Шаруашылық қызмет нәтижелерін сипаттайтын көрсеткіштер, оларды талдау әдістемелері

Барлық көрсеткіштер келесі түрде бөлінеді

1. Фирманың экономикалық потенциалын сипаттайтын көрсеткіштер. Олар фирманың масштабтарын, ұлттық және халықаралық деңгейдегі орнын көрсету үшін қажет.

Активтер, фирманың иелегінде болатын, өткен мерзімдерде алынған және фирманың болашақ түсімдерін қамтамасыз ететін құралдардың, қаржының құрамын және орналасуын сипаттайды.

Негізгі капитал, фирманың өндірістік қуаттарын сипаттайды (ғимараттар, құрлыстар, жабдықтар).

Шығарылған өнімнің көлемі мен құны – жалпы фирма және жеке өнім түрлері бойынша анықталады. Оны есептеу арқылы фирманың ұлттық және халықаралық нарықтағы үлесін және орнын, өндіріс құрылымын анықтауға болады.

Фирманың өндіріс және өткізу кәсіпорындарының саны және орналасуы - өз елінде және шетелдегі мөлшері анықталады.

Фирма инфрақұрылымы:

• 
  өз транспорты, қоймалары, техникалық қызмет көрсету орталықтары;
  
• 
  өзіндік шикізат базалары және энергия көздері.
  

• 
  ғылыми-зерттеу жұмыстарына кеткен шығындар мөлшері;
  
• 
  зерттеу орталықтар мен лабораториялардың саны, орналасуы;
  
• 
  онда жұмыс істейтін зерттеушілер саны;
  
• 
  ғылыми жұмыстардың негізгі және артықшылығы бар бағыттары;
  
• 
  фирмада бар патенттер саны және олардың қолданылуы.
  

• 
  маркетингілік қызметке (Marketing);
  
• 
  зерттеулерге және дамытуға (Research and development);
  
• 
  үстеме шығындар (Overhead);
  
• 
  әкімшілік шығындар (Department overhead);
  
• 
  рентаны төлеу (Rental costs);
  
• 
  өнімді жетілдіру шығындары (Product changeover);
  
• 
  өнімді жіберуге кеткен шығындар (Factory fees).
  

 3. Фирманың қызмет ету нәтижелігін сипаттайтын көрсетікштер

Пайда. Өндіріс нәтижелігін анықтау үшін қажет көрсеткіштерді алған пайдамен салыстырады. Олар абсолютты және салыстырмалы болып бөлінеді.

Абсолютті көрсеткіштер:

• 
  жалпы пайда салықтарды төлеуге дейін анықталады;
  
• 
  таза пайда салықтарды, пайыздарды төлегеннен кейін кәсіпорында қалатын пайда;
  

• 
  пайданың сату көлеміне қатынасы (Profit margin);
  
• 
  пайданың активтерге қатынасы (Profit to total assets);
  
• 
  пайданың нақты негізгі капиталға қатынасы (Profit to fixed assets);
  
• 
  пайданың өзіндік капиталға қатынасы (Profit to net worth);
  
• 
  пайданың өзіндік және ұзақмерзімді несиелі капиталға қатынасы (Profit to capital employed) ұзақ мерзімде жалпы инвестерлінген капиталдың тиімділігін сипаттайды.
  

• 
  сатулардың жалпы құнының активтерге қатынасы (Sales to total assets);
  
• 
  сатулардың жалпы құнының нақты негізгі капиталға қатынасы (Sales to fixed assets);
  
• 
  айналым капиталына қатынасы (Sales to current assets);
  
• 
  материалдық-өндірістік қорлар құнына қатынасы (Sales to inventory).
  

• 
  негізгі капитал айналымдылығы сатулар көлемін жұмыс істейтіндерге қатынасы;
  
• 
  капиталмен қарулану деңгейі – негізгі капиталдың баланстық құнын жұмыс істейтіндерге қатынасы (Fixed assets to number of employees).
  

Фирманың қаржыландыру көздеріне тәуелділігі және төлем қабілеттілігі анықталады.

Өзіндік капитал құрылымы: акционерлік капитал; эмиссияланған табыс; капиталға айналдырылған пайда.

Өзіндік капиталдың активтердің баланстық құнына қатынасы (Stockholder's equity to total assets) фирманың сыртқы қаржы көздеріне тәуелділігін сипаттайды. Бұл шама 50% артық болу керек.

Борыштың жалпы сомасының өзіндік капиталға қатынасы (Total debt to stockholder's equity) сыртқы және өзіндік қаржы көздерінің қатынасы. Борыш өзіндік капиталдан жоғары болмау керек. Талдау үшін борыштың құрылымы (қысқа мерзімді борыштың үлесі) және салықтарды, еңбек ақыны, басқа төлемдерді жасау бойынша борыш көлемі анықталады:

Өзіндік капиталдың нақты негізгі капиталға қатынасы инвестірленген капиталдың қай бөлігі өзіндік капиталдан жасалғанын сипаттайды.

Ұзақмерзімді борыштың өзіндік капиталға қатынасы фирманың қызметі қанша мөлшерде ұзақмерзімді несиелер арқылы қаржыландырылатынын сипаттайды

Ақшаның түсімдері (кассалық және банкідегі ақша) (Cash flow) өнім үшін төлемдердің жасалуына тәуелді болады және дебиторлық борышты қайтаруға негізделген.

Түскен ақшаның ағымдағы жылда жасалынған күрделі шығындарға қатынасы (Cash flow to capital expenditures) инвестициялардың қай бөлігі ағымдағы ақша арқылы жасалынатынын көрсетеді. Оны өзін-өзі қаржыландыру коэффициенті деп атайды.

Айналым активтерінің қысқа мерзімдік борышқа қатынасы (Current assets to current liabilities) Ол 1-ден кем болмау керек..

Ақшаның және тез сатылатын бағалы қағаздар құнының ағымдағы айналым активтеріне қатынасы (Cash and marketable securities to current assets) Оны ликвидтілік коэффициенті деп атайды.

Ликвидті қаржының қысқа мерзімдік борышқа қатынасы. Ол төлем қабілеттілігін сипаттайды.

Айналым активтерінің жалпы несиелі капиталға қатынасы (Current assets to total debt).

Талдау жасалғанда көрсеткіштер кестелерге енгізіледі, бірнеше мерзімге. Талдау мақсаты – ағымдағы өзгерістерді анықтау және кемшіліктерді табу,нәтижесінде басқарушылық шешім құралады.

1. 
   Баға жасау қағидалары
   
2. 
   Баға жасау әдістері
   
3. 
   Баға және баға жасау саясатының механизмы
   

Сабақта студенттер практикалық сабаққа арналған есептер жинағы бойынша баға жасау әдісін таңдауға арналған есеп шығарады.

Есептер жинағы бойынша 2 есеп шығару.

1. Дәрістер

1. 
   Шмален Г. Основы и проблемы экономики предприятия/ под ред. А.Г. Поршнева, М.: «Финансы и статистика», 1996 г., 268-284 б
   
2. 
   Сергеев И.В. Экономика предприятия. М.: «Финансы и статистика», 2000 г., 267-284 б.
   

тәжірибелік құрал/ Алибаева М.М., Қалдыбаев М.М.: 2005, 17-19 б.

5. Ценообразование/учебно-практическое пособие/П.Н. Шуляк. М.: 2000.

6. Баға және оның жасалуы/ Жабайхан Кайкен/ Оқулық құрал. Семей.:2002.

«Баға және оның жасалуы» оқу құралында берілген тақырыпқа байланысты өздік жұмысқа арналған есептер (1-4 вариант).