Кіріспе. Зоология пәнінің мақсаты мен міндеттері. … Зоологияның даму зандылығы мен негізгі кезеңдері

Дәріс №6 Эуметазоа.

1. 
   Тұщысу маржаны-гидра.
   
2. 
   Ішекқуыстылары (маржандар жәнемедузалар) және олардың мәндері.
   

1. 
   Ішекқуыстылар түрі.Түрдің жалпы сипаты.Ішекқуыстылар тек суда және көп жағдаларда өмір сүреді. Біреулері еркін малтиды. Көптеген формалары отырыңқы және түбінде бекітілен жәндіктер.Coelenterata- ға шамамен 9000 түр жатады. Ішекқуыстылар құрлысы радиалді немесе симмет сипатталады. Олардың денесінде бір байлық өсті ажыратуға болады.Оны айнала радиалды тәртіпте әртүрлі мүшелер орналасқан. Қайтланатын мүшелер саны радиалді симметрия тәрізді тәуелді болады.Егер боилық өсті айнала 4 бірдей мүшелер орналасса, онда бұл жағдайда радиалді симметрия тәртібіде алтсәулелі болмақ.Тағы сол сияқты мүшелердің осындай орналасуына байланысты ішекқуыстылардың денесі арқылы симметрияның бірнеше жазықтықтарын (24,,6,8 және көп ) яғни бірі екіншісін айнадай көрсететін екі жартыға денені бөлетін жазықтарды әрқашан жүргізуге болады.Бұл жағынан денені екі айнадай ұқсас жартыларға –оңға солға бөлетін ,бір ғана (bilateria ) ішекқуыстылар ерекшелеленеді.Радиалді симметрия бі-бірінен біршама алыс тұрған ,бірақ ортақ биологиялық мәнге ие жәндіктер тобында тобында кездесееді .Олардың барлығы қазіргі уақытта отыңқы тіршілік салтын жүргізеді немесе өткен кезде жүргізген ,яғни бекіген жәндіктерден тарайды . О шығатын қортынды .Отырыңқы тіршілік салты сәулелі симметрия дамуына ықпал етті . Биологиялық тұрғыда бұл ереженің мәні осындай .отырыңқы жәндіктерде бір қуысы әдетте бекінуге қызымет етеді.Басқасы,еркіні,ауызға ие болады. Жәндіктің еркін ауыз қуысы қоршаған заттарға қатысты( тамақ қамту мағынысында т.б.) б жағдайларда барлық жақтан қойылған осының салдарынан қарама қарсы бекітілген қуысқа дейін ауыз арқылы өтетін басты өсті айнала орналасқан дененің әр бөлімдерінде көптеген мүшелер бірдей дамуды алады.Осының нәтижесі сәулелі симметрияның өңделуі болып табылады.Жорғалайтын жәндіктерде іс тиіпті басқаша.
   

Қорғаныш жасушалық элементтер рөліне таласатын жасушалар эктодерманың қозғалмалы интерстициялді жасушалар болып табылады.Медузалар мен маржандарға бөліну жүйелік емес , таза морфологиялық.Көбінес ішек қуыстылардың бір түрі өмір айналымының әр сатыларында біресе медуза, біресе маржан құрлысына ие болуы мүмкін .Тұщы су гидрасының мысалында ішек қуыстылар ұйымдасуының негізгі қағидалары көрінеді .Түрдің барлық өкілдерінің ортақ белгісі екі қабаттылық болып табылады.Олардың денесі эктодерма мен энтодермадан тұрады.Араларында мезоглей орналасқан.Гидро ол жасуша емес тірек табақшасының түріне ие , медузаларда көбірек дамыған. Ол суға бай, дененің үлкен бөлігін құра отырып, іркілдек формаға ие . Ішекқуыстылар денесінің жасушалары дифференцтелген. Эктодермада эпители – бұлшық етті , интерстициялды немесе аралық, қырыққыш , жыныстық және жүйке жасушалары бар.

Ішекқуыстылар-көпжасушалы екі қабатты жәндіктер. Денелерін түзетін тіндер эктодерма және энтодерма- екі ұрықтық парақтардан

дамиды және сондай атауларға ие. Ішекқуыстылар денесінің ұйымдастырылуы көпжасушалы жәндіктердің эмбрионалді дамуындағы гастролаға сәйкес келеді.Эктодерма мен энтодерма арасында мезоглей – бейжасушаылы зат қабаты орналасқан. Ішекқуыстылар радиалді немесе сәулелі симметриялға ие. Яғни жәндік денесі арқылы симметияның бірнеше жазықтықтарын жүргізуге болады. Әр кезде ол екі айналы жартыларға бөлінетін болады. Симметрияның бұл түрі отырықшы ағзаларға тән сипат. Тіршілік түріне байланысты бұл құрылым сызбасы бірнеше өзгеруі мүмкін көбірек ұқсастар отырықшы формалар , оларға далпы атау берілген – маржандар; еркінмалтйтын ішекқуыстылар әдетте басты өс бағыты бойынша дененің күшті қалыңдауына ие – бұл медузалар. Маржандармен медузаларға бөлңну жүйелі емес: таза морфологиялық: кейде ішекқуыстылардың бір түрі тіршілік айналымының әр сатысында біресе маржан, біресе медуза құрылысына ие болады. Медузалы күйдегі ішекқуыстылар жалғыз жәндіктер.керісінше,маржандар тек сирек жағдайларда ғана жалғыз болады. Олардың көбі тіршілігін жалғыз маржан ретінде бастап, шоқтану арқылы жүздеген және мыңдаған даралардан тұратын бағандар түзеді. Бағандар толық бірдей даралардан немесе әртүрлі құрлымға ие және әртүрлі қызыметтер атқаратын даралардан тұрады.Түрге тән сипат қиатын жасушалардың болуы .қозғалыс бұлшықетті жирылу жолыменжүзеге асады.

Ішеққуыстылардың денесі екі қабатты қан түзеді. Сыртынган эктодерма төселген , ішінен - энтодерма . Энтодерма қармалауыштар тәжімен қоршаған ауызымен сыртқы ортамен байланысатын ішек қуысын қалыптастырады.Ішекқуыстылар – жыртқыштар .Олар қармалауыштарымен ұсақ планктонды жәндіктерді – азығын

аулайды .Асқорту қуысты және жасушаішілік .тағамның қортылмаған қалдықтары ауыз арқылы шығарылады .

Тыныс алу сондай-ақ өнімдерінің бөлініуі жәндік денесінің бүкіл беті арқылы жүзеге асады. Ішекқуыстылар принцивті жүйке жүйесі бар. Ол эктодермада лақтырылған жүйке жасушаларынан түзілген . Олар жүйке өсінділерінің көмегімен жалпы желіге бірігеді. Жүйке жүйесінің бұл түрі таралған жүйке өрімі деп аталады. Жүйке жүйесінің қатысында ішекқуыстыларда қрапайым рефлектер өңделеді. Қорғаныш және тамақаулайтын . Сезім мүшелері әлсіз дамыған . маржандарда тек сезініс сезімталдығы ғана болады. Ал медузаларда сонымен қатар көздер және тпе тендік мүшелері бар.

Ішекқуыстыларда тіршілік циклінде екі тіршілік ауысуы жүреді； бекіген маржандар мен еркінмалтитын медузалар маржандар жалғыз болады. Бірақ көбінесе бағандар түзеді. Медузалар жалғыз ағзалар. Ішекқуыстылар жыныст және жыныссыз жолмен көбейеді. Жыныссыз көбею маржандарда жүреді.ал жынысты медузаларда , маржан денесінде төмпешік – бүршік түзіледі. Одан жаңа маржан немесе медуза түзіледі. Осындай жыныссыз көбею үрдісінде маржандарда медузалар пайда болады. Медузаларда жыныс бездері – гонадтар салынады. Онда гаметалар – жыныс жасушалары түзіледі. Медузалар бөлек жынысты . Жыныс өнімдері суға лақтырылады. Онда ұрықтану жүріп дернәсіл дамиды .Дернәсіл малтиды , артынан төсемікге шөгіп ,жаңа маржанға айналады. Ішекқуыстылард түрінде тіршілік айналымында жынысты және жыныссыз ұрпақтардың заңдылықты кезектесуі жүреді.

Ішекқуыстылардың ерекше тән белгісі эктодермада шабылдаумен қорғану үшін қолданылатын ,арнайы қиатын жасушаларының болуы

болып табылады.Ішекқуыстылар тек суда мекендйді. Түщы суларға қарағанда , теңіздерде олардың түрлік ерекшелігі аса жоғары.

2. Тұщысу маржаны – гидра .

Тұщысу маржаны – гидра. Гидрозойлар класына жатады. Гидра таза ағынсыз су қоймаларында мекендейді. Ол су осімдіктеріне немесе топрақға бекиді. Бұл жалғыз аз қозғалысты маржан . Гидра денесі циліндір формалы ,денесінің алдыңғы ұшында 5-12 қармалауыштардан тұратын тәжбен қоршалған ауыз орналасқан . Денесінің артқы ұшында табан орнгаласқан. Оның көмегімен гидра қозғалады және бекиді.

Эктодерманың жасушалық құрамы . Эктодерманың епители алді – бұлшықетті жасушалары бұл тіндегі жасушалардың негізгі салмағын құрады . жасушалар епителиалді бөліктердің цилиндірлік формасына ие және бір қабатты жабындылық эпителиді түзеді. Мзоглейге бұл жасушалардың жыйырылатын өсінділері жатады.

Эпителиалды – бұлшықетті жасушалар арсында аралық деп аталатын үсақ , жасушалар тобы болады. Бұл бейдифференциалданған жасушалар . Ол гидра денесіндегі жасушалардың барлық қалған түрлеріне айнала алады. Жүйке жасушалары примитивті жүйке жүйесі – таралған жүйке өрімін түзеді. Гидра табанда , айнала және қармалауыштарда жүйке жасушаларының тығыздалған жинақталуы болады.

Қияатын жасушалардың үлкен көлемі қармалауыштарда болады. Онда олар қиятын батереялар түзеді. Қияатын жасушалар улы затқа толтырылған қиятын копсулаға ие. Капсула ішіне қиятын жіп орналасқан . Жасуша үстінде сезімтал шаш болады. Оның тітіркенуінде жіп лақтырылып , құрбанын жаралайды. Жіп лақтырылғаннан кейін жасушалар өледі. Олардың орнына аралық жасушалардан жаңалары түзіледі.

Эктодермада жыныс жасушалары салынады және дамиды. Энтодерманың жасушалық құрамы . Эпителиалді – бұлшықетті жасушалар ішек қуысына бағытталған және тамақты араластыратын жгуттерді тасиды. Бұл жасушалар жалған аяқтар түзуі мүмкін . Олардың комегімен тамақ бөлшектерін қамтиды. Жасушаларда асқорту вокульдері түзіледі, яғни жасушаішілік асқорту жүреді.

Энтодерманың безді жасушалары ішек қуысына ас қорту сөлдерін бөледі. Олар тамақты ыдыратуды қамтиды . Тамқтың қортылмаған қалдықтары ауыз арқылы шығарылады. Тыныс алу және алмау өнімдерін бөлу жәндік денесінің бүкіл үстімен жүреді. Ж жуйесінің болуы гидраға қарапайым рефлекстер қалыптаструға көмектеседі. Рефлекс – тітіркенуге ағзаның жауап реакциясы , жүйке жүиесінің қатысуымен жүзеге асады. Гидра механикалық жанасуға , температураға, суда химиялық заттардың болуына , сыртқы ортадағы басқа фокторлар қатарына тітіркенеді .

Гидра жоғары регенерациялық қабілетке ие . Регенерациа – зақымдалған немесе жойылған тіндердің , ағзалардың , өзара бөліктерінің ағзамен қалпына келу үрдісі . Гидра регенерацияда негізгі рөл аралық жасушаларға тиесілі .

Жайлы жағдайларда гидра жыныссыз жолмен көбейеді. Жәндік денесінде бүршік түзіледі . ол өседі . артынан қармалауыштар қалыптасады және ауыз ашылады . Жас гидра аналық ағзадан бөлек бүршіктеніп , жеке тіршілік салтын жүргізеді .

Күзде гидра жынысты көбеюге өтеді . Денеде эктодермада гонадтар – жыныс бездері салынады . Оларда жыныс жасушалары дамиды . Ұрықтану гидра денесінде жүреді . гонадта арнайы саңылау арқылы спематозойд жұмыртқа жасушаға енеді және онымен қосылады. Зиготаны айнала берік қорғаныш қабықшасы түзіледі. Осындай түрде

жұмыртқа қыстап шығады . Көктемде даму басталып , жас гидра шығады. 3.Теңіз ішекқуыстылары ( маржандар мен мдузалар ) және олардың мәндері . Гидралар класына бағанды теңіз ішекқуыстылары жатады . Маржандар бағандар көптген даралардан түрады және төсемікге қозғлыссыз бекіген бүталар болып табылады . жалғыз маржандар да бар. Әр маржанның ішек қуысы бағанның барлық тілімдері арқылы өтетін , жалпы ішек қуысымен байланысқан . сондықтан маржандар тамақ бөлінетін ішекпен өзара біріккен болып табылады .

Коптеген теңіз гидроидтілерде тіршілік айналымында медузалар болаы. Медуза шеттерінде қармалауыштар орналасқан , шатырды еске түсіреді . ол ауызымен төмен малтиды. Медузалар ішінде өте улылаы бар . мысалы қиыршығыстық медуза – крестовигок.

Сциоромдтілер класына жақсы дамыған мезоглеймен өте ірі медузалар жатады. Бұл жәндіктердің тіршілік айналымында ұрпақтардың кезектесуі жүреді. Медузалармен маржандар . маржандар жалғыз , үсақ олардан кішкентай медузалар бөлініп шығып , артынан өседі. Өкілдері ; құлақты медуза , тамырауыз – қара және ақ теңіздерде кең тараған. Көпқармалауышты маржандар класына түздыққа және судың жасауға қатысады . Көпқармалауыштрдың химиялық құрамына өте талап қойғыш , теңіз ағзалары ғана жатады оларда медузалар жоқ. Көп қармалауыштар арасында жалғыз , азқозғалысты өкілдер бар . мысалы актиналар . Бірақ көптеген көпқармалауыштар бағанды және қатты әктасты немесе мүйізді қаңқаға ие. Риф түзетін көпқармалауыштар жағалау рифтерін , атоллдарды ,көп қармалауыштарды аралдарды жасауға қатысады. Көпқармалауыштардың қатқан қаңқалары құрлыс материялдары

ретінде қолданылады. Қызыл , көгілдір , қара көпқармалауыштар әшекейлерге қолданылады.

КІРПІКШЕЛІ ҚҰРТТАР - ТURDELLARIA

Құрылысы және физиологиясы . Денесі ұзынша және жапырақ тәрізді, ешқандай өсінділері болмайды. Тек біраз турбелляриялардың денесінің алдыңғы жағында кішкене қармалауыш тәрізді өсінділері болады. Мөлшері миллиметрден бірнеше сантиметрге дейін. Денесінің түсі сирек жағдайда ғана ақ немесе түссіз болып келеді,кейде пигменттің өсерінен ашық, айқын түрлі- түсті болады.

СОРҒЫШТАР - TREMATODA

Құрылысы. Дене пішіні жапырақ тәрізді. Сорғыштарының болуы класты атауға себеп болған. Сорғыштар мускулды білеумен көмкерілген күрделі бүлшықет талшықтарынан түратын табақша тәрізді шұңқырлар. Осы еттердің жиырылуынан сорғыштардың қуысы кішірейіп, үлкейе алады.

Ас қорыту жүйесі. Алдыңғы жағында жатқан ауыз бүлшықетгі эктодермалы жүтқыншаққа жалғасып, жіңішке өңешке барады. Энтодермалы ортаңғы ішек өңештен тарап, бітеу аяқталатын жөне дененің бүйір жағынан артқа қарай кететін екі тармақтан қүралады. Ірі трематодтардың, мысалы, бауыр сорғышының ішегі жақсы тармақталған . Ішектің өте көп тармақтарға бөлінуі жануардың паренхималы денесінде ас қорыту өнімдерін тарату қызметін жеңілдетеді.

жұп ми ганглиінен түрады, одан дененің алдыңғы бөліміне жне ауыз сорғышына жүйкелер кетіп, артқа қарай үш жүп үзын салалы жүйке бағаналары тарайды. Құрсақ бағаналары жуан, жақсы дамыған. Барлық үзынабойлық жүйке бағаналары бірімен бірі сақиналы комиссуралармен қосылады да ортогон типтес жүйке жүйесін қүрайды

Сезім мүшелерінің нашар дамуы паразитгік тірпгілікке байланысты. Суда біраз уақыт еркін жүзіп жүретін сорғыштардың дернөсілінде турбелляриялардағы сияқты бір немесе екі жүп кішкене көзшелері болады. Тері рецепторлары (сенсиллалары) да турбелляриялардағы сияқты, еркін дернөсілдерде жақсы жетілген.

Зәр шыгару жүйесі протонефридия типтес жөне бір жүп негізгі жинағыш өзектерден түрады, олардан кірпік-Іпелі жалыны бар жүддызша төрізді клеткалармен аяқталатын көптеген тармақтар тарайды. Негізгі өзектер дененің артқы бөлімінде жалпы резервуар - қуыққа, ал қуық - зөр шығару тесігі арқылы сыртқа ашылады.

Жыныс жүйесі. Соргыштар көбінесе гермафродитті . Жыныс жүйесі күрделі жөне қүрылысы әртүрлі.Аналық жыныс аппараты дара жүмыртқа безінен, одан шығатын жүмыртқа жолынан қүралады да, кішкене қапшық оотипке барып жалғасады. Оотип бауыр сорғышы мен басқа кейбір сорғыштарда болмайды. Оотипке- сары уыз бездерінің жолдары ашылады. Трема-тодтардың сары уыз бездері өте жақсы дамып, дененің екі жағында көптеген көпіршіктер немесе фолликулдар ретінде орналасқан. Көпіршіктерден шығатын өзекшелері бір- бірімен қосылып екі сары уыз шығарғыш жолдар жа-сайды да денеге көлденең орналасады. Оотиптің артқы жағында бүл жолдар бірігіп, оотипке немесе Мелис дене-шігіне келеді. Мелис денешігі - көптеген үсақ бірклеткалы бездермен қоршалған жүмыртқа жолының бір бөлігі. Оотиптен түіікше төрізді өте күшті иірімделген жатыр басталады. Қүрсақ сорғышының алдывда жатыр жіңішкеріп аналық жыныс тесігі арқылы қапшық төрізді жабынның.қуысына, яғни жыныс клоакасына ашылады.

Көбеюі мен дамуы. Жануарлар шағылысқан кезде циррус аналық жыныс тесігі арқылы жатырға енгізіледі. Спермасы оотипке қүйылғаннан кейін, оған келіп түскен жүмыртқа клеткаларын үрықтандырады. Үрықтанған жүмыртқа оотипке түскен сары уыз клеткаларымен қоршалып, қабықпен қапталады. Осы күйдегі жүмыртқа-лар жатырға түскен соң Мелис денеішгінің шығаратын сүйықтығының көмегімен алға қарай жылжып аналық жыныс тесігіне келеді. Кейбір сорғыптгардың жүмыртқа клеткасы жатырда бөлініп алдымен үрық, содан кейін дернөсіл пайда болады. Бауыр сорғышының жүмырт-қаларының бөлінуі тек қана сыртқы ортада жүреді.

Бауыр сорғышы кіші және ірі қара малдың, басқа да жануарлардың және адамның бауырында паразитгік тіршілік етеді. Бауыр сорғышының жүмыртқалары әрі қарай даму үшін суға түсу керек.

IV КЛАСС.ТАСПА ҚҰРТТАР - СЕSТОDА

Басқа жалпақ қүрттар - сорғыштар мен моногенеяларға қарағанда - таспа қүрттар паразиттік тіршіліккі толық бейімделген:

1)Басы- сколекс пен бекіну мүшелерінің қүрылыстары

ерекше. 2)Көпшілік таспа қүрттардың денесі буындар- проглот-

тидалардан қүралады.

3)Әр буында қайталанып отыратын жыныс аппараты бар. 4)Ас қорыту жүйесі болмайды, редукцияланған. 5)Тіршілік циклы күрделі, көпшілігінде иесін ауыстырып жүреді.

3000 ға жуық түрі белгілі.

Ересек таспа қүрттардың қүрылысы мен физиология-сы. Денесі үзынынан созылған таспа төрізді жөне көптеген буындарға немесе проглоттидаларға болінген. Алдыңғы бөлімінде кішкене басы немесе сколексі, онан кейін бунақталмаған мойыны мен проглоттидалары болады.

Жүйке жүйесі нашар дамыған. Сезім мүшелері дене-нің үстінде шашырап жатқан сезім клеткаларынан түрады, олар өсіресе сколексте шоғырланған. Орталық жүйке жүйесі баста жатқан бір жүп ми түйінінен жөне одан артқа қарай кететін бір-бірімен көлденең комиссуралармен қосылған (ортогон) бірнеше жүп жүйке бағаналарынан түрады. Дененің бүйір жағында орналасқан екі багана басқаларынан күштірек дамыған. Бағаналардан жіңішке тармақтар кетеді де терінің астында қалың жүйке шоғырын қүрады.

Зәр шыгару жүйесі протонефридия типтес. Бүкіл дененің бойымен бүйір жағында ішке қарай жүйке бағаналарынан екі негізгі зер шығару өзектері кетеді. Олар дененің артқы бөлімінде басталып, алдыға бағытталып басқа дейін жетеді де, бүрылып қайтадан артқы бөлімге келіп, жалпы зер шыгару тесігімен аяқталады. Міне осындай қүрылыс цестодтардың 4 үзын озегі бар деген ой тудырады, бірақ оларда бар жогы екі гана өзегі болады жене ол дененің алдыңғы бөлімінде ілмек төрізді иілген. Дененің артқы бөлімінде бүл екі өзек бірігіп кішкене жиырылғыш қуық жасайды. Буывды цестодтарда бүйір өзектер баста да жөне буындардын артқы бөлімінде де бір - бірімен көлденең қосылады, Іютижесінде зөр шығару жүйесі басқыш төрізді болады.

№8 дәріс алғашқы пластылар бөлімі . 1 . Алғашқы пластылар (нематодалар) жұмыр құрттың түрі . Түрдің ортақ мінездемесі

Алғашқы пластылар ( латынша Nemathelminthes) - омыртқасыз топтардың оргындар аралығында кеңістікте толтырылған эпители ( шизоцелем немесе дененің алғашқы ауысымы ).Паринхимитоздық жануарларға қарама – қарсы қайшылықтары , ол органдарында орналасқан клетка құрылымы , ал ұқсастығы жануар денесінде эпителидің алғашқы ауысымы болуы.Дәл қазіргі уақытта бұл топты полифелиттік деп қарастырып жане практика жүзінде қолданбайды .

Жұмыр құрттар типі (нематоддылар).Типінің ортақ мінездемесі .

Нематод денесі дөңгелек формасын иеленеді жане ол бастапқы , соңғы жағында қызмет жасайды . Оның денесі домалақ – осыдан оның типінің аты шыққан .Денесі жұқа куликуламен жақсы бекітіліп , сыртқа эпители мен гиподерманы боліп шығарады . Гиподерма құрттың денесін қоршап төрт валика шығарып , бүкіл денеге жайады . Гиподерманың астында бұлшықет орналасып , ол гиподерманы төрт валикаға бөлінеді . Куликала , гиподерма жане бұлшықет тері астынан қап түзеді .

Тері – бұлшықет қабының арасы жане дененің ішкі органдарында үлкен полость орналасқан . Бұл дененің алғашқы полосьті : ол эпителидің алғашқы ауысымына ортақ бола алмайды жане сұйықтықтықпен толтырылған , сондықтан ол қысым үстінде орналасқан .Алғашқы полостьтің денесінің функциясы : анықтаушы , шығарушы , ортақтандырушы .

Күшті кутикуланың нематоды толық редукциялық эпителиге әкеледі , содан сперматозойд жануарларда айырылған .

Дененің алдыңғы жақтың аяғында аузы орналасқан , ол ерінін қоршап тұр.Аузы бұлшықет тамағына апарады- алдыңғы ішек жағына.Тамағының арқасында нематод тамағын жұтады.Тамағы ортаңғы ішекке ашылады . Тамақтың қортылуы ішектің эктодерманың аналь тесігінде аяқталады , осыған қарап нематодтың сыртқа шығару ішегі бар деуге болады .

Тынысалу бүкіл денесімен жүреді .Нематод паразитты жануарлар – тыныс алуы анаэробты.

Бөлінетін системада бір клеткалы мойын бар, ол өзгеріп тұратын протонефрид – клеткада кірпік болмайды . Сол сияқты функция фагоцитарлық клеткасы бар , ол дененің сыртында орналасқан .

Жүйке жүйесі нематод құрылысы сақина тәріздес жүйкеден құралған , бірде артқа немесе алдыға қозғалып отырады . Гиподерма қабатында арқа жағасында жүйке жүйесі орналасқан . Жүйке жүйесі өз арасындағы байланысты жүйке талшығы арқылы орнатады . Органдардың сезімталдығы әлсіз – тек химиялық заттарды сезе алады .

Нематад қос жынысты. Аталық пен аналықтың қосылуымен диморфозия жүреді . Аталықтың артқы денесінде арнайы органы жыныстық жүйеге жауап береді . Жынысты органдарда сәйкес мүшелер бар . Аталық жыныс жүйесі арқылы аналық жыныс жүйкесінің жатырында аталық ұрық орналасады .

Нематодтың өсуі метамарфоз(өзгеру) жатады . Тіршілік цикылында жануарлар мідетті түрде төрт кішігірім стадия тек біреуі ересек болады . Кішігірім стадиядан ересек стадияға өту үшін ескі кутикуладан құтылу керек . Тіршілік цикылында

Адам ішегінде орналасқан аскарида паразиті жіңішке жане адамда , көбінесе балаларда болады. Жартылай қортылға тағаммен қоректенеді . Құрттар үнемі қозғалыста болады .

Тіршілік циклы. Жұмыртқа экскрементпен дүниеге келеді. Ол 2 - 3 апта жұмыртқада орналасады. Одан кейін адам ағзасына жуылмаған жеміс – жидек арқылы адам ағзасына түседі . Жұмыртқадан шығып қанға өтеді. Алдымен бауырда , содан жүрекке, ал одан - өкпеге түседі. Аз уақытта бронхы , трахей, арқылы ауызға келіп қақырық арқылы жұтылады. Тағы ішекке барып түседі. Олар өсіп ересек жассқа жетеді. Дәл өсы жағжайды иесінең ағзасына орналасып тіршілек етуді миграция деп атайды.

Аскарида адамда жеміс – жидекпен ұландырып метабализм, содан ағзада іш ауруын туғызады.

Тағы бір түрі – острица ол ток ішекте паразитті тршілік етеді. Жұмыртқа салу үшін құрттар қышыма туғызады. Адам қышыған жерін қасып, жұмыртқа адам тырнағының астына түседі, содан қол немесе зат арқылы ауызға түседі. Сонын нәтижесінде аурулар пайда болады. Бұл көбінесе балаларда кездеседі.

Сол сияқты нематот паразитті тіршілігін адамнның тер астында (филярий), қолтық астында (трихинелла) көзде қанда т.б болады.

Нематод паразитті өсімдікте кезлдеседі , ол вегетативті өсімдіктің түгін қалтырмауын мүмкін. Оларда ауыз айналасында ерекше стилет орналасқан , соның арқасында нематод өсімдік денесіне жабысады. Бұл паразиттер өсімдік ағзасына түссе – аттпа жасушасын лақтырып орналасып тіршілігін бастайды. Нематод қызанақ , қияр тамырында орналасып , өсімдіктің орналасуын тоқтады. Қызылша нематодының тамырында орналасып оныңда орналасуын тоқтатады. Сонымен қатар кортопта , бұлдіргенде өсуін , өркендеуін тоқтады.

Дәріс №8 тест өзін өзі тексеру

3)Адам өкпесіндегі празит: а) ересек аскарида; б)жұмыртқа аскаридасы; в) аскарида.

4) Ірі жануарлар ағзасында қанша париззті цепен боладыа) 2; б) 4; в) 6; г) 8.

5) Ірі құрттардын , кіші құрттардан айырмашылығы: а) тип симметриясы; б) аналды аскорту; в)дененің көп клеткалы болуы; г)паразиттік тіршіліктің болмауы.

№9 Целомиттеге дәріс. Буылтық құрттар түрінің ортақ мінездемесі

2. Буылтық құрттардың классификацияы

Цело́м (грек.т.Денелер, екінші қуысы κοίλωμα — қуыс, ) көпторшалы жануарлардың денесініңекінші қуысы. Торшаларының құрастыратын топтарының ішінде қуыстарында олардың бөлуінде және келесі білімінде нәтижеде — бласттардан мамандандырған мезодермалы торшалардан трохофор іркістенеді. Жеке организмнің дамуы целомада телобластиктік деп аталып жатыр. Құрастыратын ілгері шығарулар алғашқы ішек және бөлімше қабырғаларынын, ілгері шығару жолымен екінші бүтін қалыптасады. Білімде сондай әдіс энтероцелді целома деп аталады. Екі жағдайда мезодерма бүтін болып есептеледі. Меншікті эпители қабырғадан бар болудан ,денеден алғашқы қуыс айырмашылығы болып жатыр. Жасаушы кабырга целома мезотелий және целотели деп аталады.Coelomata екі үлкен топқа бөлінеді - өзгешеленген екінші (Deuterostomia) ,бірінші (Protostomia) және бас түрмен эмбриональді дамытулармен ерекшеленеді.Бірақ,бір басқа көзқарас бар Protostomia қатар барлық төменгі (Acoelomata) екіжақтысимметриялы малдарға жататын ұғымды Гроббен (1908) алғаш рет дәлелдеген. Осы негізде ол оларды бірнеше тобқа бөлді. Сол уақыттан Bilateria төменгі топқа Protostomia кең таралды .Біз, бірақ,бұл пікірге көне алмаймыз, Acoelomataның арғы аталасы целомиттік мал дегенге. Bilateriaны төменгі топқа жатқызуын ақтауға болады, екі эволюциялық тармақтардың тек қана тәуелсіз екенін мақұлдап (Protostomia және Deuterostomia) тікелей тұрған арғы аталардан басқа ішек-қарын, не жеткіліксіз қисынды көрініп жатыр. Deuterostomia - бұл ересек малдың артқы саңылау орнында бластопора іркістенетін екішілік мал, дефинитивті ауыз кешірек қыстырып жатыр және тәуелсіз алғашқы ауыздан личинкалар, мезодерма ішектер бүйірлеу қабырғалар ілгері шығару жолымен қалыптасып жатыр энтероцельді әдіспен. Ине терілі түрлер екіншілік жат (Echinodermata), хордалық (Chordata) жартыхордалық(Hemicordata) және жоғарғы топтарда эмбриональді дамытулар бірінші (бунақ аяқтылар) және екінші (омырқалы) көрсетілген ерекшеліктер екінші түрін өзгерте алады.

Буылтық (Annelida) құрттар – бүтін болатын өте ілгері құрылымды құрттардың бұл түрі. Олардың мөлшерлерінен бірнешесі миллиметрлік 3 м дейін былқ-сылғып жатыр. Керілген дене бөлген Сегменттерге ішкі сақиналық қалқалармен ; кейде сондай сегменттердің бірнешесі жүздік. Әрбір сегментте қарапайым шектіліктермен бүйірлеу ағаш безілер е – параподиям,қылтанды қарұлы. Мускулатура ұзына бойына және сақиналық бұлшық еттерден бірнешесі жіктерден тұрады. Тыныс алуы терісімен іске асады; ерекше органдар – жұп нефридии, посегментно орналасқан. Жүйке жүйесі жұп ганглилермен құрастырылған миден және ішкі жүйке тіркесті.

Тұйықталған қан жүйе майда сақиналық ыдыстарға әрбір сегментте бірлескен іш және арқалық ыдыстардан тұр. Денелерге бөлікте ілгергісіде бірнешесі өте жуан ыдыстардың жуан бұлшық еттік қабырғалар алып жатыр және « жүректердің » рөл ойнап жатыр. Қан мұрын ыдыстарға әрбір сегментте бұтақтанып жатыр, гермафродиттер қабадай капилляр . буылтық құрттар құрастырып, еркектерде және мекиендерде басқа өзгешеленіп жатыр. Дамыту тузу немесе метоморфозбен. Кездесіп жатыр және (бүршіктенумен) жыныссыз көбейту. .2 буылтық құрттардың Классификациясы.

Буылтық құрттар 3 классқа жіктеліп жатыр : көпқылтанды, азқылтанды және сүлікті.

(параподии) қылтанменмен көп қарапайым шектілікте әрбір сегментте азқылтанды(Polychaeta) алып жатыр. Бұтақты жатырлардан параподиямен жиi сабақтас – желбезекті, көмекте газ алмастыру іске асырып жатыр. Айқын оқшау баста тіпті қабілетті аккомодацияға кейбір түрлерде көз болып жатыр, (статоцисттер) тепе-теңдіктер сезім мұрттар және органдары. Кейбір түрлер қабілетті люминесценцияға.

Көбею мерзімінде аталық ұрықтарын суға жібереді, ал аналық жұмыртқалайды. Кейбір түрлерінде ылығу және аумаққа күрес те бақыланды. Ата-аналар сыртқы ұрықтандырудан кейін өліп жатады. Даму метоморфозбен болып жатыр. Жыныссыз көбею сирек байқалып жатыр. Бұл класстың өкілдері – теңіздің түпкі мекендеушілері (кездесіп жатыр дейін 10 км) жузіп жүрген жерінде, топырақта жиырылады немесе лайға батып жатады, бірақ кейбіреулерін тұщы көлдерде кездестіруге болады. Көптеген шұбалшындар құмнан ешқашан тастап кетпейтін әр түрлі формалы тұрба жасайды.Түрлері 6 дан 10 мыңға дейін. Көптеген шұбалшыңдар – жыртқыш аңдар, басқалары детритпен қоректенеді, олардың ортасында паразит атымен жоқ. Азқылтанды шұбалшындар көптеген балықтар үшін жем болып жатады. Кейбір шұбалшыңдарды адамдар да тамақта қолданып жатады.

Азқылтанды (Oligochaeta) – көбінесе топырақ құрттары. Олардың ортасында ұзындығы 5,2 м аса зор жаңбыр шұбалшыңдары кездесіп жатады, және де кіші формалар. Барлық сегменттерде, ауыздықтан басқа,қылтандылар бар, шоқтармен орналасқан. Параподии бейнеленбеген,басы оқшау нашар. Нәзік кутикула ерекше былшырағымен тұрақты дымқылданады ; кутикула арқылы диффузия жолымен газ алмастыру іске асырылады. Азқылтанды құрттар – әрілі-берілі ұрықтандырумен, көбінесе гермафродитті ; жыныс мүшелері бірнеше дене сегменттер бойынша жинақы.Бұл мүшелердің күрделі құрылысы өмірге керекті зат. Кейбір түрлердің белгілісі партеногенез. Метоморфоздың жоғы ;шыққан процес арқылы копуляции жібегінен бірнеше аптадан соң ондаған жас шұбалшыңдар шығады.

Олардың белгілісі 3000 түрлері, олардың екі- үшеуі топырақта өмір сүріп жатыр, ал қалғаны – тұщы, сирек тұзды су қоймаларда. Типті өкілі- жаңбырлы шұбалшың боп табылады.Шұбалшыңның көптегені детритпен қоректенеді, топырақтар құрылымды және құрамды жақсартып, зат айналымда бұл маңызды рөл ойнайды . Бірнеше жыл ішінде шұбалшыңдар, өзі арасымен ,мекендеген аумақтарының топырақтарынан жік өткізеді. Бірнешесі түрлерді – жыртқыш аңдар. Азқылтандылардың ортасында паразиттер де бар (шаян сүліктері).

Сүліктер(Hirudinea)- әдетте қызыл- қоңыр түсті , немесе жасыл тонды. Денесінің алдыңғы және артқы аяқтарында жабыстырғыштар бар. Денелерден ұзындығы 0, 15 см 2 дейін. Қармалауышты, ереже сияқты, параподии және қылтаны болмайды . Мускулатурасы жақсы дамыған. Денелерінің екінші қуысы жеңілдетілген.Тынысы тері арқылы, желбезектері бар. Көп сүліктердің 1-5 көздері бар. Өмірлер сүру мерзімі -бірнеше жыл.Олардың барі -гермафродиттер. Жібек құрттары коконда жұмыртқалайды,личинді кезеңі жоқ. Сүліктердің көпшілігі әр түрлі малдардың қанын сорады,және адамның да. Сүліктер тұмсықпен тері жамылғыларын теседі, немесе жақ тістерімен, ал арнайы зат – гирудин – қан жинауға кедергі келтіреді. Бір құрбаннан қан сору айлар бойы созыла алады. Қанға ішекте ұзақ бүлінбейді : сүліктер екі жыл тамақсыз өмір сүре алады. Кейбір сүліктер – жыртқыш аңдар, олжаны бітеудей жұтады .

Сүліктер тұщы су қоймаларында мекендейді, сонымен бірге теңізде және топырақта кездеседі. Сүлік балық үшін жем,мед сүліктер емдік мақсаттарда адамдарға қызмет көрсетіп жатыр . 400–500 түрлері.

Сүліктер ,қылтанды,тұмұқы,жақты,дәрігерлік сүлік.

Буылтық құрттар, кембрии қарапайым жазық құрттардан болды. Буылтық құрттардың біріншісі азқылтанды ,содан көпқылтанды, ал артынан – сүліктер.

Моллюскалар немесе былқылдақденелілер- негізінен суда таралған жануарлар.Бірақ,құрлықта тіршілік ететін түрлері де кездеседі.

Моллюскалардың денесі асимметриялы және бөлікке бөлінген: бас,көкірек және аяқ.Басы денеден жекеленген,онда сезім мүшелері-қармалауыш пен көз орналасқан.Көкірек жағынан басында ауыз ашылады.Аяқ- дененің құрсақ қабырғасының бұлшықетті сыңар өсіндісі,әр түрлі класстардың әр түрлі өкілдерінде әр түрлі пішіні болады және қозғалу қызметін атқарады.Көкірегі ішкі қапшық түрінде арқа жағына қарай үлкейіп өседі,онда ішкі мүшелердің көп бөлігі орналасады.

Молюскалар- екіжақты симметриялы жануарлар,бірақ кейбір топтарында ассиметрия дамиды.

Молюскалардың денесі әдетте бақалшақпен қапталған.Бақалшақ екі тақтадан құралуы мүмкін немесе басқа формада болады,яғни қалпақ,бұйра,спираль және т.б.Бақалшақ екі қабаттан тұрады-сыртқы,органикалық және ішкі-көмір қышқыл газынан құралған.Ізбесті бақалшағы өзі 2 қабаттан тұрады: органикалық қабат кальций карбонатынын призмалық криссталдардан түзілген фарфорлық қабаттан,ал оның астында жарықтың әсерінен интерференция жүретін жұқа тақташалы маржанды кристаллдар бар.

Бақалшақ – сыртқы тығыз қабат болып табылады.Бұл қабаттың пайда болуы жаннуардың ішкі құрылысына айтарлықтай өзгерістер әкеледі.Біріншіден,тері-бұлшықет қапшығы ажырайды.Моллюскалардың бұлшықеттері бақалшаққа жабысқан жеке бұлшықеттер түрінде болады.екіншіден,тірек қызметін жоғалтқан екінші қуыс жойылады.Екіші қуыстан тек қана жүрек маңы қапшығы мен гонадтар жолағы қалады.Моллюскалардың денесіндегі мүшелердің арасы борпылдақ дәнекер ұлпамен толтырылған.

Моллюскаларда көкіректің негізгі үлкен терілі қатпары мантия болады.Мантия мен дененің арасында мантия қуысы орналасады.Мантия қуысында желбезектер,кейбір сезім мүшелері,жүрек орналасады.

Асқорыту жүйесі алдыңғы,ортаңғы және артқы ішектерден тұрады.Алдыңғы ішек жануардың қоректенуіне байланысты – кеңірдек,жұтқыншақ,өңеш деп дифференциалданады.Көптеген моллюскаларда жұтқыншағында ерекше асты үгетін аппарат үккі болады.Үккі кутикуламен қапталған тісшелерден тұрады,ол тамақты ұсақтау қызметін атқарады.Моллюскаларда ерекше ас қорыту безі- бауыр болады.Бауырдың тармақтары асқазанға ашылады.Бауырдың қызметтері:секреттік,нәрлі заттарды сору,клеткаішілік ас қорыту- ол ерекше амебалық клеткалардың ұсақ тағамдарды ұстап,қорытуы.Ортаңғы ішек асқазаннан басталады да аналь тесігі арқылы мантияға ашылатын артқы ішекке өтеді.

Алғашқыжелбезектілер мантия қапшығында орналасқан желбезектерімен тыныс алады.Өкпежелбезектілер мен артқыжелбезектілер (яғни бұлар құрлықта тіршілік етуден суға ауысқандар) өкпемен тыныс алады.Өкпе-ол қабырғасы қантамырларымен айналған мантия қалташасы.

Моллюскалардың зәр шығару органдары- 1-2 бүйрек,олардың бөліп шығаруы мантия қабатына ашылады.

Моллюскаларда ашық қанайналым жүйесі.Бұл қан қантамырлары арқылы органдар арасында таралады және қуыс сұйықтықтарымен араласады.Жүрек 1-2 ірі жүрекшеден және бұлшықетті қарыншадан тұрады.

Жүйке жүйесі шашыраңқы түйінді деген атауға ие.Жүйке жүйесін құрайтын жүйке түйіндері өздері қоздыратын органдарда орналасады.Жүйке түйіндері өзара жүйке өзегін құрайды.Органдары жақсы жетілген: күрделі құрылысты көз,сипап сезу мүшелері,тепе-теңдікті сақтау.

Моллюскалар тек қана жыныстық жолмен көбейеді.Бөлек жынысты да гермафродит түрлері де бар.Даму- метаморфоз жолымен немесе метаморфозсыз ,яғни жұмыртқадан кішкентай моллюска шығып та жүреді.
2.Былқылдақденелілер типінің өкілдері: құрылысы,таралуы,мәні.

Типтің құрамында 2 класс бар:Бауыраяқтылар мен Қосжақтаулылар.

Бауыраяқтылар немесе ұлуларда денесі бас,аяқ,дене деп бөлінеді.Денесі бақалшақпен қапталған,ол спираль немесе қалпаққа ұқсас.Жұтқыншақта үккісі бар.

Бұл класстың өкілі- үлкен тоған ұлуы.тоған ұлуы тынық,тұщы суларда тіршілік етеді.Су өсімдіктерімен қоректенеді.Тоған ұлуының бақалшағы және бақалшақтын ауызынан шығатын басы мен аяғы 4-5 рет спираль оратылған болады.дене бақалшақта орналасып онын орамдарын қайталайды.Бақалшақтың ішінен аяқ пен басты жиырып,жазып отыратын бұлшықеттер болады.

Басында сипап-сезу қызметін атқаратын қармалауыш орналасқан.Қармалауыштардың ұшында көздері бар.Басының құрсақ қуысы бөлігіне ауыз ашылады.Аяғы үлкен,бұлшықетті,жалпақ жорғалағыш табаны бар.Аяғының жиырылуының нәтижесінде баяу және бірқалыпты толқындатып жүреді.Тоған ұлуы су өсімдіктерімен қоректенеді,олар кеңірдектегі үккінің әсерінен қырылады.Өңеш ас жиналып,толысып кететін жемсаудың үлкеюін қалыптастырады.Содан кейін ас асқазанға түседі.Асқазанға бауырдың тармақтары ашылады.Ортаңғы ішек денеде ілмектер жасап,аналь тесігіне ашылатын артқы ішекке ауысады.

Тыныс алуы - өкпе арқылы.Тотықтанған қан өкпеден жүрекке барып құяды да,содан кейін бүкіл денеге таралады.Зәр шығару органдары өкпенін жанында орналасқан бир бүйрекпен шектеледі.Жүйке жүйесі жұтқыншақ маңында жинақталған жүйке түйіндерінен тұрады.Олардан жүйке органдар мен ұлпаларға таралады.

Тоған ұлуында гермофрадиттік жыныстық жүйе.Тоған ұлуында бір ғана жыныстық без бар,ол гермофрадиттік деп аталап,онда жұмыртқа жасушасы да сперматозоидтар да бірге қалыптасады.Ұрықтану- іштей, қарама-қарсы.Жұмыртқаларын тоған ұлуы суасты өсімдіктеріне байлап қоятын айқын шырышты жіпшеге созбақтайды.Дамуы – метаморфозсыз.

Бауыраяқтылар сан алуан.Олардың бақалшақтарында әр түрлі түстері мен пішіндері болады,кейде тіпті ғажайып.Бақалшақсыз түрлері бар- олар теңіз жалаңашжелбезекті моллюскасы мен құрлық шырыщтары.Шырыштар өсімдіктермен қоректеніп,ауыл шаруашылығына зиян келтіреді.Құрлықта бақалшақты моллюскалар да тіршілік етеді,олар- жүзім ұлуы ,бау-бақша ұлуы,янтарка.Олар да өсімдіктермен қоретенеді.

Бауыраяқтылардың маңызды медициналық және ветеринарлық мәні бар,себебі олар адам мен жануарда кездесетін сорғыш паразиттердің алғашқы аралық иесі болып табылады.
Қосжақтаулылар класында моллюскалардың денесі оң жақ және сол жақ екі жақтаудан тұрады,басы болмайды.Қоректенуі- фильтрлеу.Бұл класстың өкілі- беззубка.Беззубка тұщы сулардың түбінде ,денесінің жартысына дейін көміліп мекен етеді.Бақалшағы екі жақтаудан тұрады.Арқа бөлімінде жақтаулар икемді қосылғышпен бірігеді.Беззубкалар құрсақ қуысы жағындағы бақалшақтың жақтаулары арқылы ашылады.

Жақтауларды ашып-жабу жиырылғыш бұлшықеттердің көмегімен жүреді,ол денесі арқылы өтіп,бақалшақ жақтауына бекінеді.Денесі аяқ пен кеудеден тұрады.Басы жойылған.Басымен бірге сезім мүшелері,жұтқыншақ,үккі де жойылған.Аяғы грунт қазуға дағдыланған сыналған пішінді.

Кеудесі арқа жағында орналасады.Кеудесінің екі жағынан мантиялық қабаттар таралған, дененің артқы бөлігінде мантиялық қабаттар 2 сифон түзеді,олардың үстінгісі- шығаратын,ал асты- енгізуші.сифондар арқылы мантия қабатында судың алмасуы жүреді.Мантия қабаттары екі ірі торлы желбезекті жауып тұрады.Аяғының үстінде ауызы орналасқан,ол екі жұп ауыз қалақтарынан тұрады.Желбезектер эпителиі,мантиялар,ауыз қалақтары кірпікшелермен қапталған,ол суды мантия қуысына айдайды.

Енгізуші сифон арқылы оттегі мен тағамы бар су мантия қуысына өтіп,торлы желбезектер арқылы өтеді.Желбезектерде газ алмасу жүреді.Тағамдық бөліктер желбезектерде тұнып қалып,желбезек эпителиі бөлетін сілекейге жабысады.Нәтижесінде кірпікшелердің итермелеуінің салдарынан сілекеймен ас ауыз қуысына түседі.Бұл қоректенудің түрі фильтрлеу деп аталады.Содан кейін ас өңешке,өңештен- асқазанға түседі,ал оған бауырдын тармақтары ашылады.Асқазаннан аяқта бірнеше ілгектер жасап ортаңғы ішек таралады да,арқа бөлімінен артқы ішекке өтеді.Дененің арқа бөлігінде екі жүрекше мен екі қарыншадан тұратын жүрек орналасады.Тотыққан қан жүрекшеге,одан қарыншаға құйылады.Бөліп шығару жүйесі екі ірі бүйректен құралған.Жүйке жүйесі 3 жұп жүйке түйіндерінен тұрады.сезім мүшелері- сипап-сезу және тепе-теңдік.

Беззубкалар жеке жынысты жануарлар.Жыныстық бездері аяғында орналасқан.Гаметалар мантия қуысына шалынады.

Бөліп шығарушы сифон арқылы спермотозоидтар суға түсіп,аналықтың мантия қуысына енеді.Жұмыртқа жасушалары желбезектерде таралады,кейін онда ұрықтанып болған соң глохидиидің личинкалары дамиды.Личинкалар түгел қалыптасқаннан кейін олар бөліп шығарушы сифон арқылы суға түседі.Ары қарайғы дамуы үшін личинкалар балықтың терісіне жабысуы керек.Тікендерінің көмегімен личинка балықтың терісінің астына еніп,иесінін шырындарымен қоректеніп,эктопаразиттік тіршілік етеді.Бірнеше уақыттан соң личинка кішкентай беззубкаға айналып,балық денесіндегі ісектерден шығып,еркін өмірге көшеді.Балық моллюска личинкаларына иесі ғана емес суда орналастыруға көмек беруші де болып табылады.

Қосжақтаулы моллюскалар фильтрлеушілер.Олардың сулардағы маңызы да осында,олар табиғи биофильтрлер ретінде суды бөгде заттардан тазартады.

Мидиялар,устрицалар,гребешоктар- шаруашылық объектілері,арнайы өсіріледі.

Қосжақтаулы моллюскалар балық,теңіз құстарының тамақ рационындағы негізгі компоненттар.

Су асты құрылымдарына « қайық моллюскасы» зиян келтіреді,ол ағашты ойып оны шірітеді.

1.Моллюскаларға қандай ерекшеліктер тән?

2.Молюсскалардың бақалшағының құрылысы қандай?

3.Ашық қанайналым жүйесі қалай сипатталады?

4.Қосжақтаулыларда сифонның қандай мәні бар?

5.Моллюскалар қалай тыныс алады?

6.Моллюскаларда бөліп шығарушы органның қызметін не атқарады?

7.Қай моллюскаларда бақалшақ жойылған?

8.Моллюскалардың жүйке жүйесінің құрылымы қандай?
№11 дәрiс. Бунақ аяқтылар типі (Artropoda )

1. Бунақ аяқтылар типі. Жалпы сипаттамасы

2. Бунақ аяқтылар типінің ерекше белгiлерi.

1. Буын аяқтылар типі. Жалпы сипаттамасы

Қазіргі уақытта буынаяқтылар типінің 1 млн. 200 мыңнан астам түрі белгілі,оның ішінде жәндіктердің 1млн астам түрі кездеседі. Буынаяқтылар - әрбiрi бiр немесе бiрнеше класстар қосатын төрт тип тармағына жiктеледi:

- трилобиттер класы (трилобитовые) - толық құрып кеткен топ;

- хелицер тип тармағы (семсерқұйрықтар, өрмекшi тәрiздi және шаянтәрізділер);

- желбезекпен дем алатындар тип тармағы (шаян тәрiздiлер класы);

- трахеялар тип тармағы (көпаяқтылар кластары және құрт-құмырсқалар).

Буынаяқтылар – ең көп таралған патшалық (I миллионнан астам). Олардың арғы аталары қазыққұрттар болып табылады. Бұл тип өкiлдерi теңiздердi және тұщы суларда ғана емес, жер бетiн, топырақта және қоршаған ортасын да қоныстандырды. Жерүсті ортасына буынаяқтылардың 3 класы бейімделді: Өрмекшi тәрiздiлер, құрт-құмырсқалар және көпаяқтылар. Олар жер бетiндегi әр түрлi климаттық аймақтарда кең таралған жануарлар болып табылады. Буынаяқтылар типі класстарға бөлшектенетін төрт тип тармағына бөлінеді. Олардың iшiнен үш түрін қарастырайық - Шаян тәрiздiлер, Өрмекшi тәрiздiлер және құрт-құмырсқалар. Буынаяқтылардың денесі бас, дене сегменттерi және аналь тесігіне бөлшектенедi. Ұқсас сегменттер дене бөлiмдерiн құрастырады: бас, кеуде, құрсақ. Сегменттер өзара қосыла алады.

Дененiң сегменттерi булы шектiлiктермен жабдықтаған. Шектiлiктер кiшкене мүшелерден құрастырылған және тетiк многоколенныйларды ұсынады. Бұл буынаяқтыларға күрделi қозғалысты жасауға мүмкiндiк бередi.

Шектiлiктер ең маңызды функциялардың қатарлары алып жүредi: қозғалыс, қорегін аулау, тыныс, сезгiш, жыныс.

Буынаяқтылар денесі хитинді қабықпен немесе сыртқы сүлдемен қапталған.

Сыртқы сүлденiң бар болуы буынаяқтыларда аяқ-бұлшық еттi былықпа және дененiң екiншi қуысының ыдырауына әкелді. Қаңқа бұлшық еттер сүлденiң бiр бөлiгіне бекiтiп жатқан көлденең жолақты бұлшық еттердiң шоқтарымен құрастырылған. Дененің екiншi бөлігінен тек қана жүрек жанындағы қолдорба сақталынады.

2. Бунақ аяқтылар типінің ерекше белгiлерi:

1. Дене үш бөлiмге сегменттеп дифференциалдаған: ауыз және сезiм мүшелері орналасатын бас бөлігі, қозғалыс қызметін атқаратын кеуде бөлігінен және көбiнесе iшкi орган қорытушы қарындар жайласатын. Буынаяқтылардың кейбiр топтарында бас бөлігі кеудемен қосылады.

2. Дененiң Жамылғылары – қорғаныш функция орындайтын көп қабатты хитинделген кутикуласы. Жер бетiндегi буынаяқтылардың сыртқы жiктерiнде жануар денесiнен суды жоғалтуға кедергi келтiретiн балауыз май тәрiздi заттары болады. Кутикула сыртқы қабықша қызметін де атқарады, және дене қозғалысын қамтамасыз ететiн көлденең жолақты бұлшық еттердi бекiтеді . Кутикуланың созылмауынан буынаяқтылардың өсуі периодты линькалармен жалғасады.

3. Мүшелi шектiлiктер денемен жылжымалы тұйықтаған және күрделi қозғалыс қабiлеттi көпмүшелi тетiктер болады. Шектiлiктердiң кiшкене мүшелерi - буындар болудың арқасында жылжымалы. Шектiлiктер қозғалыстардың түрлi түрлерiн қамтамасыз етедi - жүрiстi, жүгiрiс, секiру, жүзу, сонымен бiрге басқа функциялардың қатарларын орындайды - азықтың басып алу және ұсақтауы, тыныс, сезу тағы басқалар.

4. Денесі аралас, өйткенi дененiң қуысы целомының және алғашқы қуыстың қалдықтары ұрықтар бiр-бiрiменбайланысқан.Целлом тiрек қызметін атқармайды, өйткенi сыртқы қабық жақсы жетілген.

5. Асқорыту жүйесi үш бөлiмдi алады: алдыңғы, орташа және артқы. Алдыңғы және артқы бөлiмдерi эктодермалды және ішінен хитинді кутикуламен қапталған. Буынаяқтылардың ауыз аппараттары оларға жемдердiң әр түрлi түрлерiмен қоректенуге мүмкiндiк береді.

6. Қан айналым жүйесi тұйықталмаған.

7.Тыныс мүшелерi желбезектер болып табылады, жер бетiндегiлерде - өкпе қаптар және кеңiрдек.

8.Ерекшелеудiң органдары - түрiн өзгертiлген (шаяндардың жасыл безi) метанефридийлер, жер бетiндегiлерде - мальпиги ыдыстары - орташа және артқы iшектiң аралығында шекара ашатын көп тұйықталған қысқа эпители түтiктерi. (гемолимфа ) қуыс сұйықтан ерекшелеуiнiң өнiмдерi мальпиги ыдыстары бiр нәрсеге тиедi, олардың iшiнен - артқы iшекке өтеді.

9.Жүйке жүйесi қазыққұрттардың iш жүйке тiркесiнiң түрi бойынша құрастырылған. Оның басты ерекшелiгi - дененiң қысқартуы немесе жануардың аз өлшемдерiмен бiр-бiрiмендi олардың араласып кетуi ,санның кiшiрейтуi булы iш гангли салдарына байланысты болып табылады. Қоғамдық түбегейлi даму шыбын-шiркейлерде жұтқыншақ үстiндегi ганглилерiне жетедi,ол яғни ми болып табылады. Әр түрлi сезiм мүшелерi жақсы дамыған: сезу, дәмдер, иiс сезу қаблетi, көз, тепе-теңдiк.

1. 
   Бунақ аяқтылар-әр түрлі жынысты жануарлар, олардың көпшiлiгiне жыныс диморфизмы тән. Іштей ұрықтану тән. Постэмбригендiк даму кейбiреулерінде төте болса, көпшiлiгінде - толық емес немесе толық метоморфозбен болып келеді. Кейбiр құрт-құмырсқалар екi ортаға да бейімделді - суда да және жер бетiнде.
   

Қатты жамылғылардың бар болуы жануарлардың үздiксiз өсуiне кедергi келтiредi. Буынаяқтылардың өсуі және дамуы периодты түлеулермен келеді. Кутикула тырбаңдай лақтырып тастайды, жаңа әлi қатуға жеткiлiксiз болады, жануар өседi. Жамылғы Кутикулизациясы кiрпiктi эпителияның дамытуына кедергi келтiредi

Асқорыту жүйесi ауыз аппарат жасаушы түрiн өзгертiлген шектiлiктермен қоршаған ауызбен бастайды.Жұтқыншақ, без, асқазан кейде кеңейтiлетiн өңеш те болады.Бұл алдыңғы iшектiң бөлiктерi.Орташа iшек - қысқа және артқы тесiк бiтетiн артқы iшекке өтедi.Жұтқыншаққа тармақтар, сiлекей бездерi ашылады, бауырдың тармақтары iшектердi құяды. Бауырдың функциялары: секреторлық, клетка iшiндегi ас қорыту, соратын және дайындайтыны.

Орташа және артқы iшектер шекарада мальпиги ыдыстары орналастырған - жер бетiндегi буынаяқтылардың ерекшелеу органдары.Мальпиги ыдыстарында несеп қышқылы қалыптасады- шыбын-шiркейлерде және Гуанин - өрмекшi тәрiздi.Сонымен бiрге бөліп шығарушы функциясын шыбын-шiркейлерде майлы денесi орындайды.Бөліп шығарушы органдары; шаян тәрiздiлерде баста орналасқан iрi жасыл темiрбуларын елестеткен.

Шаян тәрiздiлердiң тынысы желбезектер арқылы iске асады.Желбезек - бұл түрiн өзгертiлген шектiлiктер немесе олардың бөлiгi.Өрмекшi тәрiздiлер- өкпелермен дем алады.Қасында басқа жеңiл кейбiр өрмекшi тәрiздi кеңiрдектерде болады - кутикуланың спираль жуандау жақтарының выстланының қабырға эктодермалдық түтiктерi. Шыбын-шiркейлерде тыныс алу - трахея арқылы жүзеге асады.

Жүйке жүйесi булы мимен, жұтқыншақтың маңайындағы жүйке сақинасынан құралған.Сезiм мүшелерi жақсы, әсiресе жер беті буынаяқтыларында .

Көру мүшелерi - көз, көз жай және күрделi бола алады.Күрделi көз жеке, кiшкене тесiктер немесе фасеткалардың бос тұруларын жиыннан тұрады.Түйсiк сезу мүшесi, химия сезiмi және тепе-теңдiктерде болады.Шыбын-шiркейлерде есту мүшелерi көрiнiп қалады.

Қан айналым жүйесi тұйықталмаған.Жүрек жанындағы қолдорбада дененiң арқалық тарабында орналасады және саны және орналастырылуы әр түрлi түрдiң әртүрлi өкiл булы саңылауы болады.Жүрекке саңылау арқылы тотығылған гемолимфаны тигiзедi.Жүрек түпкiрiнендi гемолимфа бойынша дененiң қуысына итерiп шығарған қан тамырлары шегiнедi.Буынаяқтылар әр түрлі жынысты.Гермафродитизмның жағдайлары өте сирек.Түрлердiң көпшiлiктерiнде жыныс диморфизмы бейнеленген.Жыныс бездерi булы, меншiктi тармақтарды құрастырады.Құбылыссыз, метоморфозбен дамыту ағады. Түрге буынаяқтылар үш кластары жатады: құрт-құмырсқалар Өрмекшi тәрiздi және шаян тәрiздiлер класы.

Желбезектыныстылар диантеннаты. ( Branchiata Diantennata ), буынаяқтылар типінің, шаян тәрiздiлердiң, бір класс 0түрi. Алғашқы жануарлар немесе су буынаяқтылыры ата-тектерімен негізі суда тіршілік еткен. Олар желбезектермен тыныс алады, бұл (эпиподиты ) ағаш безi өсінді ұштары немесе әдеттегiден түрiн өзгертiлген өсінді ұштары. Кейбір түрлерінде желбезек болмайды және тыныс алу тері үстiмен iске асады. Кейбірі құрлықта өмiр сүруге (есек құрт )бейімделген желбезектыныстыларда өзiндiк кеңiрдегi болады. Алдағы 2 жұп мұрттардың болуы тән - антеннула және антенна

Шаян тәрiздiлер класы (Crustacea ) буынаяқтылар. 20 отрядқа бiрiккен 30 мыңнан астам түрлері бар: онаяқтылар (iрi теңiз шаяндары, саяқ шаяндар, крабтар, өзеннiң шаяндар), жапырақаяқтылар (дафния ), ескек аяқты (циклоптар ), тең аяқты шаян тәрiздiлердiң (есек құрт ),тең емес аяқтылар (бокоплавтар ) тағы басқалар. Көпшiлiгi терең суда немесе кейбіреуі құрғақта еркiн тіршілік етедi. Олар өлшемдері жарты милиметрден ондаған сантиметрлерге дейін . Бұл кластың басқа буынаяқтылар өкiлдерiнен айырмашылығы мұрттардың екi жұп болуы және бұтақты аяқталған құрылысының бар болуы. Сегменттелген дене, хитинді сауытымен жабылған, бiрнеше бөлiмдерге бөлiнген. Басты, кеуде және қарын немесе баскөкірек және қарын деп ерекшелеуге болады.

Хитинді қалқан карапакс деп атайды. Басында кiшкене жұп емес көз тесiктер немесе күрделi фасетті көздерi орналасқан, әсіресе көкірегінде. Мұрттар сезiм және иiс сезiм функцияларын атқарады. Жоғарғы және төменгi жақтары ұстау және азықтың ұсақтауы үшiн ыңғайлы. Дене шектiлiктерi құрылысына байланысты жүру және жүзу қызметіне бөлiнедi. Қан айналым жүйесi шаян тәрiздiлерiнде тұйықталмаған. Тыныс мүшелерi қызметін желбезектер атқарады. Жүйке жүйесi iш жүйке тiркесiмен ,бөлгiш - бездермен ,сыртқы саңылаулар негiзiнде жоғары жаққа қарай ашылған мұртшалар . Шаян тәрiздiлер барлығы дерлiк дара жынысты және сырттай ұрықтанады. Жұмыртқалардан личинкадан бiртiндеп ересек түрге айналады. Шаян тәрiздiлер шыбын-шiркейлердiң әр түрлi майда организмдары, моллюсктермен, бунақденелілер личинкаларымен, өсiмдiктермен, кейбiр түрі - әр түрлi жануарлардың өлекселерімен қоректенедi.

2. Өзен шаяны.

Шаян тәрiздiлер класының өкiлi өзен шаяны болып табылады. Өзен шаяны онаяқты шаян тәрiздiлерге жатады. Тұщы таза суларда мекендейдi. Тұйықталып өмiр сүреді. Шаяндар қоректі талғаусыз жейді. Шаянның денесi алдағы қапшықтан, дененiң 18 сегменттерi және аналь қапшықты қосады. Дене сегменттерi үш бөлiмде топтастырған: бас, кеуде және қарын. Бас және кеуде қосылып баскөкіректі құрайды. Арқаларымен баскөкірегінің бүйiрлерi тығыз байланысып баскөкірек қалқанмен жабулы. Екi күрделi көз бүйiрлерiнің бойында орналасқан, алдыңғы қалқан шығу құрастырады. Қарынның сегменттерi жылжымалы тұйықтаған.

Алдыңғы бөлігінде бiрiншi жұп қысқа мұртшалар орналастырған, бастың бiрiншi сегментiнде - екiншi жұп ұзын мұрттар. Мұрттар қозғалмалы, оларда сезу және иiс сезу қабілетiнiң рецепторлары орналасақан. Ауыздың жанында шаян ауыз аппаратын құрайтын 6 жұп түрi өзгерген ұштары орналастырған. Екiншi бастың сегментi жұп жақ алып тұрады, үшiншi және төртiншi - төменгi жақтардың жұбы орналасқан.

Кеуделер алғашқы үш сегменті жақаяқтармен жабдықтаған. Келесi сегменттердiң кеуде аяқтарының бес жұбы жүруге арналған. Жүру аяқтарының бірінші жұбы азықты ұстау, шабуыл және қорғану үшiн қызмет көрсететiн қуатты қысқыш болады.

Қарынның бiрiншi сегментi түрiн өзгерткен жынысты аяқтар орыналасады. Келесi төртi сегменттерде бұтақты жүзгіш аяқтар орналастырған. Дененiң соңғы сегментi аналь аяқтарымен бiрге аналь қабықпен құйрық қалыптастырған жүзу қанаттары алып жатады.

Асқорыту жүйесiн ауызбен басталып жұтқыншаққа ашылады. Жұтқыншақ өңешке құятын асқазанға өтедi. Бұл алдыңғы iшек. Асқазан екi бөлiмдерден тұрады: шайнауға және сүзуге арналған. Асқазаннан қорек қысқа ортаңғы iшекке түседi, одан - бауырға. Нәрлi заттардың қорытылуы және сіңуі бауырда болады. Қорытылмаған азықтың қалдықтары артқы iшектерге, содан соң артқы аналь тесiгі арқылы сыртқа шығарылады. Шаянның асқазаны қабырғалар жағында ақ, дөңгелек, жуандау - тастар пайда болады. Олар шаянға түлеуден кейiн кутикуланың сiңуi үшiн қажеттi кальци көмiрқышқылынан тұрады.

Ерекше органдары - жасыл бездер, негiзде қос жұп мұртшалары орналасқан.

Тыныс алуы желбезектi. Желбезектер алдыңғы кеуде 8 жұп аяқтардының ұштары өсінділері болып табылады. Гемолимфа желбезектерде үнемi салқындаған таза сумен жуылып реттеп тұрады. Нәзiк жамылғылар арқылы газ алмасу болады. Тотыққан гемолимфа саңылаудан кейiн жүрекке құйылады. Ол баскөкірек арқалық бөлігінде, желбезектердiң үстiнде орналасқан. Шаянның жүйке жүйесi мимен (жұтқыншақ үстiндегi түйiнi) жақсы дамыған, жұтқыншақтың маңайындағы жүйке сақинасы және iш жүйке тiркесiмен құрастырылған. Жүйкелер мидан көзге және мұрттарға таралады. Жұтқыншақ түйiнiнен – ауыз органдарға , iш жүйке тiркесi, iш түйiндері ұштарына және iшкi органдарға тарайды.

Сезiм мүшелерi жақсы дамыған: мұрттар - бұл түйсiк сезу мүшесi және химиялық сезiм мүшесі; басында тепе-теңдiктiң органдары орналасқан. Көздері күрделi.

Шаяндар дара жынысты, жыныс диморфизмы бейнеленген. Жыныс бездерi жұп, баскөкіректе орналасып және соңғы баскөкірек сегменттерi iш астар тарабында жұп жыныс саңылауларына ашылады . Көктемде аналықтар баскөкіректе күштi бүгілетін iшкі аяқтарында орналасқан іш астарға уылдырық салады. Даму құбылыссыз - уылдырықтан айлап-апталап кiшкентай шаяндар жарып шығады, біраз уақыт анасының ішінде қалады . Шаяндардың өсу мен дамыуы түлеу кезеңімен жүреді . Жас шаяндар жылына біренеше рет түлейдi. Ересек шаяндар - жылына бiр рет. Тұщы және тұзды су планктонында ескек аяқты және тiкенек мұртты шаяндарға жататын майда шаяндар мекендейдi. Олар бiр клеткалы су балдырларымен қоректенедi, өздерi малюска балықтардың және басқа планктонофаг балықтарға азық болады - (майшабақ, мойва, шабақ балық тағы басқалар). Бендофаг балықтардың сондай-ақ теңіз құстары мен майдақоректілердің қоректері крабтар, креведкалар, теңіз тарақандары. Су шаяндары, креветкалар, лангуттар, теңiз омарларының маңызы да айтарлықтай.
№12-шi дәрiс.

Өзiн-өзi бақылау сұрақтары немесе тесттер

1 .Шаян тәрізділердің алдыңғы ұштары немесе алдағы бөлiмнiң жатырлары :

A ) жақаяқтар;

B ) антенналар, антенулы, мандибула, алғашқы және екiншi максиллдер;

C ) антенулы, антенна және қысқыш;

D ) мандибулалар және қысқыш;

E ) жақаяқтылар және жүруге арналған

2 . Шаян тәрiздiлерде азық-түлiк бөлшектерiнiң сүзуi және сығылуы болатын асқазан бөлiмi

A ) қаны;

B ) пилориялығы;

C ) соруы;

D ) клетканың еруi;

E ) өтiмдi болатын.

3 .Шаян тәрiздiлердiң личинкалы кезеңдерi:

A ) желкендi кеме және велигер;

B ) науплиус, науплиус, протозоеа, зоеа;

C ) шынжыр табан;

D ) процеркоид, Плероцеркоид;

E ) трохофора.

4 .Шаян тәрiздiлердiң класына кiретiн отряд:

A ) кинетопластиды;

B ) жарғақ қанаттысы;

C ) мұрттысы;

D ) өрмекшiлер;

E ) қос қанатты.

5 .Буынаяқтылардың денесі жабулы:

A ) терiмен;

B ) кутикуламен;

C ) Хитинмен;

D ) қабыршақпен;

E ) пелликуламен

1 Екінші ауыздылар сипаты

2 Кармалауыштар туріне сипаттама

1 Екінші ауыздылар сипаттамасы

Екінші ауыздылар сипаттамасы.

Екінші ауыздылар (лат Dеutеrostomia)-екіжакты симметриялы (билатералді)жәндіктердін бөлімшесі (кейде турісті)Оларга көбірек прогрессивті жануарлар омырткалылар (хордалылар түрасты )да жатады .Екіншіауыздылар жартылай хордалылар,инетерілілер және хордалылар-үш түр жануарларынын байланысы.Термин жануарлар жіктеуіне К.Гроббен(1908)неміс зоологымен енгізілген.Екінші ауыздыларда, алгашкы ауыздыларға карағанда ұрықтық даму кезеңінде ауыз қуысы алғашқы ауызға тәуелсіз қайта түзіледі; бласторор алғашқы ауыз ( соңғысы әдетте артқа өтетеін саңылауда түзіледі ) Ішектер ақтарылуынан дамитын дененің екінші қуысы бар ( целом ) қаңқасы ішкі , мозодермальды шығу текті жүйке жүйесі тері астында эктододермальді табақша түрінде болады бұлшықет қысқаруының биохимиясы креатинфосфор қышқылы түзілуімен сипатталады. Екіншіауыздыларға қосымша ретінде қылқанжақты ( chaetognotha) және погонофор(pogonophora) түрлері жатады.

Барлық билатералді – симметриялық ағзалар екі топқа бөлінеді – «алғашкыауыздылар және екіншіауыздылар.;алғашкыауыздылар (protostomia)және екіншіауыздылар(deuterostomia)атаулары эмбриогенезде ауыз куысынын даму әдісінен шыккан.Алғашкыауыздылар жануарларда бласотопор(эмбриональды дамуда туындайтын алғашқы ішек санылауы)бөлшектей немесе толықтай ауыз қуысына өтеді.Екіншіауыздыларда,мысалы инетерілерді бластопор аналь тесігі болып,аузы дернәсілдің алдыңғы ұшында қайта ашылады.Басқа жағдайларда бластопор жабылады,ал ауызбен анус жаңадан ашылады.

Ауыз тағдырынан басқа,алғашқы ауыздылар мен екіншіауыздылар басқа эмбриологиялық ерекшеліктер мен ерекшеленеді.Біріншіден бұл ұрықтанған жұмыртқаның бөліну сипаты,алғашқы ауыздыларда ол спиральды,ал екінші ауыздыларда адиальды.Келесі ерекшелік целом салу әдісінен тұрады.Алғашқыауыздыларда денедегі екінші қуыс целом қабырғалары екінші жасушалардан болады.Ал екінші ауыздыларда эмбриональды ішектегі қалталар ақтарылуы есебінен.Алғашқы және екінші ауыздылар арасындағы үшінші маңызды ерекшелік алғашқы ми ұрықтануының тағдыры болып табылады.Алғашқы ауыздыларда ол ересек формаларлағы миға бастау береді. Екінші ауыздыларда әрқашан реедуцирленеді. Жаңаң жүйке орталығы басқа жерде жаңадан пайда болады. Екінші ауыздылар – екіншімилы жәндіктер.

Дене қуысы мен мезодерма энтнроцелді жолмен түзіледі, яғни бір – бініне еретін қуыстардың үш жұбында дамитын, алғашқы ішектің соқыр қалталары түрінде энтодермадан түзіледі. Ішектің ( фагоцитобласт) формалайтын және энтодерма түзетін , эктодерма бөлігінің бластула ішіне ақтарылуы жолмен гаструла түзіледі. Екінші ауыздылар бөлімшесіне келесі түрлер кіреді : Инетерілер (elhinodermata) , қылқанжақтылар ( chaetognatha) , логонофорлар (pogonophora) , жартылай хордалылар ( hemichordata) , қабықтылар (tunikata) , басхордалылар (cephalochordata) және омыртқалылар (chordata) , барлығы 7 түрлер. Соңғы бесеуі Хордалылар (chordaria) түрүстілікке бейімделуі мүмкін. Алғашқы 6 түр тең теңіздерде мекендейді. Дөңгелек ауыздылар мен балықтар теңіз және тұщы суларда мекендейді., амфибиялар ауа ортасы мен тұщы суларда болады, қалған омыртқалылардың 3 класы ауа ортасын мекендеушілеоге айналды, олардың кейбір өкілдері тұщы жәгн теңіз суларына екіншілей қоныстанды. Ккіншіауыздылар арасында алғашқыауыздыларда қте кең дамыған паразитизмге бейімбеушілік қте сирек көрінеді.

2.Қырмалауыштарттүріне сипаттама.

Қырмалауыштар (tentaculata) – лофофоралы ( lophophovata) , подаксониялар (podaxonia) , омыртқасыздар жануарлар түрі. Теңіз отырықты формалар тән. Дененің биатералді симметриясымен , дененің 2-3 бөлшектенген екінші қуысымен , ілмектәрізді ішекпен және аузына тағам бөлшектерін айдайтын , күштә дамыған қармалауыш аппаратымен сипатталады 3 класс : Форонидтер, Миланки, Иықаяқтылар, кейбір систематикалармен деке дербес түрлер ретінде қарастырылады. Қармалауыштардың бпрлық төрт түрі де – екіншіқуысты жәндіктер. Әдетте олар екіншіауыздылардың ерекшеліктері қатарына ие болса да, алғашқы ауызды жәндіктерге жатады.

Мшакнки ( breoxoa немесе poleoza) , қармалауыштар ( tentaculata) түрдегі омыртқасыздар жәндіктер класына жатады. Суларда мекендейді,теңіз отырықшы, колониалды жәндіктер басым. Мшанкілер бағандарының бірі төсемік түзеді ( тастар, балдырлар т.б) түйсіктер мен қыртыстар түрінде, басқалары – ағаш тірізді, бұта тәрізді, жапырақ тәрізді, үшіншілері – қоймалжың тәждер түсіне ие. Кейбір бағанда мүкке ұқсайды, түр атауы осыдан шыққан. Баған атауы текше метрге жетуі мүмкін. М.бағандары әкті, хитинді немесе қоймалжың ұяшыққа бекітілген зооидтер - 3 мм- ге дейінгі микроскопиялық даралардан тұрады. Цистид ( ұяшық ) тесігі арқылы қармауыштар тәтімен ауыз қуысын таситын , дененің алдыңғы бөлігі (полипид) қпзғалуы мүмкін. Қармауыштардағы кірпікшелер қозғалысы су ағымын жасап, онымен ауызға ұсақ планктон немесе детрит – ytu3pu3 nf5fv келеді. Отырықшы өмір түріне байланысты мшанкалардың барлық ағзалары қарапайымданған. Ауыз жұтқыншаққа әкеледі, одан ары өңеш, асқазан, ілмек тәрізді иілген ішек кетеді. Ілмек тәрізді ішек лофофлордан ( қармауыштар сақинасы ) тыс жатқан аналь тесігімен аяқталады. Аналь тесігі ауызға жақын дененің артқы жағында жатыр, бірақ қармауыштар тәтінен тысқары. Тыныс алу, қанайдау және бөлу жүйесікоптеген мшанкаларда болмайды. Тыныс алу дене үсті мен қармалауыштар арқылы жүзеге асады. Екінші легі қуыс болады., оның сұйықтығы қан қызметтерін атқарады. Бөлінетін заттар фагоциттерге жинплып, ішек арқылы шығарылады. Жүйке жүйесі гангмиден және одан келетін жүйкелерден тұрады. Бүлшықеттері бойлық , полипид тартатын және оны шығаратвгдай париеталді. Көбеюі жыныстық және жыныстық емес. Көптеген мшанкалар екі жынысты. Жұмыртқалар суда дамиды, дене қуысында, шығару камераларында, овицеллаларда, гонозооидтерде, т.б. дамиды. Әр түрлі формадағы трохофора түріндегі дернәсілдер кірпікшелі тәтіден жабдықталған, ал кейбірі (цифонаустес) екі қақпалы раковинамен. Түбіне шөгіп, дернәсіл бекиді,қарапайымданулар қатарларына шыдап, жаңа баған басталуын беретін алғашқы дара-анцеструла түзеді. Көптеген тұщы су мшанкаларында статобластар деп аталатын ішкі бүршіктер дамиды, олар қыстапкөктемде жаңа бағандар түзеді. Мшанкалар бағандарында полиморфизм байқалады, яғни қалыпты аутозооидтерден қызметі мен құрылымы боынша жақсы даралар болуы. Олардың ішінде бағанды бекітетін кенозооидтерді, вибракулярийлерді ( бағанды тазалауға және қорғауға қызмет ететін ) авикулярийлерді, гонозооидтерді ажыратады. Мшанкаларға жеке дпрплпрдың ұзақ өмірсіздігі , тез жойылуы және бүкіл зооидтың дегенарациясы немесе тізбекті қалпына келуімен бөлігінің дегенераиясы тән.

Мшанкалар құйылу жолағынан Мшанкалар құйылу жолағвнан 300 м тереңдікке дейін (кейбірі – 6 км тереңдікке дейін ) , тұщы сулар мен теңіздерге кең таралған. Көне мшанкалар ( шамамен 1500 жоылған түрлері ) кембрийден белгілі , бүгінгі уақытта 2 класқа (көбею әдісі және өмір сүру түріне байланысты ) бөлінген шамамен 4500 түрін , ТМД теңіздерінде - шамамен 450 түр , тұщы суларда – шамамен 30 түр. Мшанкалардың көбірек көне қалдықтары төменгі ордовидтен белгілі , бірақ олар кембрийде тіршілік еткен деп болжайды. Палеонтологтар мшанкаларды 2 класты : crimnolaemata ( жалаңауызды ) және phylactolaemata ( жабықауызды ) breozoa ерекше түріне бөледі, соңғылары қазба жағдайда шамамен белгісіз . Мшанкалар көбінесе кемелер түбіне өседі, бұл қалыпты кеме жүргізуге кедергі келтіреді. Көбірек әртүрлілікке палеозда жеткен. Жағдайлар қатарына мшанкалар рифтер түзілуіне қатысқан. Стратиграфил, палеоэкология, палеогрфил сұрақтарын шешуде мәнге ие.

Форонидтер (phoronida) – теңіз түбіомыртқасыздар жәндіктер класы, Исида мысыр құдайы эпитеттерінің бірімен аталған . 0.6 см – ден 45 см- ге дейінгіұзындықты құрт тәрізді дене, терілі хитинді түтікпен жабылған , сегменттерге бөлінбеген. Форонидтер құмға немесе лайға төменгі ұшымен тығылып , құпияланған хитинді түтіктерде жалғыздан тіршілік етеді. Лофофор шеті кірпікшелі қармауыштар кірпікшелерменаузына айдай отырып , ұзақ ағзалармен қоректенеді. Ішегі ілментәрізді , артқы өтетін тесік – арқа жақта , ауызға жақын. Жүйке жүйесі – арқалық « бас мимен». Дененің екіншілей қуысы целомды қаптардың 2 ( басқа мәліметтер бойынша 3 ) жұптармен берілген. Бөлу органдары – метанефридийлер жұбы. Қанайдың жүйесі бар. Форонидтер бөлекжынысты. Жұмыртқадан актинотхора – планктонды дернәсіл шығады. 23 түр; ТМД теңіздерінде – 5 түр. Мүмкін , кейбір форонидтер қармауыштар түріне жатқызады., басқа жүйелер бойынша – подаксоний түріне. Кейде жеке түрге (phoronoidea) бөледі. Форонидтер бөлектынысты, жұмыртқадан дернәсіл шығады. Шамамен 20 түрлер.

Соңғы уақытта қармалауыштарға жәндіктердің тағы бір түрі – камптозойлар жатқызылады. Камптозойлар (kamptozoa) немесе внутрипорощицевые (entoprcto) – 1 мм 1 см 9зындықты , ұсақ, бағанды жәндіктер . Денесі баған ұңғысына жайылатын столонға немесе төсемікке бекитін иілгіш сабақтан және жәндіктің барлық ағзаларын өзіне жабатын кеседен тұрады. Ауыз және аналь тесігі лофофорда – дөңгеленген өсіндіде қармауыштар сақинасымен қоршалған . Қармауыштардағы кірпікшелер арқылы жәндік қоректік бөлшектермен суды аузына айдайды.

Камптозойлардың көбі бөлек жынысты; ұрғашыларда шығару сөмкесі бар, онда жұмыртқа ұрықтанып, дернәсілдер дамиды. Жыныссыз көбею де бар. Даму метаморфорфозбен қатар жүреді. Камптозойлар детритпен және балдырлармен қоректенеді; олардың көбі – теңізді мекендеушілер (әдетте жағалау жолағында) . Шамамен 150 түр.

Қармауыштардың соңғы түрі – иықаяқтылар (brachiopoda) – алғашқыауыздылар ұсақ жалғыз жәндіктер, екіқақпалы моллюскелерге ұқсас. Раковинаның алдыңғы бөлігі қоректік бөлшектермен суды ауызға айдайтын кірпікшелерімен қармалауыштар орналасқан , өсінділер түрінде өсіп кеткен лофоформен иемделген. Иықаяқтылар, брахиоподтар омыртқасыз жануарлар түрі. Иықаяқтылар – теңіз оторықшы формалар. Құрсақ және арқа жағынан дене 10 см-ге дейін ұзындықты ( қазіргі формаларда) екіқақпалы әкті раковинаиен жабылған. Қақпалардың артқы шеттерітек бұлшықеттермен немесе құлыптың ерекше өсінділерімен бірігеді. Топыраққа бекітуге сабақша

Дәріс №15. Тікентерілердің сипаттамасы,жартылай хордалылар мен қылтанжақтылар
1)Тікентерілердің сипаттамасы

2)Жартылай хордалылардың сипаттамасы

3)Қылтанжақтылардың сипаттамасы
1)Тікентерілілер типі

Тікентерілілер типі (Echinodermata) – өте үлкен,7000-ға жуық түрлері бар,теңіз түбіңде еркін қозғалып,кейде ерекше сабақшасымен судың түбіне бекініп тұратын теңіз жануарлары.

Тікентерілілер типі мынадай белгілермен сипатталады:

Тікентерілілерде радиалды және көбінесе бес сәулелі симметрия болады,бірақ олардың ата-тектерінде блатералды симметрия болған.

Тікентерілілердің тері асты дәнекер қабатында тікенектері мен инелері дене сыртына шығып тұратын ізбесті тақтлардан құралған қаңқа дамиды.

Ішкі мүшелері өте кең дене қуысында жатады.Целомның бөліктерінің бірнеше күрделі жүйкелер қатарына жіктелуі,сол сияқты целомның есебінен қозғалыс мүшелері амбулакралды жүйесінің жасалуы тікентерілілер құрылысының ерекшеліктерін көсетеді.

Қан айналу жүйесі бар;тыныс алу мүшелері нашар дамыған немесе мүле болмайды;арнйы зәр шығару мүшелері жоқ.

Жүйке жүйесі примитивті және бір бөлігі тікелей тері эпителиінде немесе ішке батып жатқан дене қабырғасының эпителий бөлігінде жатады.

Тікентерілілер дара жынысты.Жұмыртқалары толық радиалды бөлшектенеді.Тікетерілілердің дамуына күрделі метаморфоздан өтетін диплеврула дернәсілі тән.

Тікентерілілердің алғашқы кезеңдеріндегі дамуы әртүрлі кластарында ұқсас және әрқашанда билатералды дернәсілдік кезеңі бар күрдлі метаморфозбен сипатталады.

Барлық тікентерілілердің бөлшектенуі талшықтармен қаталған нағыз бластуланың жасалуына әкеліп соғады.Оның төменгі полюсінде терең ойыс – эктодермалы ортаңғы ішектің бастамасы жасалынады,бластула гаструлаға айналады.Бластопор дернәсілдің арқы жағында жатады.Үшінші қабат – мезодерма – екі ұрықтан жасалынады.Біріншіден,ұсақ клеткалар гастралды ойыстанудың басында басқа клеткалардан бөлініп бластоцельге кетеді және онда дернәсілді мезенхиманың клеткаларының борпылдақ шоғырын құрайды.Ересек жануардың мезодермасының негізгі бөлімі гаструланың энтодермалы ортаңғы ішегінен басталады.Ішектің жоғарғы тұйық ұшынан жеке тұйық көпіршік – целомның бастамасы түрінде бір бөлшек бөлініп кетеді.Кейіннен ол ішектің жан-жағына жататын екі целомды қапшыққа бөлінеді.Целомның осындай жасалу әдісі – оның ішектен бөлінуі – энтероцельді әдіс деп атайды.

Сонымен,барлық тікентерілілердің дернәсілдері алғашында толық билатералды болады.Дефинитивті бес сәулелі құрылыстың пайда болуы амбулакралды жүйенің жасалуынан басталады да целомды қапшықтар әрі қарайғы өзгерістерге ұшырайды.Олардың әрқайсысы екі жерден бөлініп ішектің оң және сол жақтарында үш жұп целомды қапшықтар жасап,дернәсілдің құрылысының үш бунақты екндігін дәлелдейді.

Тікентерілілердің денсі біріншіден,орталықтан сәулелердің ұшына кететін сызықтар – радиустар немесе радиалды сызықтарға,екіншіден,көрші сәулелердің арасынан өтіп дискінің шетінде аяқталатын сызықтарға - интерадиустар немесе интеррадиалд сызықтардан тұрады.

Бластапордың орнында анустың жасалынуы,ауыздың екінші рет пайда болуы,мезодерманың энтероцельді шығу тегі мен үш бунақты дернәсіл Echinodermata типін екіншіауыздылар тобына жатқызуға мәжбүр етеді.Алғашқы тікентерілілердің пайда болуы олрдың билатералды еркін қозғалған ата – тегінің қозғалмайтын тіршілікке көшуіне байланысты радиалды симметрияның айда болуына әкеліп соқты.

2) Жартылай хордалылардың сипаттамасы

Жартылай хордалылар (Hemichordata) – екіншіауызды жануарлардың ішінде Hemichordata дамудың төменгі сатларының бірінде жатады.Қазіргі кезде 100 ге жуық түрлері белгілі.Олардың барлығы теңіздерде қазып немесе бекініп тіршілік етеді; кей түрлері кауымдар құрады.

Жартылай хордалыларға мынадай ерекшеліктер тән:

Бұлар үш бунақтан тұратын қосжақтаулы – симметриялы целомды жануарлар.Соған бйланысты денесі үш бөлімге бөлінеді – тұмсық,жаға және кеуде.Олардың әрқайысының өз целомды қапшықтары болады:сыңар тұмсықты және бір жұптан жаға мен кеудесінде болады.Алдыңғы және ортаңғы целомдары сыртқы целомодуктылардың көмегімен ашылса,артқы целомды қапшықтары тұйық бітеді.

Жартылай хордалылардың негізгі блгісі – нотохорданың дамуы,яғни тұмсықтың түбін ұстап тұратын ішектің кішкене тұйық өсіндісі.

Қос метамерлі желбезек саңылауларының болуы және олар арқылы ішектің сыртқы ортамен қатынасуы – бұл хордалылар типіне ұқсас ерекшелігі.

Жүйке жүйесі құрсақ және арқа тізбегінен тұрады,оның негізгі бөлімі арқа жақтағы жағада орналасқан.

Қан айналу жүйесі негізінен ұзын салалы рқа және құрсақ тамырларынан тұрады.Тұмсықтың түбінде арқа тамырлардың ерекше жалпаюының нәтижесінде орталық лакуна жасалынады,оған үлпершектің жиырылып тұратын қапшыы жақын келеді.

Жартылай хордалылар дара жынысты.Жыныс бездері кеудеде дамиды.

Hemichordata-ларға 2 класс жатады:ішектыныстылар (Enteropheusta) және қанатты желбезектілер (Pterobranhia).Кейінгі кезде граптолиттер (Graptolithida) ұзақ бойы қате түрде ішекқуыстыларға жатқызылып келген үлкен палеозой тобы екндігі дәлелденге,шындығында бұла қазба Pterobranhia.


3) Қылтанжақтылардың сипаттамасы

Қылтанжақтылар (Chaetognathа) – саны аз,басқа планктонды теңіз жануарларынан оқшау тұрған өзгеше топ.Олардың ұрықтық дамуы Deuterostomia-ға туыстығын көретеді.

Қылтанжақтылардың денесі үш бөлімнен – бастан,тұлғадан,құйрықтан тұрады және де әр бөлімнің өз целом бөлігі болды.

Басында күшті ілмек тәрізді ұстағыш қылтандардың екі бүйір тобы орналасқан.

Денесі қосарлы бүйір және құйрық жүзу қанаттарымен көмкерілген.

Жүйке жүйесі жұтқыншақ асты түйіндерінен,оларды қосып тұрған жұтқыншақ маңындағы бағаналардан және тері асты жүйке шоғырынан тұрады.

Қан айналу және зәр шығару жүйелері болмайды.

Ұрықтық даму кезінде целом энтероцелді жолмен жасалады.

50 түрі белгілі,көпшілігі бүкіл өмірін планктонда өткізеді.Бірақ Spadella туысының өкілдері судың түбінде тіршілік етеді.Қылтанжақтылар – тез жүзетін жыртқыштар,планконды жануарлармен қоректенеді,кейде тіпті өз мөлшерінен үлкен жемге де шабуыл жаайды.

Денесі шыны тәрізді мөлдір;жүзу қанаттары мен қозғалыс сипатына байланысты олар кішкене балықтарды еске түсіреді.Дене пішіні 1 ден бірнеше сантиметрге дейін,ұзындығы 10 см.

Созылыңқы денесі ұштарына қарай біраз тарылған.Денесі артқы және бүйір жақтарындағы терісі құйрық пен бүйір жүзу қанатарын жасайды.Бас бөлімі жоғарғы жағынан және бүйірінен қос терілі қатпар – күлпарамен жабылып тұрады.Денесі көп қабатты тері эпителиімен қапталған,оның астында көлденен салалы ұзынабойлық бұлшықеттер жатады.Бұлшықет ішкі жағында эпителиймен астарланған және үлкен целомды шектеп тұрады.