Керегіңді ал білгенінді қос, дейді. Данышпандар дариясының солмайтынын, шынайы шындықтың тозбайтынын паш етіп, ұсынады
жүктеу/скачать 392,72 Kb.
|
| КИЕЛІ ҚАРАШАҢЫРАҚ.
Көнеден келе жатқан киіз үйдің түрлері мен құрылысы. Дала қазағының қаймағы бұзылмаған тірлігін ойлағанда көз алдыңа көсілген қыр, төбе, жасыл жайлау, өзен-көл жағасы, тайға мініп шапқылаған баласы, қотан толы қойлары табын-табын сиыр, үйір-үйір жылқы, дөңгелене қонған ақ туырлықты, ақ түндікті әсем ауыл елестейді. Осының бірі кем болса, ауылдың көркемдігі де кем. Бұлардың ішінде киіз үйдің орны тым бөлек. Киіз үйдің құрылысы мен жасалу жолдары, этнографиялық ерекшеліктері аса ғажап дүние. Қазақ киіз үйі,— деп, пайда болған ғасырынан айтылуда (қалмақы, моғолша деп кейін қосылған сөз). Қалмақшаның төбесі шошақтау, моғолша жатаған, аласа, ақжапаға ұқсас келеді. Ал қазақ киіз үйлері дөңгелек толық күмбезді болады да, сән салтанатына қарай бірнеше түрлерге бөлінеді. қанат - қара үй 12 қанат - ақ орда қанат қоныр үй 18 қанат - ақ шаңқан қанат - боз үй 24 қанат - ақ үзік қанат - ақ үй 30 қанат - алтын үзік 8 қанат - ақ ала орда 32 қанат - алтын орда, -деп, аталатын түрлері болған. Сол сияқты көшіп-қонуға ыңғайлы, жұмыс ретіне қарай уақытша қос (жылқышыларға), жолым үй, ас үй, қалқа, жаппа, лашық, кереге санымен келістірілген түрлерді пайдаланған. Жаңа үй болып бөлек шыққан жас шаңырақты «отау» дейді. Қалық атауларында киіз үйге қатысты жұмыс атқарушыларды үйші, сүйекші, тігінші, өрімші, зергер, ұста, ерші, ер-тұрманшы, иші, оюшы, сырмақшы, етікші т. б. деген мамандық атауларымен атаған. Баяғы бабалар өз тіршілігінде жыл он екі айдың денін ашық аспан астында, жасыл жайлауда өткізіп жүрген. Кеңес-өкіметі жылдарындағы киіз үйді кешегі көшпелілер заманынан қабары жоқ бүгінгі ұрпаққа нағыз киіз үй осы десек, шындыққа қианат жасаған болар едік. Сол киіз үймен бірге оның өн бойында дала даналығының ой-қиялы мен шебер саусағы сіңірген бүкіл бір қалықтың этнографиялық игілігі жоққа тән болды десек артық емес. Бүгінде алыстағы ауылдарда жүн сабау, жүн түту, жіп иіру, арқан есу, тарамыс тарту, қайыс илеп таспа тілу, шымшиге арнап жүн бояу, ши тарту, сырмақ сыру, текемет басу, түскиіз ою, үзік пен туырлық, түндік пішу, дөдеге өрнектеу, алаша тоқу сияқты өнерлер дерлік жойылып бітуге айналды.Тас үйді таққа балайтын қалықта киіз үйге шекесінен қарайтын тексіз мінез пайда болды. Атадан қалған ақбоз үйдің сәнін де, құнын да төмендетті. Тұрмысқа енбеген нәрсенің ғұмыры да келте. Нағыз зат түгілі, руһани қазынамыз тіліміз де осындай күйдің зардабын басынан өткеріп келеді емес пе? Киіз үй қоғамға Кеңес өкіметінің алпысыншы жылдарына дейін белсенді қызмет етті. Кейінде пішеншілердің дала қосы деп аталып жүрген қос вагонның орнына шөпші ауылы аталатын кемі он-он бес киіз үй отыратын, кешкілік мал өрістен келіп, ауылдың қотанына иірілетін. Күн ұзынғы шөп шабу, мал бағу т.б. тірліктен кейін биесін ағытып, сиырын сауып, төлін көгендеп, жерошаққа отын маздатып, балалар саба, күбі піспегіне жармасып, қариялар аулаққа атын арқандап, ұланғайыр жұмысты аяқтап, сары самаурынның шәйіна отыратын. Жастары арқандаулы атты жайылымға жіберіп, арқан, бақанды алып, өзен сайына алтыбақан құра бастайды. Бұл қаладан келген бізге деген сый құрмет, әрі сылтау. Әйтпесе таңертеңгі шаруаны сылтау етіп ата-ана үнемі рұқсат бере бермейді. Алтыбақанға барған бала тәңертең шаруасына тұратынына уәде етеді. Бұл тұсты пайдаланған бүлдіршін балалар әжесінің сөресінен құрт ұрлайды. Сонымен ай астында алтыбақан тербеліп, ән шырқалып, ақсүйек лақтырылып, думан кеші басталады. Кешкі самалда табиғат аясында демалуғашыққан ата-ана, жеңгелер әнге құлақ түріп, дауыстарын ажыратып, әнге қосылып, алтыбақан да тебетін жас жеңге, келіндер де баршылық болатын. Осы тамашаның бәрі киіз үй мен сәнді, сонымен ғана сәулетті болушы еді. Киіз үйдің іші төрт бөлімге бөлінетін: Төр — мұнда жүк жиналады, төрдің оң жағы, сол жағы болады. Төрге қонақтар орналасады.Үйдің төрі жоғары, әрі қымбатты орын болып саналады. Жас келіндер бұл жерді баса бермейді. Төрде ілулі домбыра, бес өрім қамшы, түлкі, қасқыр, құндыз, кәмшәт терілері. жүктеу/скачать 392,72 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|