Кіріспе. Зоология пәнінің мақсаты мен міндеттері. … Зоологияның даму зандылығы мен негізгі кезеңдері

Зоологияның даму зандылығы мен негізгі кезеңдері.

Жануарлар әлемі туралы алғашқы деректерді адамдар тас дөуірінен (палеолиттен) бастап жинаған. Жануарларды аулап, қоректену, қолға үйретіп, өсіру арқылы олардың қүрылысы, тіршілігі жөне ауырулары туралы мөліметтер жинап отырған, яғни алғашқы зоологиялық материалдар адамдарға практикалық жағынан белгілі болған. Жануарлар туралы шығармалар Ертедегі Қытайда, Индияда жазылған. Жануарлардың суреттері үңгірлердің қабырғаларывда, тастарда көптеп бейнеленген. Бірақ ғылыми зоологріяның негізін салушы гректің үлы ғалымы жөне ойшысы Аристотель (біздің эрамызға дейінгі IV ғасырда, 384-322 ж.). Ол өзінің "Жануарлар тарихы","Жануарлардың дене бөліктері туралы", "Жануарлардың пайда болуы туралы" деген еңбектерінде жануарлардың 454 түрін сипаттаған. Аристотель жануарларды екі топқа бөлген: 1) қаны бар жануарлар, 2) қаны жоқ жануарлар.

Бірінші топқа барлық жоғарғы топтағы жануарларды (андар, қүстар, гадтар) бауырымен жорғалаушылар мен қосмекенділер (жөне балықтарды), ал екінші топқа - бунакденелілерді, піаян төрізділерді, былқылдақденелілерді, басқа төменгі сатыдағы жануарлар-көп аяқтыларды жөне өрмекші төрізділерді жатқызды. Аристотельдің осы алғашқы зоологиялық жүйесі 2000 жыл бойы қолданылып келді. Аристотельдің еңбектерінде адамдар мен жануарлардың салыстырмалы-анатомиялық сипаттамасынан басқа балықтардың, қүстардың жөне сүт қоректілердің (төрт аяқты тірі туушылардың) үрықтық дамуы, жыныс ерекшеліктері мен көбею төсілдері, бунакденелілердің метаморфозы жөне басқа да көптеген мөселелер көрсетілген. Осы сияқты Аристотель жануарлардың тіршілігіне, мінез-қүлқына, сыртқы ортаның қолайлы жөне қолайсыз жағдайларының өсеріне көп коціл болген. Жануарлардың топтарын салыстырған кездс гомологиялық жөне аналогиялық мүшелерді ажьфатқан жөне корреляция, яғни мүшелердің ара кдтьшастары туралы түсінікті енгізді.

Орта ғасырдағы феодалдық қоғамда шіркеу ғылымды алға бастырмады, тек XV ғасырдан бастап жаратылыстану ғылымы, оның ішінде зоология дами бастады. XV-XVI ғасырлардағы бүкіл жер шарындағы географиялық зерттеулер көптеген жануарлар мен өсімдіктердің жаңа түрлерімен танысуға мүмкіндік берді. Швейцария ғалымы К.Геснер, Франция ғалымдары Г.Ронделе мен П.Белон алғаш жануарлардың көп түрлілігі, қүрылысы, тіршілігі туралы шығармалар жазды. XVI жөне XVII ғасырларда зоологияның дамуына микроскоптың жасалуы үлкен өсерін тигізді, себебі ең үсақ тірі жөндіктер өлемін білуге, организмдердің нәзік қүрылысы мен үрықтың дамуын зерттеуге жол ашылды (А.Левенгук Голландияда, М.Мальпиги Италияда, У.Гарвей Англияда жене т.б.). Жануарлар мен өсімдіктердің нағыз ғылыми жүйесінің негізін ірі швед ғалымы Карл Линней (1707-1778) жасады. Оның 1735 жылы жарық .көрген "Табиғат жүйесі" деп аталатын еңбегі систематиканың ғылым ретіңде дамуына көп әсерін тигізді.

К.Линней бір-біріне бағыныңқы төрт жүйелік категория-таксондар енгізді: түр, туыс, отряд, класс.

Линней жануарлардың 300 туысын, 4200-ге жуық түрлерін сипаттап, жүйеге келтірді, оның 400 түрі омыртқасыздар еді. Ол барлық жануарларды 6 класқа бөлді: І.Сүтқоректілер; 2.Қүстар; З.Гадтар (қос мекенділер мен бауырымен жорғалаушылар); 4.Балықтар; 5.Бунақценелілер; б.Қүрттар. Сонымен барлық омыртқалылар бірінші төрт класқа біріктірілді. Барлық омыртқасыздар екі класқа ғана топтадды.

Түрлерді сипаттау үшін Линней қосарлы немесе бинарлы номенклатура енгізді.Әрбір түр екі латын көзімен айтылады. Біріншісі туыс аты, екінішсі - түр атауы. Линней ғылымға енгізген бинарлы номенклатура жануарлар мен, өсімдіктердің түрлерін бірыңғай халық аралық атпен атауға мүмкіндік береді. Мысалы, Мшса сіотекгіса - үй шыбыны. Линней түрдің өзгермейтіндігін мойындады.

XVIII ғасырдың аяғы мен XIX ғасырдың басыңда француз зоологы Ж.Кювье жануарлардың салыстырмалы анатомиясының негіздерін, оның іпіівде корреляция туралы үғымды жасап шығарды. ЖКювье мен оның шөкірті Бленвиль 1825 жылы ең жоғарғы таксономды үғым "типті" ғылымға енгізді. Олар жануарларды 4 типке бі-ріктірді: 1) Омыртқалылар, 2) Былқылдақденелілер, 3) Бунақтылар (мүшелілер), 4) Сәулелілер. Кювье де түрдің өзгермейтіндігін мойындап, органикалық дүниенің эволюциясын жақтамады.

Органикалық дүниенің эволюциясының теориясын "Зоология философиясы" (1809) деген еңбегінде ғылыми түрде бірінші дәлелдеген француз ғалымы Жан Батист Ламарк (1744-1829) болды. Ол Аристотельдің жануарларды бөлген екі үжен тобын қүптап, омыртқалылар жөне омыртқасыздар. деген атаулар берді. Барлық омыртқасыздарды Ламарк 10 класқа топтастырды: 1. Инфузориялар, 2. Полиптер, 3. Сөулелілер, 4. Қүрттар, 5. Бунақденелілер, 6. Өрмекші төрізділер, 7. Шаян төрізділер, 8. Буылтық қүрттар, 9. Мүртаяқтылар, 10. Былқылдақденелілер. Омыртқалылар 4 класқа топтастырыдды: 1. Балықтар, 2. Рептилиялар (бауырымен жорғалаушылар мен қосмекенділер), 3. Қүстар, 4. Сүтқоректілер.

Ламарк жануарлар әлемінің эволюциялық теориясын жасап, алғашқы рет түрдің өзгермейтіндігі идеяға қарсы шыққан ғалым болды. Зоологияның міндеті - жануарлардың сыртқы жөне ішкі қүрылысын, тіршілік әрекетін, жеке жөне тарихи дамуын, басқа жануарлармен қарым-қатынасын, тіршілігінің сыртқы орта жағдайларына (климат,рельеф,өсімдіктер жөне т.б.). Бірақ бүл жағдайлардағы бір мүшелердің регресі басқалардың прогрессивті дамуына жол береді, (бекіту мүшелері, жыныс жүйесі жөне т.б.).

Биология ғылымдары жүйесіндегі «Зоология» орны.

Жануарлар әлемі біздің планетаның биосфера қабатында, яғни жер қыртысының ауа қабатына жақын жоғарғы бөлімінде тірішілік ететіні белгілі. Қазіргі кезде жануарлар түрлерінің жалпы саны орта есеппен 2 млн. Жердің жоғарғы қабатын мекендеуші жануарлардың сипаттамасына байланысты жер қыртысы бірнеше ірі аймақтарға бөлінеді.

Жануарлардың таралуы туралы ғылым-зоогеография бойынша жер қыртысы 6 аймаққа бөлінеді: 1) Голарктикалық, бүкіл Еуропаны (Африканың солтүстік жагалауымен бірге), Солтүстік Азия жөне Солтүстік Американы алып жатады; 2) Эфиопиялық, яғни Сахарадан оңтүстікке қарай орналасқан Африка; 3) Шығыс немесе Индо-Малай-Азияның тропикалық бөлімін алып жатады; 4) Неотропикалық, яғни Оңтүстік Америка; 5) Австралиялық қатар орналасқан аралдарымен Австралия; 6) Антарктикалық аймақ-Оңтүстік Мүзды Мүхит және оның араддары мен жағалаулары.

Әр аймақ тек өзіне ғана тән эндемикалық жануарлар санымен сипатталады, сонымен қатар ең үлкен Голарктикалық аймақ жануарлар қүрамына байланысты Палеоарктикаға, яғни Еуропа мен Азияға (тропикадан басқа) жөне Неоарктикаға, яғни Солтүстік Америкаға бөлінеді. Қазіргі кездегі жануарлар өлемі. Жер бетінің өткен кезеңдерінде тіршілік еткен жануарлардың үзақ эволюциясының нөтижесінде геологтар жер тарихын 5 негізгі эраларға, ал оларды дәуірлік кезеңдерге бөледі. Жасы үш жөне одан да көп миллиард жылдық қазбалардаи клеткасы прокариот деңгейіндегі микроскоп-тық организмдер табылған. Тіршілік дамуының өте ерте кезеңінде цианеялар (көк-жасыл балдырлар) алғашқы фотосинтездеуші (аутотрофты) организмдер ретінде үлкен рөл атқарды жөне олардың қызметінің өсерінен жер атмосферасында молекулалы оттегі жинала бастады. 1,5-2 млрд. жыл бүрын жеке клетка ядросы мен хромосомды геномы бар эукариот клеткасының пайда болуы тіршілік эволюциясының негізгі кезеңі болып саналады.

Протерозой эрасының қазбаларынан радиоляриялардың қалдықтары; фораминифералардың таңбалары; губкалардың ине қаңқалары; буылтық қүрттардың түтіктері; иінаяқтылар мен былқылдақценелілердің бақал шақтары жөне тіпті буынаяқтылардың да қалдықтары табылған. Сол кездің өзінде жануарлар әлемінің барлық типтері пайда болған, яғни алғашқы өте үзақ эволюцияның нөтижесінде дамудың жоғарғы сатысына жеткен.

Ертедегі геологиялық дәуірлерде тіршілік еткен жануарлардың қазба қалдықтары қанша бағалы болғанымен, жануарлар әлемінің филогенетикалық түбірін (не тегін) қүру үшін жеткіліксіз. Біріншіден, палеонтология жануарлардың негізгі топтары-типтер мен кластар пайда болған (архей эрасы) эволюцияның ең үзақ жөне маңызды алғашқы кезеңі туралы ештеңе жарытып айтпайды. Екіншіден, бір-бірімен туыстық арқылы байланысқан қазба түрлердің филогенетикалық қатарын анықтау мүмкін емес. Сондықтан, жануарлардың кейбір топтарының шығу тегі мен олардың эволюциясы туралы қосымша мағлүматты тек палеонтология емес, қазіргі жануарлардың салыстырмалы анатомиясы мен эмбриологиясының негізіне сүйеніп қана алуға болады. Кейінгі кезде тәжірибелік зоология мен биохимия қүнды қорытьнды жасауға көмектесуде.

Барлық тірі организмдер екі патшалықтан түрады: өсімдіктер жөне жануарлар. Көппшгік өсімдіктер мен жануарлар бір-бірінен оңай ажыратылады, бірақ, үзақ уақыт бойы кейбір жануарлар топтарын мысалы, қарапайымдыларды, губкаларды,гидроидты полиптерді, маржандарды жөне т.б. өсімдіктерге жатқызып келді.

Жануарлардың өсімдіктерден негізгі айырмашылық белгілері: көпшілік жануарлар қозғалғыш, ал өсімдіктер бекініп тіршілік етеді; жануарлардың клеткасы жүқа жарғақпен қапталса,өсімдік клеткасы жарғақтан басқа целлюлоза қабатымен қапталады; жануарлардың көптеген мүшелері дененің ішінде орналасып, түрақты піпгінде болса, өсімдіктердің мүшелері сыртында және дене пішіні үнемі өзгермелі; жануарлар белгілі бір даму кезеңінен кейін өсуін тоқтатады, бірақ, әртүрлі тканьдердің клеткалары үнемі жаңарып (ауысып) отырады, ал өсімдіктер өмір бойы өседі; сол сияқты өсімдіктердің жануарлардан негізгі айырмашылығы - зат алмасуында. Жануарлар өсімдіктер мен басқа жануарларды жеп, күрделі органикалық заттармен қоректенеді. Осындай тәсілді гетеротрофты қоректену деп атайды және зат алмасудың немесе метаболизмнің ақтық өнімдеріне көмірқышқыл газ, су жөне несеп қышқылы жатады. Өсімдіктер көмірқышқыл газды ауадан сіңіреді, ал су мен бейорганикалық заттарды топырақтан алуға қабілетті. Күн энергиясының өсерінен жөне жасыл пигмент хлорофилдің болуына байланысты өсімдіктер фотосинтез жолымен күрделі органикалық қосылыстар жасайды, нөтижесінде оттегі қосымша өнім ретінде босап шығады. Осындай өсімдікше қоректену төсілін аутотрофты деп атайды.

Айтылып кеткен айырмашылықтар салыстырмалы. Мысалы, өсімдіктердің арасында да гетеротрофтарды (саңырауқүлақтар, көптеген бактериялар, бунақденені жегіш өсімдіктер жөне т.б.), ал жануарлардың арасында клеткаларының целлюлоза қабықтары бар қабықтыларды да кездестіруге болады.

Зоологияның міндеті - жануарлардың сыртқы жөне ішкі қүрылысын, тіршілік әрекетін, жеке жөне тарихи дамуын, басқа жануарлармен қарым-қатынасын, тіршілігінің сыртқы орта жағдайларына (климат,рельеф,өсімдіктер жөне т.б.) байланыстылығын, географиялық таралу заңдылықтарын жөне т.б. зерттеу.

Өте көп материалдың жиналуы, әржақты міндеттер мен зерттеу әдістерінің көптүрлілігінің нәтижесінде жеке зоология пәңдері бөлініп шықты. Сонымен зоологияны бір-бірімен тығыз байланысқан ғылымдар жиынтығы деп қарастыруға болады.

Жануарлардың жіктелуі және негізгі систематикалық категориялар

{Дәріс конспектері} Эволюция - негізінде монофилетикалық процесс, яғни бір жалпьы тамырдан дамиды. Ч.Дарвин (1859) көрсеткендей, организмдердің табиғи топтары (түр, туыс жөне т.б.) жалпы бағанадан дивергенция, яғни белгілердің ажырау жолымен дамыған, ал нашар бейімделген аралық формалар жойылып кеткен. Дивергентті дамудың нәтижесі - эволюциялық бүтақтардың бір-бірінен алшақтай беруі. Бір түрдің ішіндегі эволюциялық процестің алғашқы кезеңінде ол жергілікті географиялық және экологиялық формаларға бөлінеді де әрі қарайғы эволюцияның нәтижесінде белгілері онан сайын ажырап, түрлерге айналады. Түрлердің ішінде де сүрыптау, жіктеу мен дивергенция жүріп, олар енді туыстарға, туыстар түқымдастарға жөне т.б. ажырайды. Бірақ дивергенция екі жаңа форманың ғана бөлінуімен шектелмейді, сол сияқты бірнеше жөне тіпті көптеген филогенетикалық бүтақтардың бір мезгілде бөлініп кетуі де жиі байқалады. Сонымен қатар, дивергенция арқылы ажырасып кеткен туыс емес формалардың қүрылысында үқсастықтар жиі көрініс береді. Бүл үқсастық - белгілердің жақындасуы, яғни конвергенция, үқсас орта жағдайларына бейімділік ретінде даму. Мысалы, су жануарларының бекініп тіршілік етуі олардың туыстығы мен жүйелік алар орындарына байланыссыз қүрылымдарында үқсас белгілердің пайда болуыйа әкеліп соғады, немесе денесі сөулелі (радиальды) симметриялы, субстратқа қарама қарсы полюстегі ауыздың айналасында қармалауыштар шоғыры дамиды, қоректенуі самарқау жөне судағы қалқып жүрген ас бөліктері кірпікшелері арқылы өкелінеді, кейде аналь тесігі жануардың жоғарғы жағына ауысады, ал ішегі иірімделген, жыныссыз жолмен көбею қабілеті дамиды. Бүл 'белгілер туыс емес қозғалмай бекініп тіршілік ететін жануарларға төн, сондықтан олардың сыртқы пішіндерінің үқсас болуы таңқаларлық жай емес. Мысалы, мшанкалар (Вгуогоа), қозғалмайтын көп қылтанды қүрттар (Роіусһаеіа, Зесіепіагіа), қанатгы желбезектілер (РіегоЪгапсһіа), погонофорлар (Ро£опорһога), төменгі сатыдағы тікен терілілер жөне т.б. Кейде үқсас белгілер эволіоцияның нөтижесінде үқсас ортадағы туыс бүтақтарда біріне-бірі байланыссыз дамиды. Осындай қүбылысты бір мезгілде даму деп атайды. Сол сияқты өрмекші төрізділердің өртүрлі отрядтары да ерте бөлініп кеткен дамудың жеке бүтақтары. Олардың шығу тегі бір, себебі көпшілік қүрылыс белгілері үқсас, бірақ ауа толы түтікшелер-трахеялар (кеңірдектер) ауамен тыныс алуға қажетті бейімделу ретівде жеке пайда болған. Өкпелі бауыраяқты былқылдакденелілердің өртүрлі бір-біріне қатыссыз бақалшақ жойылып, бүл түқымдастарда бір мезгілде жалаңаш шырыш төрізді формалар пайда болуға өкеліп соққан.

Жануар организмі - барлық бөліктері мен мүшелері бір-бірімен байланысқан біртүтас оргаңизм. Эволюция процесінде бір мүшенің қүрылысы мен функциясы (қызметі) өзгерсе, ол онымен физиологиялық, морфологиялық байланысқан басқа мүшелерде де коррелятивті өзгерістерге түқым қуалаушылық арқылы үшырайды. Корреляция заңьш немесе мүшелердің арақатынасты дамуын Ж.Кювье (1812) ашқан. Осы заңға сүйене отырып, қазбалы бүтін организмді бөлшектерден, мысалы, қаңқа бөлшегі бойынша қайта қалпына келтіруге болады.

Корреляциялы байланыстарға мысал келтірсек: буынаяқтылардың эволюция процесіндегі ең маңызды, прогрессивті өзгерістері- мықты сыртқы кутикула қаңқасьшың пайда болуы. Бүл басқа көптеген мүшелерге өсерін тигізді; қатты сыртқы сауыттың астындағы түтас тері-бүлшықет қапшығының қызметі бүзылып, жеке бүлшықет шоғырына бөлініп кетті; дененің екініпі кезектегі қуысы (целом) өзінің тірек қызметін жойды да, оның орнына шығу тегі басқа тасымалдаушы (трофикалық) қьізметін атқаратын аралас дене қуысы (миксоцель) пайда болды; дененің өсуі түлеу арқылы жүзеге асатын болды. Бунақденелілердің тыныс алу мүшесі мен қан тамырларының арасында корреляция айқын байқалады. Оттегін керек жеріне апарып түратын кеңірдектер өте күшті дамыған кезде қан тамырларының қажеті болмайды да жойылып кетеді.

4.Эволюция - қайталанбайтын процесс. Эволюцияның қайталанбас заңын Бельгия палеонтологы Долло (1893) аіпқан. Егер бір мүше редукцияға үшьірап жойылып кетсе, ол қайтадан еш уақытга пайда болмайды. Жоғалған мүшенің орнына соған үқсас қызмет атқаратын оның ізбасары пайда болуы мүмкін, бірақ ол мүлде басқа мүше жөне шығу тегі де бөлек.

5. Организмдердщ эволюциясы әрқашан да бөліктер мен мүшелердің дифференциялануы (жіктелуі) арқылы жүзеге асады. (Мильн-Эдвардс,1851). Дифференциялану кезінде, алдымен организмнің біркелкі бөліктері біртівдеп бір-бірінен пішіні жөне өрекеті бойынша ажыратыла бас^ггайды немесе өртүрлі қызметті бөліктерге бөлінеді. Белгілі бір қызметті атқаруға бейімделіп олар бүдан бүрын атқарып жүрген қызметін жойып, организмнің басқа бөліктеріне төуелді болады. Сонымен, дифференциялану өрқашанда организмді күрделендіріп қана қоймайды, сол сияқты бөліктерді бүтінге бағындырады - бір мезгілде организмді морфофизиологиялық бөлшектеумен қатар гармониялық бүтін жасау, яғни интеграция деп аталатын кері процесс жүріп жатады.

1. 
   Зоологияның ежелгі грек кезеңіне сипаттама.
   
2. 
   Зоологияның салыстырмалы- эволюциялық көзеңіне (18-19
   ғасыр) сипаттама.
   
3. 
   Зоологияның қазіргі заманғы кезеңіне сипаттама.
   
4. 
   Методология, метод және зерттеу методикасы деген не?
   
5. 
   В.А. Догельдің зоологияның дамуына қосқан үлесі.
   
6. 
   Зоологияның негізгі мақсаттары және оның теориялық,
   практикалық маңызы.
   

{

Саркодалар, талшықтылар, споралылар, книдоспоралылар. Саркоталшықтылар - еркін өмір сүретін және паразит талшықтылар. Қозғалу органоидтары – жалғанаяқтар псевдоподия немесе қамшы тәрізді өсінділер - талшықтар. Кейде бүл қозғалу органоидтарының екеуі де бір организмде болуы мүмкін. Саркомастигофора типі екі класқа бөлінеді: саркодалар және талшықтылар. Саркодалар, яғни плазмалылар қарапайымдылардың ішіндегі ең үлкен класс, олардың 10 мыңнан астам түрлёрі белгілі. Саркодалардың негізгі массасы - теңіз өкілдері, кейбіреулері - тұщы суда, топырақта, мүкті батпақтар мен орманда тіршілік етуге бейімделген. Паразит түрлері аз, барлығы 1.3%. Псевдоподия жасалуына байланысты саркодалар үнемі, дене пішінін өзгертіп тұрады. Көпшілігшің бақалшақ түрінде ішкі немесе сыртқы қаңқасы (скелеті) жақсы дамыған. Псевдоподиялар - қозғалу органелласы ғана емес, сол сияқты асты үстайтын да органелла болып табылады. Саркодалар бактериялармен, балдырлармен және әртүрлі қарапайымдылармен қореқтенеді.

Саркодалар класы 3 класс тармағына бөлінеді:

1. Тамыраяктылар 2.Сәулелілер. З. Күнтәрізділер

Талшықтылар класының негізгі белгісі - қозғалу Органоидының қызметін атқаратын бір немесе бірнеше талшықтардың болуы. Талшықтар тіршілігінің көп кезендерінде түрақты кездеседі, сол сияқты аздаған түрлерінде уақытша немесе түрақты түрде жалғанаяқтар да болуы мүмкін). Осы белгілер саркодалылар мен талшықтылардың арасындағы жақындықты және айқын ажырататын шекараның жоқтығын көрсететіндіктен бүл екі класты бір типіне жатқызуға негіз береді. Талшықтылардың маңызы өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің арасындағы аралық форма екендігінде. Еркін тіршілік ететін талшықтылардың практикалық маңызы органикалық заттардың алғашқы продуценттері ретівде биосферадағы заттардың биологиялық айналымывда негізгі рөл атқарады. Сол сияқты көппгілік түсті жене түссіз талшықтылар судың ластану дөрежесін анықтайтын биологиялық индикатор болып саналады.

Талшықтылар түр қүрамына қарап (сол сияқты басқа қарапайымдылар мен коловраткалардың) тоғандардың органикалық заттармен ластану дөрежесін анықтауға болады. Түссіз талшықтылардың кейбір түрлері органикалық заттарды жүту жөне сіңіру арқылы лас суларды биологиялық жолмен тазалауда үлкен рөл атқарады.

Споралылар типі тек қана паразитгік тірішлік ететін қарапайымдылар. Тіршілік циклында жыныссыз көбею (кейбіреулерінде болмайды) жынысты процесс жөне спорогония алмасып отырады. Жыныссыз көбею бірден көп санға бөліну -шизогония жолымен немесе кейбір споралыларда екіге бөліну арқылы жүреді. Жынысты процесс гаметалардың изогамды (кейбір грегариналар) жөне анизогамды (барлық споралылар) копуляциялану түрлері арқылы жүзеге асады. Зигота қабық бөліп шығарады да, ооциста деп аталады. Спорогония процесінің нөтижесінде оның ішінде түрдің таралуын қамтамасыз ететін кезеңдер-спорозоиттар түзіледі. Олар ооцистадан бос жатуы немесе өз қабығымен қапталған споралардың ішіңде жатуы мүмкін. Споралылардың тіршілік циклі спорозоиттардың түзілуімен аяқталады. Зиготаның бірінші бөлінуі-мейоз. Сонымен, споралылар талшықтылар сияқты зиготалы редукциясы бар организмдер. Тип екі класқа бөлінеді-грегариналар жөне кокцидия төрізділер Әр класс бірнеше отрядқа ажырайды.
Инфузориялар.

{Дәріс конспекті} Инфузориялардың дене пішіндері әртүрлі, бірақ көбінесе сопақша Үзындығы 30-40 мкм ден бірнеше мм-ге дейін. Инфузория денесінің сырты эктоплазмадағы кинетосомнан (базаль денешіктерінен) басталатын кірпікшелермен қапталган. Кірпікшелердің саны өте көп болуы мүмкін. Кірпікшелердің ультрақүрамы талшықтарға үқсас. Кірпікшенің ортасында екі фибрилла, шетінде тоғыз қосарлы фибрилла өтеді, содан кинетосомаға жалғасады да, үш қатарға орналасады. Көп санды кірпікшелердің біртегіс орналасуы инфузориялардың қарапайымдылық белгісі. Қозғалыс аппаратының қызметі екі багытта жүреді. Біріншіден, кірпікшелер дененің беліілі бір бөліктерінде шоғырланған. Екіншіден, жеке кірпікшелер өзінің ерекшеліктерін сақтай отырып, бірігеді де ірі және күшті жүмыс істейтін жиынтыққа айналады. Егер бір немесе бірнеше қатарға орналасқан кірпікшелер біріксе тербелмелі жарғаққа айналады. Осындай қүрылымдар үзындығына байланысты мембранелла немесе жарғақша деп аталады. Егер қатар орналасқан кірпікшелер бір-бірімен шашақ сияқты біріксе, оларды цирри деп атайды.

1. 
   Саркомастигофора типінің систематикасы.
   
2. 
   Споралылар,Микроспоридиялар,Книдоспоридиялар
   типтерінің систематикасы.
   
3. 
   Кірпікшелілер типінің систематикасы.
   
4. 
   Протозоа патшалық тармағының жүйесі.
   

Жай амеба тұрақты, тұщы су айдындарында тіршілік етеді. Амебы денесі ғана плазмалық мембранамен жабылған, сол себептен тордың пішіні аумалы-төкпелі. Жануарлар жалғанаяқтары арқылы жорғалайды . Эктоплазма және эндоплазма арқылы уақытша шығады. Егер амебаның жолында бактерия ,балдыр сияқты ас кездессе, жалғанаяқтары азықты қоршап алып, қамастырады және асқорытқыш вакуольге айланады. Осы үдеріс фагоцитоз деп аталады. Астың қорытылған қалдықтары дененің бетінің көрінген жерінде вакуольден сыртқа шығарылады. Амебада мезгілдес бірнеше асқорытқыш вакуоль пайда болуы мумкін.

Жиырылғыш вакуоль біреу және ол амебаның денесінің сыртында кез келген жерден шығады. Жиілік қысқартылуы көптеген факторларға тәуелді болады: судың температурасынан , ондағы тұздардың шоғырлануынан және т.д. Тамыр вакуолінің басты атқаратын қызметі - осмореттеу.

Газ алмасу дененің барлық жерінде жүзеге асады.

Айырбас азық-түлік-Аммиак және артық тұздың өшірілуі де, амеба денесінің барлық бетінде болып жатады.

Амебалар тек жыныссыз жолмен көбейеді,денесі екіге бөлінеді. Цитоплазма бөлінуі –ядроның митозды бөлінуінен басталады.

Дизентерия амебасы – адам паразиты, жуан ішекте тіршілік етеді. Су қолданысының ішінде амеба цистасы және лас азық түрлерінің түрлерінің ішінде болады. Амеба созылмалы ішекке еніп,эритроциттермен қорекенеді . ішек жұмысының бұзылуы ,адамның басты ауррулары дизентерия амебасы немесе амебиазға шалдығады.

Жасыл эвглена өсімдік тектес талшықтылар қатарына жатады. Еріген органикалык заттарга бай, кішігірім ,тұрақты су айдындарында тіршілік етеді.

Эвглены денесі веретеновилді, арты егеулі, ал алдыңғы- қайраусызданған. Оның пішіні тығыз созымтал пелликулеге байланысты түпкілікті. Дененің алдыңғы адағында шұқыр пейілді - жұтымның , денемен цитоплазмаға тоқулы бір талшық шығады. Жасуша тамағының қасында қызыл жарықсезгіш көзі болады. Тамақта жалғыз жиырылғыш вакуольдың шығуы болады. Цитоплазма жасушаснда бір гаплоидты ядро бар,ондаған кішігірім хлоропласттар және көптеген парамила қор затының гранулалары болады.

Жарықтаа жасыл эвглена жасыл өсімдіктер сияқты қоректенеді: фотосинтеза үдерісі болып жатады,оған қарамастан қоректік заттарды сіңіреді. Минералдық заттар ,яғни оттегі және комірқышқыл газын ,жасыл эвглена барлық дене бөлігімен судан жұтып алады.

Су құрамында,қараңғы жерде, еріген ағзалық заттар болса, жасыл эвглена хлорофиллін жоғалтып, түссіз түске айналады және де гетеротрофты қоректенуге көшеді.

Тамақ жасушасында микроскопиялық асқорыту вакуольдері пайда болады. Бұл қоректену типі миксотрофты немесе араласқан деп аталады. Көптеген өсімдік тектес талшықтыларда болады. Эвгленаның 2 түрлі қоректене алуы, оны жануарлармен де өсімдіктермен де жақындатады, ортақ топ ағзалар бабаларынан шыққынын мәләмдейді

Жиырылғыш вакуоль Осмореттеу қызметін атқарады

Бөліну дененің барлық бетінде болып жатады. Эвглена жағымды фотоаксиомы бар,жарық жарықсезгіш көзше арқылы ауланады,және ол сол арқылы жарықтанған су айдынына барады. Бұл қоректенуге байланысты

Эвглена жыныссыз жолмен ғана көбейеді –жасушаның екіге бөлінуі арқылы. Ядро митозды бөлінеді. Алдыңғы жақ денеден артқы жақ денеге дейін бөліну жүреді. Алдыңғы жақта жаңа талшық пен тамақ пайда болады, ал «кәрі» талшықтар тамақпен қоса еншілес жасушаның бірінде қалады

Қолайсыз жағдайда эвгллена инцистерленеді.

Жануар тектес талшықтылар арасында көптеген паразиттер бар. Олар жануарды және адамды қауіпті ауруға шалдығуларын шақыртады. . Трипаносома —африкалық «ұйқылы» ауруының қоздырғышы. Қоздырғыштардың Табиғи резервуарына бөкендер, ал Природным резервуаром возбудителей служат антилопы, ал тасымалдаушылар цеце шыбындары. Жасушаіші паразиттеріне — лейшмания жатады, москита арқылы тасымалданады, ал табиғи резервуарфы иттер мен кеміргіштер жатады. Москит шағып алған жерде, адамда көпке дейін жазылмайтын жара пайда болады. 12 елі ішекте адамда люмблия тіршілік етеді. Ол түрін шақырады

.
Лекция №2.

Қарапайымдылар патшалығы. Подцарство простейшие (Protozoa) Under a kingdom the elementary (Protozoa)
1.Патшалық тармағына жалпы сипаттама. Общая характеристика подцарства. The General characteristic under kingdoms
2.Саркомастигофоралылар типінің сипаттамасы. Өкілдері. Құрылысы, таралуы, маңызы. Характеристика типа Sarcomastigophora. Представители. Строение, распространение, значение. The Characteristic of type Sarcomastigophora. Representatives. A structure, distribution, value.
1. Бірклеткалылар. Жалпы сипаттама

Бірклеткалылар немесе қарапайымдылар олар ағзаны жүйелейтін, денесі бір жасушадан тұратын эукариотты ағзалар .Кейде қарапайымдылар колония түзеді.

Қарапайымдылардың денесі сыртқы ортадан плазмалық мембрана арқылы бөлінген. Өсімдік текті қарапайымдылардың ағзасы полисахаридтер — целлюлоза, пектин т.б. мембрананың сыртында тұратын торлы қабатты түзеді. Талшықтылар, инфузориялар мен споровиктер цитоплазманың үстіңгі қабаты белгілі күйде қалыптасқан , мембранаға жақын –пеликуладан тұрады. Егер қабығы немесе пеликуласы болмаса, қарапайымдылардың пішіні тұрақсыз. Қарапайымдылар панцирия немесе маржан тәрізіді сырқы қаңқалар, әртүрлі пішіндегі ішкі қаңқалар түзеді.

Қарапайымдылардың цитоплазмасы 2 қабаттан тұрады: сыртқы-ақшыл , тығыз-экзоплазма; ішкі – қоймалжың, түйіршікті-эндоплазма. Цитоплазмада жалпы клеткалық органеллалар шоғырланған:эндоплазмалық тор, Гольджи аппараты, митохондрия, лизосома және қосымша жасуша цисто қаңқалары.

Қарапайымдылардың қозғалыс органелла қызметін жалғанаяқтары, талшықтары мен кірпікшелері атқарады. Жалғанаяқтылар денесі уақытша цитоплазмалық өсінділерден тұрады. Талшықтылар мен кірпікшелілер ішкі құрылымы бірдей, негізі белгілі бір тәртіпте орнласып,сыртынан плазмалық мембранамен жабылған микротүтіктер. Талшықтылар мен кірпікшелілер цитоплазмада базальды денелершікмен байланысқан.

Қарапайымдылардың денесінің мембраналы органелласына жиырылғыш және пуьсирлеу вакуольдері жатады. Әр түрінде саны 1-ден 20-ға дейін аралықта артады. Жиырылғыш вакуольдің негізгі қызметі -осмос қысымын реттеу. Автотрофты қарапайымдылардың цитоплазмасында ,бөлек топтардан саны мен пішіні қатты ерешеленетін хлоропластар болады. Гетеротрофтылар мен миксотрофтылар өкілдерінде асқорыту вакуольі түзіледі. Жалғанаяқтылар көмегімен- фагоцитозда немесе пиноцитозда- ұсақ мембрана көпіршіктерінен вакуоль түзіледі. Паразитті қарапайымдылардың көпшілігі осмотрофты қоректенеді. Қорытылмаған астың қалдықтары сыртқы ортаға клетка мембранасы арқылы шығарылады.

Қарапайымдыларда ядро болады. Жасушада бір ядро болса, диплоидты немесе гаплоидты болуы мүмкін.Көп ядролы қарапайымдылар да болады мысалы, кірпікшелілер денесінде көп ядро бар, бірақ олардың барлығы бірдей плойдты. Инфузорияда кем дегенде екі түрлі плойдты ядро болады. Үлкен ядро –полиплоидты, организм тіршілігіне жауап беріп, вегетативті деп аталады. Кіші ядро-диплоидты, жыныстық процесіне қатысады.

Қарапайымдылар мынандай топтарға бөлінеді: автотрофты (фотосинтетиктер, мысалы, вольвокс); гетеротрорфты (сапрофагтар, паразиттер, жыртқыштар); миксотрофты (автотрофты болып , гетеретрофты болып та қоректентенетін организмдер, мысалы; жасыл эвглена ).

Қарапайымдарда газ алмасу диффузия нәтижесінде бүкіл денесі арқылы жүреді. Паразиттердің тыныс алуы-анаэробты(гликолиз).

Метаболизм кезінде бөлінетін — аммиак,сондай-ақ тұз,сыртқы мембрана жасушасы арқылы өтеді.

Көбеюi – жыныссыз жолмен. Жыныссыз жолмен көбеюдің екі типі бар: яғни екiге әрі қарай дамып бөлiнуі арқылы, клеткалардың көптеген кіші клеткаларға әрі қарай дамымай бөлінуі.

Біржасушалылырдың көптеген өкілі екі әдіспен жүретін, жынысты жолмен көбейеді: копуляция, немесе гаметалардың қоссылуы; екі особьтің генетикалық материалымен алмасуы нәтижесінде жүретін, конъюгация, (балдырлардың конъюгациясымен шатастырмау).

Қарапайымдардың тітіркенгіштігі жоғары — олар жарыққа, температураға, химиялық заттарға , механикалық әсерге , қысымға және т.с.с. жауап қайтарады. Қоршаған орта әсерін ағзалар, мембранада орналасқан рецепторлар көмегімен, немесе арнайы органелл көмегімен,мысалы, жарықсезгіш көздерімен қабылдайды. Тітіркендіргішке жауап,әдетте қозғалыс немесе таксис болып табылады.

Қарапайымдар циста түзеді — яғни денесін айлана тығыз қорғаныс қабықша түзіледі. Циста қалпында олар жағымсыз әсерлерден өтеді және орналасады.

Еркін тіршілік ететін қарапайымдардың дамуы сумен тығыз байланысты. Олар құрамына бентос және планктон кіретін, тұзды және тұщы су көздерін мекендейді.Маңызды және үлкен топты топырақ қарапайымдары құрайды. Олар топырақ капиллярларымен толған суда болады. Қарапайымдар ішінде паразиттер көп, олар омыртқасыздарды, омыртқалыларды да зақымдайды, сонымен қатар адамды да. Өсімдіктер паразиттері бар. Паразитті қарапайымдар ауыр сырқаттар шақырады, мысалы, малярия, ұйқы ауруын және т.с.с.

2.Саркомастигофоралылар типінің сипаттамасы . Өкілдері. Құрылысы, таралуы, маңызы.

Қарапайым амеба тамыраяқтылар класс астына жатады,барлық өкілдері денесінің тұрақсыздығымен ерекшеленеді. Қозғалуы мен қоректенуі жалған аяқтарының көмегімен болады,саны мен пішіні әрқайсында әрқалай болады.Тамыраяқтылар өкілдерінің арасында сырқы қаптамасы бар немесе әр түрлі пішінді ішкі қаңқасы бар түрлері кездеседі.

Қарапайым амеба тұщы,тұрып қалған тоған суларда кездеседі.

Амебаның денесі плазмалық мембранамен қапталған, сондықтан жасуша пішіні тұрақсыз. Эктоплазма мен эпдоплазмадан түзілген жалған аяқтарының көмегімен қозғалады. Егер амебаның алдынан қорегі кездессе ,-бактериялар, балдырлар, жалғанаяқтылардың асқорыту аймағын жағалай , асқорыту вакуольі түзіледі. Бұл процесс фагоцитоз деп аталады. Қорытылмаған астың қалдықтары ағзаның сырқы қабатының кез-келген бөлігі арқылы сыртқа шығады. Амебада бір уақытта бірнеше асқорыту вакуольі түзілуі мүмкін.

Жиырылғыш вакуольі біреу, ыдырауы ағзаның сырқы қабатының кез-келген бөлігінде өтеді. Қысқару жиілігі көптеген факторларға байланысты:судың температурасы, ондағы тұздың концентрациясы және т.б. Вакуольдің басты пульсирлеуіш -осмореттеу (осморегуляция.)

Газ алмасу бүкіл денесі арқылы жүреді.

Ыдырау заттарын шығару –аммиак және тұз қалдықтарын, олда ағзаның сырқы қабатының бөлігінде өтеді.

Амебаның көбеюi тек жыныссыз жолмен, яғни екiге бөлiну арқылы. Цитоплазманың бөлінуі диплоидтық ядроның митозды бөлінуіне әкеледі.

Дизентериялы амеба- адамның паразиті, тоқ iшегiнде  тiршiлiк етеді. Амебаның цисталары түскен суда, жуылмаған көкөнiстер арқылы түседi. Амебалар ішектің сілемейлі бөлігіне еніп, эритроциттермен қоректенеді. Ішекке түскеннен кейін адамда аса ауыр – амеба дизентериясы немесе амебиаз ауруын тудырады.

Жасыл эвглена- жануарға да ,өсімдікке де тән тiршiлiк етедi.

Жасыл эвглена талшықтылар класына жатады. Класс өкілдерінің қозғалуы талшықтарының көмегімен болады. Талшықтарының саны біреуден бірнешеуге дейін жетеді.Қоректену типі бойынша талшықтылар 2 топқа бөлінеді: автотрофты қоректенетін- өсімдік тәрізді талшықтылар, гетеротрофты қоректенетін -жануар тәрізді талшықтылар.

Жасыл эвглена өсімдік тәрізді талшықтыларға жатады. Ол ұсақ тоған суларды, құрамында еріген органикалық заттары бар суларды мекен етеді.

Эвглена денесі арқан тәрізді, артқысы ұшталған, алдыңғысы шектелген. Пішіні тұрақты, тығыз эластикалық пелликулаға байланысты.

Жасыл эвглена жарықта өсімдік тәрізді қоректенеді: фотосинтез процесі нәтижесінде қоректік заттар түзіледі. Минералды заттарды, оттегін және көмірқышқыл газын эвглена судан бүкіл денесі арқылы сіңіреді.

Қараңғыда судағы еріген органикалық заттар эвглена хлорофилін жоғатып, түссізденіп гетеротрофты қоректенуге ауысады. Жасушалы жұтқыншақта микроскопиялық асқорыту вакуольі түзіледі. Қоректенудің бұл типі миксотрофты деп аталады,немесе аралас,көптеген өсімдік тәрізді талшықтыларда кездеседі.Эвгленаның екі түрлі қоректенуі жануармен қалай жақын болса, өсімдікпен де дәл солай,және осы топ ағзаларының шығу тегінің бір болғанын дәлелдейді.

Эвгленаның осмореттеу функциясын жиырылғыш вакуоль атқарады. Бөліну бүкіл дене арқылы жүреді. Эвгленада фототаксис жақсы дамыған , жарық жарықсезгіш көздерімен қабылданады, қоректенуіне байланысты—судың жарықтанған бөлігіне ауысады .

Эвглена тек қана жыныссыз жолмен көбейеді-ұзыннан екі клеткаға бөлінуі арқылы. Ядро митозды бөлінеді. Ағзаның алдыңғы бөлігінен,соңғы бөлігіне бөліну өтеді. Алдыңғы жаңа талшық пен жұтқыншақ түзіледі,ал «ескі» талшық пен жұтқыншақ өзіндік жасушалардың біреуінде қалады

Қолайсыз жағдайда эвглена инциста түзеді.

Жануар тектес талшықтылар арасында паразиттер өте көп. Олар жануарлар мен адамда қауіпті ауру тудырады. Трипаносома —африкалық «ұйқы» ауруының қоздырғышы. Антилоптар табиғи қоздыру резервуары болып табылады, ал тасымалдаушысы-цеце шыбындары. Жасуша ішілік паразиттер — лейшманиялар москиттермен таралады, табиғатта лейшмания резервуары кеміргіштер мен иттер болып табылады. Адамның денесінде москиттің тістегенімен бірге ұзақ уақыт жазылмайтын жара пайда болады. Адамның он екі елі ішегінде колитаның ауыр түрін шақыратын лямблия паразитті тіршілік етеді.

№3 дәріс.Паразиттік өмір сүруші қарапайымдар типі.

1.Паразит қарапайымдылардың ортақ сипаттамасы.Паразит өкілдері Sarcomastigophora.

Общая характеристика паразитических простейших.Паразитические представители Sarcomastigophora.

General characteristics of the parasitic prosteyshih.Paraziticheskie representatives Sarcomastigophora.

2.Қарапайымдардың паразит өкілдері Sporozoa, Cnidosporidia, Microsporidia, Infusoria

Паразитические представители простейших Sporozoa, Cnidosporidia, Microsporidia, Infusoria

Parasitic protozoa representatives of Sporozoa, Cnidosporidia, Microsporidia, Infusoria
1. Қарапайымдардың едәуір бөлігі паразиттік тіршілік етеді және де жеке өкілдері адамдар мен малдарға өте қауіпті.Адам 25 шақты қарапайым түрлерінің потенциалды иесі болып табылады,солардың 2 түрі -адам аузында,12 түрі-ішекте,1 түрі- зәр шығару өзектерінде және 10 түрі қанда немесе басқа ұлпаларда мекен етеді.

Қарапайымдарды олардың қозғалуына қарай және көбеюіне байланысты 5 типке бөледі.Олар: Саркомастигофоралар (Sarcomastigophora), Споралылар (Sporozoa), Книдоспоралылар (Cnidosporidia), Микроспоралылар (Microspora) және Кірпікшелілер,немесе Инфузориялар(Infusoria).

Саркомастигофоралар типінің құрамында екi класқа классификациялайды - Саркодалар (Sarcodina ) және Талшықтылар (Mastigophora ).

Саркодалар(Sarcodina )класы.Саркодалар типінің өкілдері тұщы су амебасы(Amoeba proteus,) және қантышқақ амебалары(Entamoeba histolytica ) болып табылады. Тұщы су амебасы қақтар, тоғандарды мекендейдi. Оның цитоплазмасында екi қабатты - эктоплазма және эндоплазма болады . Бiр ядросы болады. Жалған псевдоподиялар арқылы орын ауыстырады. Жыныссыз (бөлінумен ) жолымен көбейеді. Қолайсыз жағдайларда қабiлеттi цистаға айналады. Басқа белгiлi еркiн өмiр сүретiн Саркодалар - тұщы су тамыраяқтылары және теңiзде тұрып жатқан фораминифералар болып табылады.

Қантышқақ амебасы адам паразиті болып табылады. Ол үшiн дамудың күрделi циклы тән. Адам бұл организмның цистасын кiр басқан өнiмдерiмен жұтудың нәтижесiнде жұқтырып алады. Бұл паразит жұқтыратын ауру амебиаз деп аталады.

Талшықтылар (Mastigophora ) отряды. Бұл организмдар теңiзде және тұщы суларда мекендейдi немесе адам, өсiмдiктер және әртүрлi жүйелi түрдегі топ малдардың организмында паразиттiк өмiр сүреді. 8000 шақты түрлер бар деп есептейдi.Талшықтылар сопақ, шар тәрiздi немесе керiлген формалы болады.Өлшемдері- микроскоптық. Сыртқы бетiнде нәзiк пелликулада болатын жабулы екi есе шағын мембранасы бар. Цитоплазмасында бiр немесе бiрнеше ұқсас ядролар орналасады.Бұл класс организмдері үшін бір немесе бірнеше талшықтардың болуы тән. Әрбiр талшық фибриллалардан тұрады және эктоплазмада орналасқан базальдық денешікке(блафаропласт немесе кинетосомаға) бекiтедi.

Бұл отрядтағы ағзалар паразит және еркін жүріп-тұратын (Е. viridis) деп ажыратылады және даму циклдары күрделі болып келеді.Адам ағзасында көп кездесетін түрлері: Трипоносомоз тудырушы - трипоносома(Trypanosoma brucei gambiense және Т. brucei rhodesiense),лейшманиоз тудырушы- лейшмания(Leishmania tropica major, L. tropica minor және L. donovani),трихомоноз тудырушы - трихомонадалар(Trichomonas vaginalis),лямблиоз тудырушы - лямблия(Lamblia intestinalis). Саркомастигофоралар ежелгі эукариотты ағзалардың өкілдері болып саналады.

2. Қарапайымдардың паразит өкілдері Sporozoa, Cnidosporidia, Microsporidia, Infusoria

Споралылар типі(Sporozoa).Бұл типтің ағзалары қарапайым құрылысымен ерекшеленеді.Оларда ас қорыту және бөліп шығару оргоноидтары жоқ.Қоректену,тынысалу,бөліп шығару бүкіл денесі арқылы жүзеге асады.Барлық споралылар жасушаішілік паразиттер болып табылады.20000-дай түрлері бар.Олардың барлығы көптеген систематикалық топқа жататын жануарлардың паразиттері.Ішіндегі ең белгілі паразиттер безгек паразиті(Plasmodium falciparum, P. vivax, P. ovale, P. malariae) мен таксоплазмозаны (Toxoplasma gondii) қоздырушылар.Споралылардың ерекшелігі споралары арқылы күрделі даму түрі тән.Мысалы, тiршiлiк циклында безгек плазмодияларында жыныссыз және жыныстық өнiп-өсу алмасып отырады.Адам ағзасында плазмодийлер мерозоит, шизонт және гамонттар түзу арқылы жыныссыз кобейеді.Температура мен қызбалылықтың көтерілуі көбею барысында шизонттардың эритроциттерді бұзуымен байланысты.Паразит үшін генерациялану (шизогония) уақыттары: Р. falciparum, P. vivax, Р. Ovale үшін 48 сағат, Р. Malariae үшін 72 сағат,нәтижесінде алғашқы кезде науқастарда 2 күндік ,ал келесіде 3 күндік қызу көтерілу болады.

Безгек плазмодиялардың жыныстық көбеюі масаның организмында болады және онда гамонттар және соңғы диплоидты зиготаларға бастайтын гаметалардағы айналуын дамытумен байланысты.Зиготалардың айналасында мембраналар пайда болған кезде қайта цисталану,яғни ооциста түзілуі жүреді.Содан кейін ооциста мейотикалық бөлінуге ұшырайды да нәтижесінде ооцистаның ішінде гаплоидты споразоидтар қалыптасады.Тасушы формалар ретінде маса қоректенуі барысында соңғыларын адамның қанына таратып,бұл даму циклы қайтадан басталады.

Адамдар мен жануарлар ауыратын таксоплазмоздың қоздырғыштарына да күрделі даму циклы тән.Таксоплазмалылардың циклының бір бөлігі- мысықта,келесі бір циклы- сүтқоректілерде,енді біреуі- адамдарда жүреді.Адам малдарды сою барысында ооцисталарды жұқтырса,ал цисталарын шала қуырылған немесе шала суға пісірілген етті жеу арқылы жұқтырады.

Споралылардың пайда болуы онша белгілі емес.Соған қарамастан олар талшықтылардан бастама алады деп жорамалданады.

Книдоспоралылар типі (Cnidosporidia).Бұл типтің 1000-нан астам түрлері бар.Олар тұщы су мен тұзды суларда мекендейді.Барлық книдоспоралылар-паразиттер,тұщы су мен теңіз балықтарын бүлдіріп,оларда миксоспорадиоздар тудырады.Фарель мен ласось миксоспоридиоздары «айналма» деген атаумен белгілі.Ересек споралылар әдетте жылжымайтын немесе аздап жылжитын болады.Көптеген споралылардың қабықтары өте жұқа.Көптеген түрлерінің гаметаларында талшықтары болады.Жиырылғыш вакуолі жоқ.Споралылар қорытылған органикалық заттарды бүкіл денесімен сіңіреді.Ағзаның ұлпаларын бүлдіріп,өзінің қорытылған алмасу заттарымен уландырады.Жыныссыз көбею көбінесе жынысты көбеюмен алмасып отырады.Көбінде споралардың дамуы иесін өзгертумен байланысты дамып отырады.Тип 2 класқа бөлінеді:кокцидия тәрізділер және грегариналар.Бірінші класс былай бөлінеді:

Кокцидиялар отряды. Олар көбінесе ас қорыту жүйелерінде таралған.Олардың көпшілігі ауыл шаруашылық малдарында(тауық,қоян,қой,ешкі,ірі қара мал) паразитті тіршілік етеді.Бір иеде паразиттардың әр түрі тіршілік ете алады.Кокцидиялар түзетін аурулар кокцидиоз деп аталады.Кокцидияларды жұқтыру сумен немесе аспен асқорыту мүшелеріне ооцисталардың түсуі арқылы жүреді.Әр ооцистада спорацисталар,әр спорацистада жіңішке қозғалмалы спорозоидтар бар.Ішекте асқорыту сөлдерінің әсерінен ооцисталар мен цисталардың қабықшалары бұзылып,босатылған спорозоидтар ішекке,бауыр мен өтке өтіп трофозоидтар түзеді,олар ағзаның клеткасында қоректеніп тез дамиды.Өсу процесі аяқталған соң трофозоидтар шизонттарға айналады,ал олар жіңішке қозғалмалы мерозоидтарға айналады.Барлық клеткалаларға тән оргоноидтардан басқа спорозоидтар мен мерозоиттарда иесінің клеткасына ену барысында тірек қызметін атқарушы клетканың алдыңғы жағында коноидты үлкен сақина бар,роптриялар – айтылып кеткен ішке кіруді жеңілдететін заттары бар қалташалар;микронемалар- роптриялармен байланыстағы талшықшалар.Соңында айтылған үшеуінің клеткаларында поралар бар.Мерозоиттар бұзылған ағза клеткаларынан шығып,сау клеткаларға енеді.Содан кейін мерозоиттарда ерекше клеткалар- гаметоциттер түзіледі,олар жыныстық клеткалар түзеді:аналық- макрогаметалар және аталық- микрогаметалар.Макрогаметалар мен микрогаметалар қос-қостан қосылып зиготалар түзеді,олар қабықша шығарып,ооцисталарға айналады.Ооцисталар нәжіс арқылы сыртқа шығарылады.Қолайлы ортада құрамды бөлік 4 спорабласт түзеді.Әр споробласт спорациста қабығын бөліп шығарып,көптеген түрлерінде 2 спорозоитқа бөлінеді.Ооциста спорозоиттармен бірге иесін ауруға шалдықтырады.

Қанды споралылар немесе гемоспоридийлар. Кокцидияларға қарағанда бұларда жыныстық көбею бір иеде,ал жыныссыз көбею басқа иеде жүреді.

Гемоспоридийлар безгек тудыруы мүмкін.Безгек паразиты бар аналық масалар аралық иесінде қан сору арқылы,қанға көптеген спорозоидтар еңгізеді.Спорозоидтар бауыр клеткалары мен тамыр клеткаларынын ішкі жағына енеді де онда трофозоид,шизонт сияқты кезеңдерден өтіп,соңында эритроциттерге енетін мерозоиттардың көптеген бөлінуімен аяқталады.Эритроциттерде мерозоиттар трефозоит және шизонт кезеңдерінен өтеді.Одан кейін шизонттар жаңа мерозоиттарға бөлінеді.Паразиттардың бөлінуі аяқталған соң бүлінген эритроциттер бұзылады,ал мерозоиттар плазмаға өтіп қайта эритроциттерге енеді.Безгек плазмодийларға эритроцит гемоглобиндерінде ерекше қара зат- меланин түзу тән.Эритроциттердің бұзылуы кезінде қантамырларға меланиннан өзге де улы заттары бар споралылар енеді.Босатылып шыққан мерозоиттар басқа эритроциттерге енеді.Эритроциттерге енген мерозоиттар дамуынын белгілі бір кезеңінде бөлінбей,микро және макрогаметоциттер түзеді.Гаметоциттердің келесі даму сатысы тек қана аналық масаның ішегінде жүре алады,ол аралық иесінің қанын сору барысында оны жұққызады.Масаның ішегінде гаметоциттер дамыған микро және макрогаметаларға айналады.Жіңішке қозғалмалы микрогаметалар қозғалыссыз сопақ келетін макрогаметаларды ұрықтандырып,зигота түзіліді.Гемоспоридийдің зиготалары қозғалмалы,оларды – оокинеттар деп атайды.Соңғылары ішек қабырғаларына еніп алып,өте үлкен болып өсіп,созылмалы қабықшалармен қапталып ооцисталарға айналады.Ооцисталарда сыртқы берік қабықшаларының қорғап тұруының әсерінен көптеген спорозоиттарға бөліну болады.Соңында ооцисталар жарылып,спорозоиттар масаның қанына түсіп,сілекей бездеріне таралады.

Грегариналар класы.Бұл қарапайымдар өздеріне тән жыныстық процесс бір қабықшанын астында пайда болатын сизигий түзумен ерекшеленеді.Дәл осы қабықшаның астында гаметагония процесі өтеді.Барлық грегариналар әр топқа жататын көптеген омыртқасыздардың паразиттері.Өмірлік циклында ішектің немесе клеткадан тыс ағзанын,аз жағдайда жыныс бездерінің паразиті.Көптеген грегариналар денесінің алдыңғы бөлігінде ішектің қабырғаларына жабысу үшін эпимерит оргоноидын түзеді.Сыртынан денесін тығыз пелликула қаптап тұрады.Пелликуланың астынғы қабатында эктоплазма болады,ол дененің алдыңғы бөлігіндегі үштен бірін алып жатқан шекаралық талшықты түзеді,ол цитоплазмасында ядросы жоқ протомерит деп аталатын бөлікті алдыңғы бөліктен бөліп тұрады.Артқы ядросы бар көлемді аумақ дейтомерит деп аталады.Көптеген грегариналар бірклеткалы бола тұра үшмүшелік болып шығады.асқорыту мен тынысалу бүкіл денесі арқылы жүзеге асады.

Микроспоралылар саркодалардан шыққан деп те жорамалданады.Микроспоралылар бунақденелілер мен басқа омыртқасыз жануарлардың паразиттері,кейбіреулері балықта паразитті тіршілік етеді.Микроспоралылардың спораларының қабығы өте берік, бір немесе екі ядролы ұрықтан( спораплазма) және спираль оратылған атпа жіпшесінен тұрады.Спора иесіне түскеннен кейін атпа жіпшесі күшпен атылып, ішектің эпителиіне енеді.Жіпшемен бірге спорадан амеба тәрізді ұрық(спороплазма) шығып иесінің клеткасына түседі.Иесінің клеткасына түскен ұрық тез көбейіп,тізбектелген көп ядролы плазмодиялар пайда болады да олардан бір клеткалы споралар шығады.

Жарты циклы паразиттік,жартысы еркін жүруші инфузориялар белгілі.Бұл инфузорияға балық ағзасындағы паразит- ихтиофтириус.

1. Көпклеткалыларға ортақ сипаттама

2. Көпклеткалылардың классификациялық қағидалары

1 Ортақ сипаттама.Көпклеткалылар патшалық тармағы грекше meta ( Subregnum METAZOA - аралық, кейiн; zoa - жануарлар

Патшалық тармағы (Metazoa ) көпклеткалардың денесi әртүрлi. функциялар және қосатын кездемелер және орган орындайтын клеткалардан үлкен санынан тұратын жануарлар тұрды. Metazoa патшалық тармағы 2 бөлім үстіне бөлiнедi: (қарапайым көпклеткалы) Parazoa және (осы көпклеткалы) Eumetazoa.

Бөлім үсті қарапайым көпклеткалылар

Қасында (Parazoa ) қарапайым көпклеткалылар грекше paraлер Superdivisio PARAZOA бойынша клеткалардыңдың тұрақты дифференциациясы болмайды - жанында жүретiн; zoa – жануарлар морфологиясы, функциялар және жануар жағдайы бойынша дене. Сондықтан, олар кездеме және органдар. Эмбриогенездерде ұрық парақшалар құрастыра алмайды . Қарапайым көпклеткалылар- бұл су жануарлары.

Олар бекiтiлген өмiр сүрулердi апарады, фильтраторлар болып табылады, суды тоқпен бiрге шиқылдата алады . Сонымен қатар ең оңай, өзiне тән қасиет клетка iшiндегi және қабырғасы ас қорыту бұл организмдарға тән қасиет. Бөлім үсті қарапайым көпклеткалылар екi түрден тұрады: (Spongiata ) Губкалар және археоциаттар. Патшалық тармағы(METAZOA ) Көпклеткалардың патшалық тармағы ересек күйдегi оның өкiлдерi клеткалар және олардың туындыларының жиындарынан қосқандығын бейнелейді.Функциялар бойынша, құрылыс бойынша клеткалар әртүрлi бағыттарда дифференциалдаған және дене тек қана аздап болып табылады. Мысалы, тiршiлiк циклінде жұмыртқа әрдайым бiр клеткалы кезеніңдеi болады ,негiзiнен оған күрделi жеке дамуымен айырмашылығы болады . Ересек организм жұмыртқа дамуының процессiнде құрастыратын жеке организмнiң дамуы жүзеге асады.

Патшалық тармағы (Metazoa ) Көпклеткалардың патшалық тармағы үш (бөлім үстіне) үлкен топтарға бөледi:

• (пластинкалы жануарлар) Placozoaдың тұрпаттасымен (Phagocytellozoa ) Фагоцителылар;

• (Spongia ) губкалар (Parazoa ) Төменгiсатыдағы көпклеткалар, тұрпаттаспен;

• (Eumetazoa )көпклеткалы жануарлардың барлық өңге түрлерi. Дененiң симметриялары түр бойынша көпклеткалылар (Radiata ) радиал - симметриялық және (Bilateria ) екi жақты - симметриялыққа бөлінедi. Өз кезегiнде, жануардың екі жақты симметриалы(жазық және бiр жолақты құрттар) нецеломическихтарға бөледi және целомиялық. Ұрықтық дамудың ерекшелiктерi бойынша және целомиялық жануарлар морфологияларға бөлшектенедi (қазыққұрттар, моллюсктер, бунақ аяқтылар) бастапқыдан ауызды және (ине терiлi және хордалық) екiншi ретке жатқызамыз. Барлық аталған бөлiмшелер тек қана (таксономикалық ) жүйелi түрде топтаулар, болып табылмайды. Түрлердiң арасындағы iлiктердi қамтып көрсетедi және олардың ұйымының деңгейiн көрсетеді. Көпклеткалы дене құрылысқа және кездеме жасаушы клеткалардың функциялары бойынша көп дифференциалданғандығын көрсетеді. Ұрықтандырып қосатын (жеке организмнiң дамуы ) тән жеке дамытудың олары үшiн ұрықты және постэмбрионалдiқ даму.

.2.Классификацияның қағидалары көпклеткалы жануарлар үш бөлім үстіне бөлінеді. фагоци - пластинкалы, губкалардың тұрпаттасы бар зоясы және эуметазои жалғыз түрi бар.. Майда жазық теңiздегi жануарлардың тек қана екi түр бар.Фагоцителлылардың өте қарапайым көпклеткалары болады. Олардың денесi амеба, оларда алдыңғы аяқтары жоқ болатын, артқы аяқ та және клеткалардан өте әлсiз. Дифференциациясы нақтылы бола алмайды. Көп зоологтар бiрiншi көпклеткалыжануарларға ұйым бойынша олар жақын санайды. Фагоцителлыларға қарағанда, зояларда клеткалардың айқын дифференциациясы бар болады, бiрақ осы кездемелер және органдар жоқ. Дифференциалдалған кездемелер және органдар өз кезегiнде, екi бөлiмдерде жiктелетiн - дененiң радиал симметриясымен (iшек-қарын және тарақ жасаушылар) сәулелi және билатераль - екi жақты - симметриялық жануарлар эуметазоевте көрiнiп қалады. Кестеде 10 салыстырмалы сипаттама билатераль жатпайтын көпклеткалыларға келтiрiлген. Билатераль жануарларының классификациясы дененiң қуысы туралы ұғымда негiзделедi, дененiң қабырғасы және iшектермен аралық кеңiстiк ұстанатын өзiмен. Бұл кеңiстiктердiң жазық құрттарында мүшенiң үлпершектi бөлiгi және дененiң қуысы шұғылданған, негiзiнде, жоқ. Басқа билатераль бұл қуыстарында бар. Ол бiр жағдайда сұйықпен толтырылған және меншiктi эпители төсеуi айырылған . Мысалы, жұмыр құрттар, жануарлармен первич жататын ерекше түр осындай. Дененiң қуысы өзге жағдайда немесе мезодерма үшiншi ұрық парақшадан жеке организмнiң дамуларында қалыптасатын меншiктi клеткалы қабырғасы болады. Бұл қуысты екiншi, немесе молармен деп атайды. Барлық жоғарғысы целомиялық, немесе вторичнополостными, жануарлармен болып табылады.

Кесте.үш төменгi түрлердiң салыстырмалы мiнездемесi

көпторшалы Parazoaдың Надразделi Placozoaдың түрi Phagocytellozoaдың

Бөлім үсті белгiлері Coelenterataдың түрi Porifera Eumetazoaдың бөлім үсті түрі. Ұрық парақшалар ұрық парақшалаының ресiмдеулерiнен болмайды; екi ұрық парақшалардың жеке организмнiң дамуындағы парақ инверсия: сыртқы ұрықтық жапырақта және эндодерма Гетеро - полярлық бiлiгi бар радиал симметриясы бiлiктi гетеро - полярлық бiлiкпен асимметрия және асимметрия симметрия. Сыртқы ұрықтық жапырақта (кинобласт ) ширатылған және (фагоцитобласт ) ұршық тәрiздi пинакоцитылар, хоаноциты, амебоид, бласттар, спонгиобластылар вегетативтi клеткалардың түрлерi: эпители - бұлшық еттiк, жүйке, күйдiргiшi; эндодерма: эпители - бұлшық еттiк, темiршiсi Бейнеленгенсiз құбылыстың личинкасының дамытуы; жаңадан көрiнген кезеңдер - метоморфозы бар қаңғыбас; личинкалар: амфи - бластула, қыз - бластула, метоморфозы бар паренхимула, сиректеу төте; личинка: планула

Сонымен бiрге билатераль жануарлары екi iшкi бөлiмдерде әдетте бөледi - ұрықтық даму кенет айырмашылығы болатын бастапқыдан ауызды және екiншi рет. Бастапқыдан ауызды бластопораларда ауызбен болып қалады және ересек жануарларда. Мезодерма ұрықтың клетка-бласттарының буларынан қалыптасады.

Екiншi рет бластопора орындарда ересек жануарлардың артқы тесiгi құрастырады, тұрақты ауыз бластопора және жиi қарсы жақта тәуелсiз қыстырады. Мезодерма (энтероцельно ) iшектердiң бүйiрлеу қабырғаларының iлгерi шығаруы жолымен құрастырады. Екiншi ретке ине терiлi, жартылай хордалылар түрлеріне жатады және хордалық. Өзге түрлер билатераль бастапқыдан ауызды жатқызады. Классификация көпклеткалылар.

Бөлім үсті Фагоциталылыр түрі – Phagocytellozoa

Пластинкалы – Placozoa

Бөлім үсті -Паразои – Parazoa

Губка түрі - Spongiaдiң Poriferaдiң i, немесе

Бөлім үсті -Эуметазои – Eumetazoa Бөлiм

Сәулелілер түрі – Radialia

Iшек-қарын – Coelenterata

Тарақ жасаушы түрі - Ctenophora

Билатераль – Bilateria Iшкi бөлiм

Бастапқыдан ауызды - Protostomia

Жалпақ құрт түрі - Plathelmintesтер

Жұмыр құрттар түрі – Nemathelminthes

Бастұмсықтылар түрі - Cephalorhyncha

Коловратка түрі- Rotifera

тырна – Acanthocephala

Немертинаның түрi – Nemertim Камптозой түрі - Kamptozoa

Қазыққұрт түрі - Annelidaлер

Эхиурида түрі - Echiurida

Сипункулида түрi - Sipunculida

Бунақ аяқтылар түрі – Arthropoda

Мо0ллюскілер түрі - Mollusca

Онихофор түрi – Onichophora

Тiлшiктi немесе пятиустка - Linguatulida, немесе Pentastomida түр

Ақырын жүргiш түрi - Tardigrada

Форонида түрi - Phoronida

Иық аяқты түрі - Brachiopoda

Мшанка түрі - Bryozoa

Қыл ауызды – Chaetognatha

Погонофора - Pogonophora түрi

Екiншi рет iшкi бөлiм Түрі - Deuterostomia

Ине терiлi – Echinodermata

Жартылайхордалылар түрі - Hemichordata

Хордалық түрі - Chordata