп еді. Дыбыстардың еріндік, қысаң интегралауыш белгілерінен бөтен, өзара жуан-жіңішкелік ( ұ-ү, о-ө ) дифференциалды бел- гісі және еріндік реңкі күшті, әлсіз, орта, орталау белгілері бар. Сондықтан олар сөзайырымдық, сөзтанымдық қасиетке ие фо- нема деңгейінде қарала алатынын айқындаған А.Байтұрсынұлы бұл бес фонемаға үш таңба арнайды. Олар жуан-жіңішке белгісі арқылы ажырайды: <ү> <ө> /ұ/ /о/ және / у/ графемасы. <ұ> <о> Ғалым: “ о мен ұ екеуіне зор ілтипат керек. Бұлардың жазылуы ұқсас болғанмен, айтылуы ұқсас емес. Қой (мал) деген сөзбен құй (шай құй) деген сөздердің мағыналары қандай басқа болса, айтылуы һәм сондай басқа. жүктеу/скачать 1,76 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|