Кіріспе Тақырыптың өзектілігі

Тың игерушілер тақырыбына шығарма жазған татар ақындарының бірі – Махмұт Хусаин. Ол 1923 жылы Оралдағы Орда селосында туған. Оның «Тың жерге жігіт оралды», «Сонда», «Рамазан досыма» атты өлеңдері тың өлкеде туған шығармалар еді. Автордың «Тың тынысы» атты очерктер жинағы 1960 жылы Қазанда басылса, «Астықты алқапта» очеркі қазақ тілінде жарық көрді.

М.Хусаинов шебер аудармашы. Ол көптеген қазақ ақын-жазушыларның шығармаларын татар тіліне аударып, бастырды. Олардың ішінде Ж.Молдағалиев, С.Мәуленов өлеңдері мен Ж.Тілеков, Қ.Ысқақов, С.Мұратбеков әңгімелері бар.

Қазақстанда туып өскен қазақтармен тығыз қарым-қатынас жасаған кейбір татар жігіттері шығармаларын екінші ана тіліне айналған қазақ тілінде жазып, мүлде қазақ жазушысы болып кетті. Бұлардың ішінен қазақ балалар жазушылары С.Баязитов пен М.Гумеровті атай кеткен жөн.

Саид Баязитов 1929 жылы Сыр өңірінде туған, қазақ орта мектебінде оқыған, Қызылорда пединститутын бітірген. Орта мектепке қазақ тілі мен әдебиетінен сабақ берген. Шығармаларын қазақ тілінде жазған. Саидтың «Күтпеген кездесу»(1954), «Арал Робинзондары» (1956), «Майлы қалаш» (1959) атты кітаптары балалар өмірінен алынып жазылған. Ал «Гүлдер шешек атқанда» (1960), «Нәзік білезік» (1965), «Айдарлыдағы кездесу» (1967) повестерінде жастардың ерлік еңбегі, жарасымды тұрмыс сурттеледі.

Балалар жазушысы Машқар Гумеров 1927 жылы Башқұртстанда туғанымен Қазақтсанда өседі. Қазақ мелекттік унивеситетінің филология факультетін бітірді. Қазақ баспасөз орындарында қызмет істейді. Нәтижесінде қазақ тіл мен әдебиетін жақсы біледі. Шығармаларын қазақ тілінде жазады. Машқардың «Ана мен бала» (1956), «Асыл дәр»(1960), «Үш күн, үш түн», «Қос шынар»(1966), «Сүйе ме, сүймей ме», «Өзі ұшар» (1976) кітаптары қазақ балалар әдебиетіне қосылған елеулі үлес болып табылады.

Әдебиеттер байланысының маңызды бір түрі өзге ел өмірін көрсетумен бірге, басқа ұлт өкілдерінің көркем бейнесін жасау болып табылады. Бұл жөнінен де қазақ-татар әдебиеттері арасында жанды байланыс бар. Мәселен, қазақтың көптеген ақын-жазушыларның шығармаларында татар халқының өкілдері де қатысып отырады. Бұл –табиғи нәрсе. Өйткені, қазақ халқы жаңа өмір орнату жолындағы күресте татарлармен де қоян-қолтық араласып, тығыз байланыс жасап отырған. Татарлар мен қазақтар майданда да, еңбекте де бір шепте болып, бір қатарда тұрған. Бұл өмір шындығы қазақ әдебиетінен өз өрнегін тапқан. Мұны С.Сейфуллин, Б.Майлин, М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мүсіреповтің шығармаларынан көруге болады. Қазақ ақын-жазушыларының қайсысы болса да, татар халқынының өкілдерін өз шығармаларында әрқашанда ұнамды образ ретінде бейнелейді. Мәселен, С.Сейфуллиннің «Тар жол, тайға кешу» атты романындағы татар төңкерісшілері (Н.Бекмұхамедов, Х.Ғиззатуллин, К.Сүтішев т.б.), М.Әуезовтың «Түнгі сарын» пьесасындағы татар мұғалімі, С.Мұқановтың «Ботакөз» романындағы татар кемпірінің бейнесі жарқын көрінген.

СССР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, жазушы Әбдіжәміл Нұрпейісов «Курляндия» романында татар жігіті Ғиззатулиннің ерлік бейнесін жасаған.Барлаушылардың батыр командирі, кіші лейтенант Ғиззатуллин ержүрек, сабырлы, барынша бауырмал адам етіп көрсетілген. Ол халық үшін, Отан үшін ажалдан да бас тартпайтын патриот-батыр бейнесінде суреттелген.

Сондай-ақ Х.Есенжанов «Ақ Жайық» романында татар қызы Мүкарама І.Есенберлинннің «Қатерлі өткел» романында татар әйелі Мәликенің толыққанды бейнелерін жасаған.

Татар халқынан шыққан Ғ.Тоқай, М.Жәлел, А.Зиганшин тәрізді тарихи есімдер де қазақ шығармаларының сүйікті кейіпкерлеріне айналған. Мәселен, С.Мұқанов «Өмір мектебі» романында Ғ.Тоқайға бір тарау арнаған. Ақын Ізтай Мәмбетов бір поэмасын «Тұңғыш Тоқай»деп атады. Ж.Сыздықов, Т.Әлімқұлов, Ғ.Жұмабаев Тоқайға арнап бінеше өлеңдер жазған. Ақын Ж.Молдағалиевтің «Жыр туралы жыр» поэмасының басты кейіпкері Мұса Жәлел екені мәлім.Теңіз толқынында 49 күн бойы арпалысқан кеңестік төрт батырдың бірі татар жігіті А.Зиганшин жөнінде А.Тоқмағамбетов «Төрт батыр», М.Байсейітов «Сұрапыл» атты поэмалар жазды. Ә.Әлімжанов, Ғ.Қайырбеков, Ж.Нәжімеденов оған өлеңдер мен мақалалар арнады. Мұның өзі қазақ ақын-жазушыларының татар халқына, оның алдыңғы қатарлы өкілдеріне деген ақ көңілі мен адал пейілінің айғағы.

Қазақ әдебиетшілері сияқты татар жазушылары да өз шығармаларында қазақ өмірін көрсетумен бірге қазақ өкілдерін кіргізіп отырады. Бұл жөнінде олар Ғ.Ибраһимов, Ф.Әмірхан, Ф.Бурнаш, А.Айдар дәстүріне берік екенін көрсетіп келеді. Мәселен, татар жазушысы Әмірхан Еникей «Біз де солдат едік» деген повесінде Ұлы Отан соғысына қатысқан қазақ жауынгерлерінің бейнесін жасайды. Жазушы Үмітбаев, Баяхметов, Шанаев, Жантеміров, Хафиз Ақшалов, Дұрды Құдайбердин деген қазақ жігіттерін атап өтеді, әрқайсысына жеке-жеке мінездеме береді. Автор оларды әрі ер, әрі іскер етіп көрсетеді. Татар ғалымдары Р.Нафигов, И.Нуруллин, Ю.Нигматуллина, Н.Юзеев, Р.Мұстафин, И.Надыров, Ф.Ахметова т.б. өздерінің ғылыми- зерттеу еңбектерінде қазақ-татар әдеби байланысына елеулі орын береді. Ал, татар жазушылары Г.Баширов, А.Шамов, ф.Хусни, М.Мақсуд, Ә.Әбсәләмов, А.Гумер, Г.Хужиев көптеген қазақ жазушылары жөнінде жылы сезімге толы мақалалар жазғаны мәлім. Міне, мұның өзі татар қаламгерлерінің қазақ халқына деген шынай достық ниетінің толық куәсі бола алады.

Қазақ-татар әдебиеттерін байланыстыра ,жақындастыра түскен нәрсенің бірі-көркем аударма.Көтерілістен бұрын бұл іс тек нәзира түрінде ғана жүзеге асырылып жүрді,яғни белгілі бір шығарманың мазмұнын өз ана тілінде қайта жырлап беру тәсілі қолданылды. Мұнда шығарманың түпнұсқадағы көркемдік қасиеттері мен ерекшеліктері сақталмай, тек оның тақырыбы, мазмұны және айтайын деген идеясы ғана беріледі. Қазақ пен атардың көптеген батырлық және лиро-эпостық дастандары («Жүсіп-Зылиһа», «Ләйлі – Мәжнүн», «Бозжігіт» т.б.) бір тілден екінші тілге көбінесе осы нәзира түрінде аударылды.

Татар тілінен қазақ тіліне көркем шығарма аудару ісі алғаш рет ХХ ғасырдың басында (1910-1913жылдары) пайда болды. Татар тілінен қазақ тіліне тұңғыш аударылған «Сүтке түкен тышқан», «Мұжық ұйқысы», «Шаттық пен қасірет», «Сақ-сұқ», «Айна», «Бұлбұл құс» сияқты Ғ.Тоқай, Г.Рәшиди, З.Кәріми шығармалары еді. Бұларды аудару ісіне сол кездегі қазақ ақындары Ә.Ғалымов, М.Қалтаев,Е.Буйрин, Қ.Ғабдуллин, т.б. қатысты.

Кеңес өкіметі кезінде қазақ әдебиетінде көркем аударма ісіне елеулі көңіл бөлінді. Бұл тұста белгілі татар жазушысы Ғ.Ибраһимов шығармалары көбірек аударылды.

Ғ.Ибраһимовтың «Терең тамырлар», «Қызыл гүлдер» атты романдарынан үзінділер 1930 жылдардың өзінде-ақ қазақ тіліне аударыла бастады. Бұдан былайғы жылдары татар тілінен қазақ тіліне аударылған шығармалардың саны артуымен бірге сапасы да жақсара түсті. Ұсақ-түйек өлең-жырлар мен әңгіме-очерктерді есептемегеннің өзінде, көптеген татар ақын-жазушыларының кітаптары қазақ тілінде жарық көрді. Мәселен, Ғ.Тоқай шығармалары 6 рет, Ғ.Ибраһимов шығармалары 5 рет жеке кітап болып шықты. Ал М.Жәлелдің баспа бетін көрген шығармаларының бестен бірі қазақ тілінде екен. Татар ақын-жазушыларының шығармалары қазақ тіліне аударуға М.Жансаева, Б.Мазитов, ерлі-зайыпты Есбатыровтармен бірге соңғы кезде С.Байжанов, Ә.Дүйсенбиев, Т.Молдағалиев, С.Бердіқұлов, М.Гумеров белсене ат салысты.

Ал, Абай мен Жамбылдың өлеңдер жинағы, М.Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясы, С.Сейфуллиннің «Қызыл ат» поэмасы, С.Мұқановтың «Өмір мектебі» романы, Ж.Молдағалиевтің «Жыр туралы жыр» дастаны мен Ә.Әлімжановтың «Отырардан келген сый» повесі татар тіліне аударылып басылды.

Көптеген қазақ ақын –жазушыларының шығармалары тұңғыш рет татар тіліне, сол сияқты татар әдебиетінің көптеген нұсқалары қазақ тіліне аударылды, баспа беттерінде жарияланды, радио арқылы оқылды, теледидар арқылы жұртшылыққа көрсетілді. Сөйтіп, екі ел халқының туысқан әдебиетпен танысуына едәуір жағдай жасалды. Қазақ-татар әдебиеттері, олардың ірі өкілдері және осы екі әдебиеттің туысқандық байланысы, достық қатынасы жөнінде қазақ тілінде, сол сияқты татар тілінде де бірсыпыра мақалалар жазылып, жарияланды. Мұның өзі қазақ–татар әдебиеттерінің байланысы және олардың бір-біріне жасаған ықпалы жөнінде ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуге ой салды.

Сөйтіп, қазақ-татар әдебиеттерінің арасында толық туысқандық, достық қарым-қатынас орнады. Мұның өзі туысқан екі халықтың- қазақ пен татар халықтарының мызғымас достығын, айнымас бірлігін бұрынғыдан да нығайта түсуге мүмкіндік туғызды.

Жоғарыда айтылғандай, қазақ-татар әдебиеттері өздерінің көп ғасырлық тарихында үнемі бір-бірімен туыстық байланыс жасап, өзара тығыз қарым-қатынаста болып келген. Бұл байланыс пен қарым-қатынас өзінің даму барысында негізінен төрт кезеңді өз басынан кешірген. Әдеби байланыстың дәрежесі, түрлері мен сипаттары екі елдің саяси-экономикалық байланысына, әдебиеттердің өз даму процестерінің ішкі заңдылықтарына қарай, әр кезеңде әр түрлі болған және үнемі өзгеріп, өсіп, дамып отырған. Мәселен, қазақ-татар әдеби байланысының бірінші кезеңінде (Ү111-ХҮғасырлар арасы) екі ел әдебиетінде бір топырақта туып, бір әлеуметтік ортада пайда болған ортақ әдебиет үлгілері көптеп кездеседі. Ал екінші кезеңде (Х1Х ғасырдың екінші жартысы) өнер- білімге, азаттыққа ұмтылған қазақ-татар мәдениеті қайраткерлерінің өздеріне өнеге етіп алған ортақ үлгісі болды. Осыған байланысты олардың қоғамдық қызметтерінде ағартушылық,демократиялық тенденциялар кең орын алды. Соның нәтижесінде қазақ әдебиетінде жаңа идея, тың тақырып, соны мазмұндар пайда болды. Сөйтіп, әдебиетіміз өзінің идеялық-көркемділік дәрежесі жөнінен бұрынғысынан әлдеқайда байи түсті.

Қазақ-татар әдеби байланысының барынша бай да жемісті кезі – үшінші кезең (ХХ ғасырдың басы) болды. Бұл кезде қазақ әдебиеті идеялық-көркемдік жағынан толысып қана қоймай, жанр жөнінен де баии түсті. Қазақ әдебиетінде бұрын болмаған повесть, роман, драматургия сияқты әдебиеттің күрделі жанрлары пайда болды. Олардың пайда болуына қоғамның ішкі қажеттілігінен туған себептермен бірге, әдеби байланыстың да елеулі әсері болды. Қазақ-татар әдебиеттерінің байланысы, әсіресе, Кеңес үкіметі кезінде арта түсті. Бұл кезде әдеби байланыстың жаңа жолдары мен түрлері пайда болып, әдебиеттер байланысының ескі формалары (айталық, көркем аударма ) жетілдіріле берді.Сөйтіп, қазақ-татар әдеби байланысы тарихында мүлде жаңа кезең төртінші кезең басталды. Бұл кезде екі ел әдебиеті арасында толық туысқандық байланыс пен тығыз достық қарым-қатынас орнады.

Пайданылған әдебиеттер

1. 
   Тоқай Ғ. Шығармалары ІІ т. Қазан 1956ж
   
2. 
   «Социалистік Қазақстан », 1962 24 қазан
   
3. 
   Лизунова Е. Современный казахский роман. Алма ата, 1964г
   
4. 
   «Қазақ әдебиеті », 1962, 26 қазан
   
5. 
   Қазақтың мақал мәтелдері. Құрастырған Тұрманжанов Д. Алматы, 1957.
   
6. 
   Татар халық мақалдары І т. Қазан. 1959.
   
7. 
   Қазақ ертегілері Алматы, 1959.
   
8. 
   Гүлшешек (татардың халық ертегілері ). Құрастырған Бәшіров Г. Алматы, 1957.
   
9. 
   Валиханов Ү. Собр. соч. Т І. Алма-ата , 1961
   
10. 
    С. Сейфуллин. Шығармалары. Алматы, 1964.
    
11. 
    Усман Х. Егіз жырлар—«Қазақ әдебиеті », 1962, 26 қазан
    
12. 
    Алматы батыр (Текст және аударма). Редакциясын басқарғандар : Әуезов М.О, Смирнова Н.С. Алматы, 1961
    
13. 
    Алпамша.—Кіт: Бұрынғы татар әдебиеті, Қазан, 1963.
    
14. 
    О татарских версиях «Алпамша »,--В кн: тезисы регионального совешания по эпосу «Алпамыш». Ташкент, 1956.
    
15. 
    Валитова А. Татарская версия эпического сказания «Алпамыш».—В кн: Тюрко- монгольское языкознания и фольклористика. М, 1960.г
    
16. 
    Сыдықов Т. Жыр қайнары. Алматы, 1966
    
17. 
    Сыдықов Т. Глубокие корни. Алма-ата , 1975
    
18. 
    Қозы Көрпеш-Баянсұлу. Құрастырған, кіріспе, мақаламен ескерту жазған Дүйсенбаев Ы.Т Алматы, 1959
    
19. 
    Дүйсенбаев Ы.Т. Қазақтың лиро-эпосы Алматы 1973
    
20. 
    Жолдасбеков М. Жыр туралы сыр «Социалистік Қазақстан» 1962,
    

21. Жолдасбеков М. Сан бақта сайраған бұлбұл жыр.—«Қазақ әдебиеті» 1962, 12 қазан

22.Тоқай Ғ.Шығармалары. ІІІ т. Қазан, 1956

23.Ғайнуллин М. Татар әдәбиеті (ХІХ-ғасыр ). Қазан, 1957 .

24. История татарской советской литературы. М, 1965

25. Сағди А. Тіл, әдебиет жазу hәм олардың тарихи өсулері .Қазан 1926

26. Ақмолла. Өлеңдері. Алматы, 1935

27. Мұқанов С. Жарқын жұлдыздар, Алматы, 1964

28. Сүлейменов Б. Жизнь и деятелность Ибраhима Алтынсарина(1841-1889)- Кіт: И Алтынсарин Собр. соч. ТІ Алма-ата, 1975.

29. Гайнуллин М. Х. Татарская литература (ХІХ век) Казань 1975

30, Татар поэзиясы антологиясы.Қазан 1956

31. Тоқай Ғ. Шығармалары IV том. Қазан, 1958

32. Кенжебаев Б. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері. Алматы, 1973

33.Харисов Ә.Башқұрт Халқының әдеби мұрасы. Уфа, 1965

34. Ақмолла. Өлеңдері. Алматы, 1935

35. Қ. Жұмалиев. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэзиясының тілі.ІІт, Алматы, 1960

36.Ақан сері. Өлеңдері. Алматы, 1965

37.Құдаш С. Жастық шақтың ізімен. Алматы , 1966

38. Мұстафин Ғ. Армысың ағайын !—«Қазақ әдебиеті» 1962, 26 қазан

39. Татар әдебиеті. (ХХ ғасыр) ІІ-бөлім. Қазан, 1954

40. Ғафури М.Шығармалары. ІІІ том. Уфа, 1957

41. Смайылов Е. Қазақ әдебиеті.(ХХ ғасыр ). Алматы, 1941.

42. Ақмұқанова Б. Ақынның ортақ мұрасы.---«Жұлдыз», 1973, №11

43. Бабич Ш. Шығармалары. Уфа 1958.

44.Дәрдымәнд. Сайланма әсәрләр. Қазан , 1959

45. Торайғыров С.Таңдамалы шығармалары.алматы, 1957

46.Тоқай Ғ. Сайланма әсәрләр. І том Қазан, 1953.

47. Дөнентаев С. Шығармалары. Алматы ,1957

48. Сейфуллин. Тар жол тайғақ кешу. Алматы. 1960

49. Қаратаев М. Ілияс Жансүгіров. Алматы 1961

50. Дүйсенов М. Ілияс Жансүгіров. Алматы , 1965

51. Мұқанов С. Өмір мектебі. 1-кітап. Алматы , 1965

52. Шәріпов С. Алтыбасар. Қызылорда , 1926

53. Құнанбаев А. Шығармалары. І том.Алматы , 1957

54. Жәлел М. Моабит дәптерлері. Қазан, 1963

55. Ауэзов М.Мысли разных лет. Алма-ата, 1961

56. Ғайнуллин М. Достықта күш. Қазан, 1973

Жоспар

1.1. Қазақ ауыз әдебиеттерінің ұқсастықтары мен өзгешеліктері

2.1.ХIХ ғасырдағы қазақ- татар әдеби байланыстары

3.1.ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ- татар әдеби байланыстары

3.2.ХХ ғасырдың II жартысындағы қазақ- татар әдеби байланыстары

Қорытынды

Пайдаланған әдебиеттер

Мазмұны:
Кіріспе......................................................................................................................3

Негізгі бөлім

I тарау

1.1. Қазақ ауыз әдебиеттерінің ұқсастықтары мен өзгешеліктері.................7

2.1.ХIХ ғасырдағы қазақ- татар әдеби байланыстары.....................................12

3.1.ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ- татар әдеби байланыстары..............21