Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу әрекетін қалыптастыру мәселесінің зерттелу жайы

Қазақ тілін оқыту әдістемесі ғылым ретінде XIXғасырдың соңы мен XX ғасырдың бас кезінде көптеген қазақ халқының көрнекті ғалымдары, ақындары мен жазушыларының аянбай еңбек етулерінің арқасында дамыды. Бұл ғалымдар өз еңбектерінде мұғалімдерге бастауыш мектепте қазақ тілін қалай оқыту жөніндегі көкейтесті мәселелерге жауаптарын берді, әрі қазақ тілін оқытудың тиімді әдіс-тәсілдерін ұсынды. Атап айтқанда, сол жылдары:А.Байтұрсынұлы[14],М.Жұмабаев[15],Ж.Аймауытов[16], Ғ.Бегалиев[17], Т.Шонанов[18] болса, ал кейінгі жылдары: С.Жиенбаев[19], Г.Уәйісова[20], Р.Әміров[21],Ә.Сәдуақасов[22], С. Рахметова[23] болды. Олар еңбектерінің нәтижелерін өздері шығарған бастауыш мектепте қазақ тілін оқытуға арналған оқулықтарымен, дидактикалық материалдарымен және әдістемелік нұсқаулықтарымен дәлелдеді.

Оқушы тілін дамыту тілдік қатысымдық іс-әрекет арқылы нәтижелі жүргізіледі, өйткені «тілдік қатынас – сөйлеу тілі арқылы түсінісу дегенді нақтылай келіп, жай ғана қарым-қатынас дегеннен гөрі, тамыры тереңге жеткен, өмірде өзіндік орны бар, қоғамның дамуы үшін ең қажетті қоғамдық-әлеуметтік ақпараттардың жиынтығы арқылы адамдардың бір-бірімен пікір алмасуы, адамдар қатынасының түп қазығы дегенді білдіреді»[24].Тіл дамытудағы мақсат – қоғамда қазақ тілі арқылы еркін қарым-қатынас жасауды қамтамасыз ету. Сондықтан тілді қарым-қатынас құралы ретінде оқытуда, үйретуде грамматика қарым-қатынасты жүзеге асыратын тетік қызметін атқарады. Олай болса, оқушының ғылым саласынан игерген білімін тілдік қатынаста тиімді, орынды пайдалана білуге дағдыландыру – қазіргі уақыт сұранысынан туындап отырған өзекті мәселе.

Бастауыш мектеп оқушыларының тілін дамыту мәселесіне Ы.Алтынсарин[25], А.Байтұрсынұлы[14], М.Жұмабаев[15], Ж.Аймауытов[16] т.б. ұлы педагогтар өз кезінде ерекше көңіл бөлген болатын. Бірақ қазақ мектептеріндегі тіл дамыту мәселесі, әсіресе, егеменді ел болғаннан кейін ғана ғылыми зерттеу пәніне айнала бастады. Бұл жөнінде бастауыш мектеп оқушыларының тілін дамытуға арналған С.Рахметова, Т.Әбдікерімова, Г.Уәйісова, Ә.Жұмабаева сияқты т.б. ғалымдардың зерттеулері мен еңбектерін түрлі кітапшалар, мақалалардың жарық көргенін айтуға болады. Дегенмен, кіші жастағы оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыру әдістемесі күні бүгінге дейін ғылыми тұрғыда зерттелген жоқ. Оқушылардың ана тілінде өз сөзін түсінікті, тартымды жеткізу дағдылары нашар қалыптасқан. Мұны мектеп бітіріп келген оқушылардың сөйлеу деңгейінен-ақ байқауға болады. Сонымен қатар, бөбектердің мектепке алты жастан қабылдануы да бұл проблемаға орасан зор көңіл бөлуді талап етіп отыр. Оқушылардың сөйлеу дағдысын кіші жастан бастап қалыптастыру жөнінде ғылыми зерттелген әдістеменің жоқтығы мұғалімдерге қиындық туғызуда. Оқушылардың өз ойын дәл, сауатты жеткізе алмауы осы жұмыстың мектепте жүйесіз, мақсатсыз жүргізілуінде. Мұның барлығы зерттеу тақырыбының өзектілігін көрсетеді.

Ы.Алтынсариннің еңбектерінде тіл дамытуға ерекше көңіл бөлінген [25]. Ағартушы әр сөз табына қатысты сөздерді меңгерту оқушылардың грамматикалық ережелерді дұрыс түсінуге септігі тиетіндігін, әрі сөздік қорлары толығып, тілі дамитындығын, сөздік қорды байытуда қызықты әңгіме айту, сөйлесудің маңыздылығына назар аударған.

А.Байтұрсынұлы да бұл мәселеге көңіл бөлді, яғни, ғалым оқулықтарында тілдің теориялық жағын меңгертумен қатар, тіл дамыту жұмыстары да қамтылған. Мысалы, «Тіл–құралдың» бірінші бөлімінде «Зат есім» тақырыбына қатысты жаттығуларда мақал-мәтел сөйлемдерінен зат есімдерді табу, астын сызу деген тапсырмалар көрсетілген [15]. Мұндай тапсырмаларды беруде әдіскердің оқушылардың теориялық материалдарды меңгеруін ғана емес, тіліміздің асыл қазынасы мақал-мәтелдерді оқып, есте сақтаулары арқылы сөздік қорларын толықтыруын көздегені анық байқалады.

Қазақ тілін оқыту әдістемесінде оқулықтар мен оқу құралдарын жазған әдіскер ғалымдардың бірі – Т.Шонанұлы[26]. Ол оқулық түзуде де, әдістемелік мақалаларында да тіл дамытуға ерекше мән берді. Т.Шонанұлы тіл ширатудағы бала әңгімесі, оқытушының әңгімесі, әңгімелесу, сынып пен мектеп жиылысына араласу, өлең мен тақпақ, сахна ойыны, оқушының баяндамасы секілді әдістердің әрқайсысының ерекшелігін қысқаша сипаттай келіп, мұғалімдерге нақты әдістемелік кеңестер берген. Ғалымның осылайша бастауыш мектепте тіл ширату жұмысының жүйелі жүргізілуі қажеттігі жайындағы пікірлері оның «Тіл дамыту» оқулықтарын жазуына басты себеп болды.

1920-1940 жылдар аралығында мектеп оқулықтары шығарылып, жаппай сауатсыздықты жою мақсатында жұмыстар жүргізілгені анық. Бұл кезеңнің көшбасшысы болған С.Аманжолов[27], Қ.Жұбанов[28] еңбектерінде грамматикалық тақырыпты меңгертумен бірге алған білімді күнделікті өмірде дұрыс қолдануға, дағдыландыруға да көңіл бөлінді. Ш.Х.Сарыбаев та қазақ тілінің сабақтары арқылы тіл дамыту жұмыстарын ескерген. Мәселен, әдіскер еңбектеріндегі «Сұрақ-жауап арқылы пысықтау тәсілі» – оқушыны сөйлеуге мәжбүр ететін, оны ойландыратын, белсенділігін арттыратын тәсіл [29].

С.Жиенбаев тіл дамыту жұмысын: 1) сөздік қорын молайту, 2) сөйлем құрау, 3) кітап оқуға байланысты жұмыстар деп, үшке бөліп қарастырып, олардың әрқайсысы бойынша істелетін жұмыс түрлерін нақты көрсеткен [30]. Сонда ғалым айтып отырған оқушының сөздік қорын молайтудың, оқу, мазмұндау үрдісінде жаңа сөздермен, терминдермен танысу, сөздікпен жұмыс жүргізу арқылы жүзеге асатындығы оқушы тілін дамытуға да қатысы бар. Өйткені оқушылардың қазақ тілінің қай саласынан болсын тақырып ыңғайына қарай жаңа сөздер үйренулері, тілдік терминдерді меңгерулері олардың тіл байлығының толығуының, кәсіби тілде шебер, жүйелі сөйлеуге дағдылануының негізгі шарты деуге болады. Алайда, тіл дамыту жұмысы сөздік қорды толықтырумен аяқталмайды. С.Жиенбаев пікірінше, сол естіген, ұғынған жаңа сөздерді қатыстыра отырып, сөйлемді дұрыс құрап дағдылану, өз ойын жүйелеп, дәлелдеп айта білумен, онда да тек қана айта білу емес, эпитет, теңеулермен көркемдеп сөйлей білгенде ғана жүзеге асады. Оқушы тілін дамытуда бұл пікірдің де орны ерекше, өйткені, тәжірибе барысында оқушы сөздерді дұрыс, орынды қолданып, сөйлеу шеберлігіне дағдыландыруда шешендік сөз үлгілерін, бейнелі сөздерді, мақал-мәтелдерді пайдалану басты назарда болды. Олай болса, әдіскер ғалым пікірінің бүгінгі оқыту үдерісінде, әсіресе, оқушылар тілін дамыту ісінде өміршеңдігін байқауға болады.

Ғ.Бегалиев – бастауыш мектепте қазақ тілін оқытудың әдістері мен тәсілдерін саралаған ғалым. Ол оқушылардың сөйлеу дағдыларын түрлі жаттығулар мен тапсырмалар арқылы қалыптастыру жолдарын атаған. Ғалым оқушылардың сөздік қорын байыту жолдарын ғана емес, сонымен қатар олардың ауызша және жазбаша сөйлеу дағдыларын қалыптастыру жолдарын да қарастырған.Ғ.Бегалиев қазақ тілі әдістемесінде бірінші болып сөздік мәселесін көтеріп, сөздікпен байланысты жұмыстың сегіз түрін көрсеткен [31].

Бұл айтылғандардан бастауыш сыныптарда тіл дамыту мәселесінің ғылыми негізі қаланғаны анықталады. Оны дамытуды кейінгі буын ғалымдар жалғастырды, ол – заңды құбылыс.

С.Рахметова «Бастауыш класс оқушыларының тілін дамытудың ғылыми- әдістемелік негіздері» атты зерттеуінде тіл дамыту бойынша ауызша, жазбаша тіл дамыту әдістемесі, сөз және сөйлемдермен жұмыс жүргізу жолдары, байланыстырып сөйлеу әдістемесі мәселелерін зерттеген. Ғалым бастауыш сыныптарда ана тілін оқытуда сөздік жұмысы, сөз тіркесі мен сөйлем құрау және байланыстырып сөйлеуге үйрету, күнделікті өтілетін сауат ашу, грамматика, оқу сабақтарымен байланысты, біртұтас жүргізіліп отырылса, тіл дамыту жұмысы біршама жүйелі өткізіледі деп тұжырымдайды [32].

Т.Әбдікәрімова «Бастауыш сыныпта мәтінмен жұмыс істеу арқылы тіл дамыту» атты зерттеуінде мәтінмен жасалатын жұмыстың барлық түрін талдай отырып, тіл дамыту мәселесімен байланыста қарастырған. Ғалымның «Әліппе» мен «Ана тілі» оқулықтарында мәтін түзудің ғылыми-әдістемелік негіздері» деген тақырыптағы докторлық диссертациясында мәтін арқылы тіл дамытудың әдіснамалық негіздерін –

1) оқылым әрекеті арқылы оқушы тілін дамыту;

2) мәтіннің оқушы сөздік қорын байытуы;

3) айтылым және тыңдалым әрекеті арқылы оқушының тілін дамыту;

4) суретпен жұмыс арқылы шығармашылықты дамыту, – деп талдай келіп, бастауыш сынып оқушыларының тілін мәтін арқылы дамыту мәселесін оқытудың жаңа технологиясы бойынша зерттеген [33].

А.Жапбаров «Қазақ тілін оқыту барысында оқушылар тілін дамытудың әдіснамалық және әдістемелік негіздері» деген тақырыптағы еңбегінде тіл дамыту мәселесінің жүйелі түрде зерттелмеуіне байланысты осы мәселенің терминдерінің әлі анықталмағанын дұрыс көрсеткен: «... қазақ тілін оқытуда тіл дамытудың мәні мен мазмұны толық ашылмады. Тіл дамыту жұмысы жүйе ретінде қаралмады, оның бағыттары, бөлімдері нақты жіктелмеді. Тіпті бөлімдер жұмыс түріне қарай: «Тіл байлығын арттыру», «Тіл стильдерімен жұмыс», «Сөздік жұмысы», «Өз ойын жеткізуге байланысты сөйлем құрау» т.б. немесе «Тіл дамыту», «Тіл ұстарту», «Байланыстырып сөйлеу» деп әртүрлі аталып келді» [34]. Ғалым пікірімен келісу орынды, өйткені термин алалығы күшті екені рас және «тіл дамыту» термині қазір орнығып келеді деуге болады, сондықтан ол толық қабылданғаны, қалыптасқаны дұрыс. Әдіскер ғалым еңбегінде сөз мағынасын меңгеруге байланысты таным, ұғым мәселелеріне де қатысты орынды пікір айтылған. Зерттеуші сөйлеудің лексикалық икемділігі, дағдысы және сөздік қорды байыту мәселесін арнайы қарастырған. Осы мәселеде автор тіл дамытуды үш деңгейге бөліп, сөйлеу икемділіктері мен дағдыларын дамытудың ұстанымдары мен жүйесін белгілеген.

А.Жапбаров оқушы тілін дамытудың төмендегідей ұстанымдарын ұсынған:

– сөйлеу мен ойлауды бірлікте қарау ұстанымы;

– қатысымдық ұстанымы;

– жағдайға, ахуалға лайық, ыңғайлылық (ситуациялық) ұстанымы;

– сөйлеу әрекеттерін кешенді жүргізу ұстанымы;

• 
  әдеби тіл нормасын сақтау ұстанымы.
  

Ең алғаш баланың байланыстырып сөйлеуін қалыптастыруымыз қажет. Себебі, бала байланыстырып сөйлеуді үш тілдік ортада үйренеді: отбасы, балабақша, мектеп. Сапалы білім беру қызметін көрсетуге қол жеткізу әрбір педагогтен байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы қазақ тілін оқыту әдістемесін тәжірибеге кеңінен енгізуді қажет етеді.

Байланыстырып сөйлеу – белгілі бір ойды нақты түрде жеткізу және адамдардың өзара түсінісуі. 2009 жылы Мендаяхова Қуанышкүл «Байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы қазақ тілін оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері» атты зерттеу жұмысында байланыстырып сөйлеуге үйретудің әдістемесін жасаған [35]. Ол зерттеу жұмысында С.Рахметова, Б.Баймұратова, Т.Әбдікәрімова, Ә.Жұмабаева, Н.Сламбекова, Р.Базарбекова т.б. ғалымдардың еңбектерін зерттей отырып, «байланыстырып сөйлеу», «байланыстырып сөйлеуге үйрету» ұғымдарының мәнін анықтады. Сөйтіп, байланыстырып сөйлеу дегеніміз – логика мен грамматиканың заңы бойынша құрылған, белгілі бір тақырыпта аяқталған ойды білдіретін және өзара байланысты азды-көпті бөліктерден тұратын біртұтастық; байланыстырып сөйлеуге үйрету – ауызша, жазбаша сөйлеу тілін дамытудың ең жоғарғы деңгейі деген қорытынды жасады.

Бастауыш мектепте оқушылардың бір-бірімен байланыс жасауы үшін сөздік қорларын молайту қажет. Мұғалім әрбір жаңа тақырыпты түсіндіруде оқушыларды жаңалықпен, жаңа термин сөздермен таныстырып отыруы қажет.

Біздің ана тіліміз – қасиетті қазақ тілі өзінің мемлекеттік мәртебесін абыроймен атқарып, міндет жүгін қиналмай көтере алатын аса бай, оралымды да сұлу тіл. Ресей ғалымдарының: «Қазақтың жай сөзінің өзі өлең боп құйылып жатады» (Радлов), «Түркі халықтарының ішіндегі ең суретшіл, бейнелі тіл – қазақ тілі» (Малов),– деп тамсана таңырқағанын, бұл тілдің айшықтылығын, сұлу да сұңғылалығын есімізден шығармауға тиіспіз [24].

Бүкіл оқыту барысында оқушының тілін дамытып, сөз байлығын арттыру – ең маңызды жұмыстардың бірі. Әрине, бұл бастауыш сыныптан бастап оқушымен үзбей жүргізілетін жұмыстар нәтижесінде ғана іске асады.

Бастауыш сынып оқушыларының сөздік қорын байытуда сөздерді үйретудегі ұстанымдар:

• 
  сөздің оқушылардың күнделікті өмірмен байланыстылығын ескеру;
  
• 
  үйретілетін сөздің жеңілдігі;
  
• 
  бастауыш сынып оқушыларының ұғымының сөз мағынасына сай келуі;
  
• 
  сөздерді оқытылатын тақырыптармен байланысты таңдап алу;
  
• 
  сөздердің мағыналық ерекшеліктерін ескеру;
  
• 
  сөздердің тәрбиелік, ізгілік ұғымына сәйкестілігін есепке алу және т.б.
  

Сөздік қордың ең маңызды міндеті – оқушылардың ауызекі сөйлеуде қолданатын сөздер қорын толықтыратын сөздікті белсенді ету.

Оқушының тілін дамыту мақсатын шешуде біріншіден, оқушының меңгерген сөзі, сөз байлығы қаншалықты дәрежеде екендігін; екіншіден, оқушыда сөз байлығының, сөздік қорының аз болуының себебін, өзіндік ерекшелігін; үшіншіден, тілін байыту мен дамытуда тиімді әдіс-тәсілдерін алдын ала анықтап белгілеу керек.

Баланың сөздік қорын мынадай жолдармен байытуға болады:

• 
  қоршаған ортаны байқату, аңғарту (табиғатпен, адамның қоғамдық
  

• 
  үлкендермен қарым-қатынас әңгіме өткізу, кездесу ұйымдастыру;
  
• 
  арнаулы тілдік жаттығулар жүргізу;
  
• 
  сыныпта және сыныптан тыс оқу (әңгіме мазмұнын талқылау және талдау) барысында т.б. жағдайларда;
  

Сондай-ақ, кейінгі жылдары бастауыш мектепте қазақ тілін оқыту әдістемесін теориялық және әдістемелік тұрғыдан зерттеп, оның жеке ғылым саласы болып қалыптасуына зор елеулі үлес қосқан ғалымдар: Ә.Сәдуақасов[22], С.Жиенбаев[19], Р.Әміров[21], Ш.Сарыбаев[29], К.Бозжанова[36], М.Жұбанова[37], С.Рахметова[23], М.Жазыбаев[38], И.Ұйықбаев [39], С.Қазыбаев[40], Т.Әбдікәрімова[33], Г.Уәйісова[20], Ә.Жұмабаева[41], М.Ермекбаев[42] және т.б ары қарай тереңдетіп, келелі зерттеулермен, монографиялармен, әдістемелік нұсқаулармен дамытты. Ғалымдар, әдіскерлер бастауыш мектепте қазақ тілін сапалы оқыту, оқыту үрдісінде жаңа әдістер мен технологияларды қолдану мәселелеріне ерекше назар аудара бастады.

Нәтижесінде, жоғарыдағы тұжырымдар болашақта мектептің белді тұлғасы болатын бүгінгі оқушының ғылыми білімді сапалы меңгеруі мен сөйлеу шеберлігінің тығыз бірлікте қалыптасуының әдістемелік негіздерін анықтаудың өзекті екенін дәлелдей түседі.

1.3 Кіші жастағы оқушылардың диалогтік және монологтік сөйлеу

дағдыларын қалыптастырудың лингвистикалық негіздері
Тіл дамыту жұмысында ауызекі сөйлеу мен жазба тілінің бір-бірімен байланыстылық принципі де басты орын алады. Адам бір-бірімен сөйлесу арқылы тікелей қарым-қатынас жасайды. Сөйлеу арқылы екінші адамның сөзін естиді, тыңдайды және онымен пікір алысады. Адам осындай сөйлесу барысында тілдің түрлі көркемдік тілдік құралдарын пайдаланады. Мысалы, мақал-мәтел арқылы, теңеу, салыстыру, әсірелеу, сөзге екпін түсіріп айту, ерекше үнмен, ырғақпен айту,ымдау т.б. әрекеттер арқылы сөйлеу үрдісінде екінші адамға ойын жеткізеді.Сондай-ақ ауызекі сөйлеу тілінде адам ойын жай сөйлемдермен айтуға бейім келеді, мысалы, сөйлемнің айқындауыш, оңашаланған мүшелерін, құрмалас сөйлем түрлерін үнемі қолдана бермейді. Ал жазбаша сөйлеу деп – оқушының ойын қағазға жазбаша түрде түсіруін айтады, яғни графикалық жазу таңбалары арқылы іске асады.

Ауызекі сөйлеу тілін жақсы меңгерген, оған жаттыққан оқушы ойын жазбаша да, дұрыс әрі жүйелі бере алады. Сондықтан бұл екі процесс бір-бірімен бірлікте, байланыста қаралғанда, жүргізілгенде ғана дұрыс нәтиже береді.

К.Д. Ушинский ауызша және жазбаша дұрыс сөйлеу баланың жеке басына жақсы да, жаман да әсер етуі мүмкін, бірақ оны тәрбие процесімен тығыз ұштастыра білуі қажет. Баланың өз бетімен білім алуына негіз жасау қажет. Ол кітапты оқу арқылы адамның өмірімен, табиғат құбылыстарының сырымен, халықтың тілі, өнері,еңбегі,ісімен танысады.Мұның бәрі ауызекі тіл дамытуда сабақты шығармашылықпен ұйымдастырудың маңызы зор екенін атап айтқан [43].

Сөйлеудің түрлері өте көп. Сөйлеу сыртқы және ішкі болып екіге бөлінеді. Сыртқы сөйлеу ауызша және жазбаша сөйлеу болып, ал ауызша сөйлеудің өзі диалог және монолог болып екіге бөлінеді.

Ауызша сөйлеудің негізі бір түрі – диалогтік сөйлеу. Диалогтік сөйлеу дегеніміз екі немесе бірнеше адамның тілдесуі.

Бастауыш мектепте ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыру жұмысы төмендегідей мақсаттарды көздейді:

1. 
   Оқушылардың бақылағыштық, ойлау қабілеттері мен тілін, дүниетанымын дамыту, әр нәрсені салыстыра талдап,нақтылап, салыстыру негізінде өз беттерімен қорытынды шығара білуге үйрету;
   
2. 
   оқушыларға өз сезімін, ойын дұрыс айтып, жазып бере алатындай дағдыларға үйрету;
   
3. 
   оқушыларды сөздерді мағыналарына қарай орынды қолдануға, ойын анық та түсінікті жеткізуге үйрету. Яғни, дұрыс сөйлеуге үйрету. Сөйлеу –адамның әрекеті, яғни қарым-қатынас жасау үшін ойын, білімін, сезімін екінші біреуге жеткізу үшін тілді қолдану болып табылады;
   

және оны сезініп, құрметтей білуге тәрбиелеу;

5. қазақ тілі ғылымының жеткен табыстары негізінде оқушылардың ауызша

және жазбаша тілін дамытуға септігі тиетін жұмыстардың оңай да тиімді

түрлерін іріктеп алып ұсыну.

Тілдік қатынас арқылы адамзат ұжым болып бірігіп, халықтың, ұлттың негізін қалайды.

Қоғамдағы қарым-қатынас ауызша сөйлеу немесе жазбаша тілдесу арқылы жүреді. Ауызша сөйлеу тілі – күнделікті тұрмыста қолданылатын, бетпе - бет көріп отырған екі немесе одан да көп адамдардың бір-бірімен сөйлесуі, пікір алысуы.

Бұны ауызекі сөйлеу тілі стилі қарастырады. Ауызекі сөйлеу тілінің өзіне тән стильдік ерекшеліктері бар:

• 
  сөйлеу тілі қарапайым қарым-қатынас жасау кезінде айтылады;
  
• 
  көбіне-көп алдын-ала дайындықсыз өтеді;
  
• 
  сөздердің, сөйлемдердің қалыптасқан қалпы өзгеріске түседі;
  
• 
  одағай, қыстырма, қаратпа сөздер көп қолданылады;
  
• 
  дауыс ырғағы, бет-пішін, қол қимылдары қосымша қызмет атқарады.
  

Сөйлеу

Диалог (грекше – dialogos) – әдеби шығармада екі кейіпкердің немесе бірнеше адамның сөйлесуі, оларды сөйлестіру тәсілі. Драмалық шығарма түгелдей дерлік диалогте сөйлестіруге және жеке кейіпкерді сөйлетуге, монологке негізделіп құрылады [44].

Диалог – ең кемінде екі адамның бір-бірімен сұрақ-жауап немесе пікіралысу ретінде сөйлесуі.

Әдіскер – ғалымдардың көзқарас-пікірлері негізінде диалогтік оқыту амал-тәсілдердің өзіндік ерекшеліктері айқындалған. Диалогтік оқыту амал-тәсілдердің негізгі және кіші бөлшегі – оқыту (учебный) диалогі. Диалогтік

тілдесім барысында оқушылар жұп болып та, топ болып та, ұжым болып та бір-бірімен тілдік қарым-қатынасқа түседі. Бұл диалогтік сөйлеудің өзіндік белгілері. Диалогтік оқыту амал-тәсілі оқушыларды сөйлеуге, белсенділікке, өзара пікір алысуға итермелейді. Әрбір диалогтік оқыту технологиясы сөйлеу жағдаяттарын туғызып, оқушылардың ауызекі сөйлеуіне, пікірлесуіне әсер етеді.

Диалог барысында пікірлесіп тұрған тұлғалар «әрі хабар жеткізуші, әрі хабарды қабылдаушы» қызметін (Ф.Мешинбаева) атқарады [45]. Диалогтік сөйлеуде хабар жеткізуші кең көлемде тыңдаушыға, өзінің жағдайы жөнінде айтса, онда диалогтік сөйлеу монологтік сөйлеуге ұштасады. Тілдесім әрекеті кезінде диалогтік сөйлеу мен монологтік сөйлеу бірін-бірі толықтырып, өзара байланыста жұмсалады. Дегенмен, бұлардың өзара айырмашылыгы бар. Бұл жөнінде К.И.Саломатов былай тұжырымдайды: «Диалогическая речь является одной из наиболее распространенных форм устной разговорной речи. Монологическая форма речи занимает меньше места в разговорной речи, обычно монологу предшествует диалог. Диалог представляет собой обмен высказываниями, порожденными одно за другим несколькими собеседниками» [46].

Диалогте әр адамның сөзі жаңа жолдан және сызықшамен басталады.Мысалы:

• 
  Қарағым, сен кімнің баласысың?
  
• 
  Берікбайдың.
  
• 
  Әкең қазір қайда?
  
• 
  Қой бағып кеткен.
  

Мысалы:

• 
  Қарағым, сен кімнің баласысың?
  
• 
  Берікбайдың, – деп қысқа жауап қайырды.
  

• 
  Әкең қазір қайда? – деді. Бала да бұл кім болды екен дегендей:
  
• 
  Қой бағып кеткен, – деп тесіле қарады.
  

– Уа, кімсіз? – Уа, кімсің?

–Ыбыраймыз. – Ыбыраймын.

– Жаймысыз? – Жаймысың?

– Жаймыз. – Жаймын.

– Уа, қайдан келесіз? – Қайдан келесің?

– Сайлаудан келеміз... – Соттан келемін...

– Біз – бай,

– Біз – құдай...

Осы шағын диалогтен қоғамдық өмірдің үлкен шындығын, әлеуметтік жағдайдың, адам тіршілігінің зор өзгерісін анық байқауға болады. Сонымен бірге өлеңдегі кейіпкердің әр кезеңдегі хал-ахуалын, жай-күйін, бай кезіндегі бұрынғы астамшылдығы мен бүгінгі жаңа өмір орнағанда басынан дәурені өткенін, яғни мүсәпір халін көреміз.

Диалогтік сөйлеу екі немесе бірнеше адамдардың арасында өтетін болғандықтан түрлі жағдайларға, әркімнің көңіл-күйіне байланысты толымсыз, сұраулы, лепті сөйлемдер, одағай, шылау, мақал-мәтелдер көп кездеседі. Бет әлпет көрінісі, ымдау, интонация қолданылады. Диалогтік сөйлеу – екі не одан да көп адамдардың бір-бірімен тілдік қарым-қатынасқа түсу әрекеті. Диалогтік тілдесім барысында оқушылар жұп болып та, топ болып та, ұжым болып та бір-бірімен тілдік қарым-қатынасқа түседі. Бұл – диалогтік сөйлеудің өзіндік белгілері.

Бастауыш сынып оқушыларының диалогтік сөйлеу дағдысын қалыптастыру өте маңызды әрі өзекті мәселе болып табылады.Себебі, диалог арқылы сөйлеу дағдысын қалыптастырып, бастауыш сынып оқушыларының қарым-қатынас жасауын, қарым-қатынас жасау арқылы бір-бірін тыңдау қабілетін қалыптастырамыз. Мұндай жетістіктерге жету үшін бастауыш сынып мұғалімдері аянбай еңбек етуі керек. Яғни, түрлі көрнекіліктерді, тиімді әдіс-тәсілдерді қолданып сабақты қызықты өткізуге, оқушыларды ұйымдастыруға бірден-бір себепші – мұғалім болып табылады.

Диалог теориясының негізін жалпы тіл білімінде Ш. Балли, Л.В.Щерба, Л.П. Якубинский, Е.Д. Поливанов, В.Н.Волошинов, В.В.Виноградов, М.И.Бахтин, Ю.В.Рождественский т.б.сынды лингвистердің қалағаны белгілі.Ал, қазақ тіл білімінде диалог мәселесін алғаш рет қазақ тілтанымының негізін салушылар А.Байтұрсынұлы мен Қ. Жұбанов көтерген болатын [47].

Диалог – көпқұрылымды, санқырлы және күрделі құбылыс. Диалог энциклопедиялық анықтама бойынша тек «екі не одан да көп адамның сөйлесуі, пікір алмасуы, әңгімелесуі» ғана емес, әртүрлі жан дүниелердің, дүниетанымдардың, пікірлердің тоғысуы деп түсіндіреміз. Диалог арқылы адамның жеке тұлғалық қасиеттері танылады. З.Қабдолов өзінің «Сөз өнері» еңбегінде: «Адам сөйлесе дегендей, әркімнің сөзі арқылы өзін танимыз. Себебі, әркімнің сөйлеген сөзінде оның бүкіл ішкі болмысы, өзіне тән психологиялық өзгешелігі – ақылы, ойы, сезімі, ұғымы, танымы, нанымы, білімі, мәдениеті түп-түгел тұнып тұрады»,- деп жазады [48]. М.Бахтин: «Ақиқат жеке адамның ойында пайда болып, жадында жатпайды, ол – диалогтік қарым-қатынас үрдісінде ақиқатты бірлесіп іздеп жүрген адамдардың арасында пайда болады»,– деген[49].

Диалогтік сөйлеудің негізгі ерекшеліктерін, оның жүзеге асу жолдарын С.Әбдіғалиев, С. Нұрғали, К.Соломонов,К. Холодович,Р. Миньяр-Белоручев, Я.Яноушек, т.б. әдіскер-ғалымдар айқындап, диалогтік сөйлеудің мынадай басты белгілерін көрсетті: «Олар, біріншіден, диалогтің екі немесе одан да көп адамның арасында өрбуі; екіншіден, диалогке қатысушы адамдардың бірде тыңдаушы, бірде сөйлеуші болып кезекпе-кезек олардың арасындағы рольдердің алмасып отыруы; үшіншіден, диалог барысындағы ақпараттардың жеткізілу жағдайы және оларды қабылдау ерекшеліктері; төртіншіден, пікір алмасушылардың алынған ақпаратқа, хабарға деген көзқарастары, реакциясы және оны жеткізудегі бет-әлпеті, қимыл-қозғалысы» [50]. Ақпараттық хабарлардың аяқ асты туындап, тілдік қатынасқа түсуі де диалогтік сөйлеудің негізгі белгілерінің біріне жатады.

Диалогтік сөйлеудің белгілері:

– Екі немесе одан да көп адамның тілдесуі, әңгімелесуі;

– адамдардың бірде тыңдаушы, бірде сөйлеуші болып кезекпе-кезек олардың арасындағы рольдердің алмасып отыруы;

– ақпараттардың жеткізілу жағдайы және оларды қабылдау ерекшеліктері;

– пікір алмасушылардың алынған ақпаратқа, хабарға деген көзқарастары және оны жеткізудегі бет-әлпеті, қимыл-қозғалысы.

Диалогтік сөйлеу репликалардан тұрады. С.Әбдіғалиев диалогтегі репликаны екіге бөліп қарастырады: «Диалогтегі репликаның екі түрі болады: 1. Әріптесті әңгімеге тартатын, оның сөйлеуіне түрткі (қозғаушы) болатын реплика. Репликаның бұл түрін негізгі реплика немесе қозғаушы (түрткі) реплика деп атаймыз. (побуждающая реплика); [51].

С.Нұрғали диалогтік бірлестікте тек екі репликаны ғана қарастырмай, үшінші және төртінші репликаларды да қарастырған ұтымды деп тұжырымдап, С.Әбдіғалиевтің пікірін дамытады [52].

2. Түрткі (қозғаушы) репликаға жауап болатын, яғни жауап, жауап– реплика (реплика–реакция). Репликалардың бұл екі түрінің бір-бірімен тығыз байланыстылығы сонша, олардың бірі екіншісінің тууына себепкер болып отырады. Қозғаушы реплика әрқашан жауап репликаны тудырады, қозғаушы реплика болған жерде оған жауап реплика тууы керек. Ал жауап реплика қозғаушы, репликасыз жеке тұрса, түсініксіз реплика болып шығады. Олай болса, репликаның бұл екі түрі бір-бірімен тығыз байланысты, екеуі бір диалогтік бірлестік болып бірігеді.

Сонымен бастауыш сынып оқушыларының диалог арқылы сөйлеу дағдысын қалыптастыру бірден-бір қажетті және маңызды болып есептеледі.Себебі, адамзат өмірі толығымен диалогтік қарым-қатынаста жүреді.

Монолог (грекше – monologos, mono – бір, logos – сөз) – бір адамның өз ойын, көзқарасын білдіруі. Монологтік сөйлеу дегеніміз – бір адамның өз ойын, пікірін ұзақ уақыт жүйелей, сабақтай баяндауы. Монологтік сөйлеуге оқушылардың белгілі бір тапсырманы түсіндіруі, мұғалімнің жаңа тапсырманы баяндауы, хабарлама, баяндама жасауы жатады.

Монолог кейіпкердің өзімен-өзі сырласқандай, ойланып-толғанғандай болып айтатын сөзі. Басқа біреу ол сөзді еститіндей болса да, жауап қайыру деген болмайды, бірыңғай бір кейіпкердің сөзі ғана беріледі. Монологтің мағыналылығы – сол адамның ішкі сырын, көңіл-күйін, психологиясын терең ашып көрсетуге өте ыңғайлы. Монологте кейіпкердің түйінді ой-тұжырымдары айтылып, оның тағдырына байланысты маңызды кезеңдегі жай-күйі айқын аңғарылады.

Лирикалық шығармадағы монологтың тамаша үлгісі ретінде Абайдың «Болыс болдым, мінеки» атты өлеңін арнайы айтуға болады. Ал көркем қара сөзден М.О.Әуезовтың «Абай жолы» эпопеясындағы Абайдың монологтары ауыз толтырып айтарлықтай [53].

Монологтің мақсаты – қандай да бір мәліметті хабарлау. Монологтік сөйлеу – сөйлеудің анағұрлым күрделі түрі.

• 
  белгілі бір тақырып бойынша мәтіннің мазмұнын қысқа, нақты түрде, төл сөзді төлеу сөзбен айта білу;
  
• 
  оқылған не тыңдалаған мәтіннің мазмұнын сөздер, жетекші сұрақтар, жоспар бойынша айта білу;
  
• 
  қандай да бір мәтіннің жоспарын жасай білу;
  
• 
  өзі, жанұясы туралы хабарлай білу;
  
• 
  өзінің өмір сүру ортасын, орнын сипаттай білу.
  

Сөйлеу мақсатына қарай монологтік сөйлеу үш негізгі типке бөлінеді: ақпараттық, сендіруші және орнатушы.

Монологтік сөйлеуге оқушылардың белгілі бір тапсырманы түсіндіруі, мұғалімнің жаңа тақырыпты баяндауы, хабарлама, баяндама жасауы жатады. Монологтік сөйлеуді дамыту үшін алдын-ала белгілі тақырыпқа жоспар құрып, сол жоспар бойынша сөйлеу үлгісі жасалады.

Нәтижесінде, сөйлеу – танымдық іс-әрекеттің құралы ретінде қызмет атқарады. Монологтік сөйлеуге үйрету кезінде баланың дұрыс сөйлеу дағдылары, шығармашылық қабілеттері, сабаққа қызығушылықтары қалыптасады. Жоғарыда аталған дағдылардың көмегімен және мұғалімнің тиімді әдіс-тәсілдері, бағыт-бағдарлары арқылы қажетті сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға болады.

Монологтік сөйлеу мен диалогтік сөйлеу өзара тығыз байланыста болады. Сөйлеуші мен тыңдаушы бір-біріне сұрақтар қойып, хабар айтып тұрса, ол диалогтік сөйлеу түрі болады, ал диалогтік сөйлеуде сөйлеуші өз сөзін үзақ түрлі фактілермен дәлелдей сөйлесе, онда монологтік сөйлеу болады.

Диалог және монолог сөзге үйрету мәселесін көтергенде лингвистика ғылымына баса назар аударған жөн. Өйткені, лингвистика тілдің нормасын, яғни, сөйлегенде қолданылатын тілдік құралдардың пайдаланылуын, оның ережелерін, қолдану тәртібін, тілдегі стильдік құралдарды, оның дыбыстық, морфологиялық, синтаксистік және т.б. жақтарын карастырады.

Адамдар өзара қарым-қатынаска түсу үшін тілді пайдаланады, тілдің көмегімен коммуникация жасайды.

Адамның еңбек және әлеуметтік әрекетіндегі мінез-құлкына байланысты ойлау мазмұны тілде көрініс табатындықтан, тіл қоғамдағы коммуникацияның барлық түрін қамтитын глобальды құбылыс ретінде карастырылады. Ал коммуникация – ой алмасу, ақпарат алмасу немесе басқаша айтқанда, адамның еңбек және әлеуметтік әрекетіндегі практикалық және теориялық сұранымдарын қанағаттандыратын қарым-қатынас деп көрсетеді

Г.В. Колшанский [55].

Ауызша сөйлеуде (оның диалог және монолог түрлерінде де) актив және пассив сөздер болады. Актив сөздер күнбе-күнгі жиі қолданылатын сөздер. Пассив сөздер тілімізде сирек пайдаланылатын, мағынасына түсінгенмен күн сайын айтылмайтын сөздер. Мұндай сөздерге көбінесе ғылыми-техникалық атаулар және ескірген сөздер жатады. Актив сөзінің мол болуы адамның сөйлеу әрекетіне, айналысқан кәсібіне байланысты. Егер ересек адамдарың актив сөздері орта есеппен 6000-7000 болып келсе, жазушылар мен ақындардың, ғалымдардың актив сздері 10000-13000 сөзге жетіп отырады. Мәселен, Шекспирдің сөздік қоры 12000 дай болған.

Ауызша сөздің лингвистикалық ерекшеліктері сөйлеу дағдысына,сондай-ақ ауызша сөзді тыңдап түсіну іскерлігін қалыптастыруға арнайы көңіл бөлуін талап етеді.

Диалог және монолог сөздің лингвистикалык ерекшеліктерін Т.Г.Винокур, Н.Ю.Шведова, Л.В.Щерба, Г.Хелбиг, Э.Г.Ризель, Л.П.Якубинский және т.б. ғалымдар өз еңбектерінде зерттеу жұмыстарын жүргізген [56].

Бастауыш сыныптарда кейбір балалар ұялшақ болады да, мұғалімнің сұрағына кейде жауап қайтармайды немесе «бар», жоқ «ия» деп, бір сөзбен ғана жауап береді. Мұғалім бірінші сыныптан бастап әрбір оқушыны батыл, қатты дауыспен, анық, ашық сөйлетуді үнемі қадағалап, қолға алса, онан әрі ауызша сөйлеу дағдылары тиісті дәрежеде қалыптаса бастайды. Бірінші сыныпта дыбыстың анық айтылуына, жаңылтпаштарды көбірек айтқызуға, түрлі тақпақтар оқыту, жаттату жұмыстарына қатты назар аударылады.

Ауызша сөйлескенде кейбір пікірлерді қысқартып айтуға немесе тіпті айтпай-ақ кетуге де болады, өйткені ауызба-ауыз сөйлескенде сөздің олқысын ыммен, қас-қабақпен толтыруға мүмкіндік бар. Сондықтан ауызша сөзге психологиялық сипат тән, өйткені әңгімелесуші адамдар бір-бірінің қас-қабағын, бет пішініндегі өзгерістерді байқап тұрады.

Ауызша сөздің ерекшелігі жөнінде атақты ғалым, профессор Қ.Жұбанов былай деген болатын: «Дыбыстап сөйлеген сөздің олқысы, көбінесе ыммен толады. Тіпті бірінің тілін бірі білмеген, иә болмаса, бірінің тілі мүлде жоқ болған уақытта да, лаждап түсінуге болады. Оның үстіне сөздің жігін дыбыс сазымен бірде айырып, бірде қосып айтқасын, сөздің орны жылжып кеткені де онша байқалмайды. Сөздің әні де басқа жағынан ұқсас сөздерді айырып тұрады. Дұрыс айтылмағанын сезсе, сөйлеушінің өзі де сөзін қайта түзеп айтып, түсінікті қылады. Мұның бәрі жеткіліксіз болса, ауызба-ауыз сөйлескен адам қайта сұрап алуына болады» [57].

Қазақ тілінің тазалығын сақтау үшін ең алдымен, бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеуін қалыптастыру қажет. Бұл тұрғыда Т. Қордабаев төмендегідей тұжырымдама жасаған. «Өмір өріне алғаш қадам басқан жас ұрпақ болашағына қажетті нәрді мектептен алатыны белгілі. Мектеп беретін сондай нәрдің бірі, бірі болғанда да бірегейі — оқушы жастардың сөйлеу, жазу мәдениеттілігі» [58]. Қазіргі кезде оқушылардың басым көпшілігінде кездесетін ең негізгі кемшіліктің бірі — шығарма жазуда болсын, ауызша емтиханда болсын өз пікірлерін, тіпті, біліп тұрғандарын ауызша түрде жеткізе алмауы және тілдік элементтерді өзіне лайықты орынды дұрыс қолдана білмеуі.

Қазақ кеңес энциклопедиясында тілдің анықтамасы жоғарыдағы пікірге ұқсас, бірақ мұнда тілдің негізгі қызметі қарым-қатынас (коммуникативтік) қызметі деп танылады: «Тіл адам қоғамының ең негізгі қатынас құралы. Дыбысты тіл – адам қоғамымен бірге туып, қатар жасап келе жатқан қоғамдық құбылыс. Тіл – өте күрделі, сан-салалы құбылыс» [59].

Ал сөйлеуге мынадай анықтама береді: «Сөйлесу – адамның тіл амалдарын пайдалану арқылы пікір, ой білдіру әрекеті. Сөйлеу – анатомиялық мүшелердің қатысуымен іске асқанымен, негізінен, кісінің психикалық қабілетіне, қоғамдық тәжірибесіне сүйенеді.

Қазақ тіл білімінде алғаш қатысымдық тұлғалардың теориялық негізін айқындаған ғалым – профессор Ф.Оразбаева. Ол сөйлеу процесінде қатысымдық тұлғаларды қолдану үшін оқушылардың ауызша сөйлеу дағдылары мен икемділіктері болуы керек деп, сөйлеу дағдысын сөйлеу процесінде қатысымдық тұлғаларды шығармашылықпен қолдану қабілеттілігіне жатқызады [60].

Кіші жастағы оқушылардың тілдік қатысым кезінде ауызша сөйлеу дағдылары мен біліктерінің қалыптасуы үшін қатысымдық тұлғалардың қолданылу заңдылықтары мен ережелерін қарапайым түрде болса да, шәкірттер меңгеруі қажет. Себебі, бастауыш мектеп оқушылары ауызша сөйлеуге дағдылану барысында өз ойларын болжайды, жоспарлайды, даярлайды, орындайды, бақылайды және бағалайды. Демек, оқушы өз ойын қатысымдық тұлғалар арқылы өрнектегенде бірінші кезекте мақсатты белгілейді, жеткізбек пікірін ойша болжайды. Ол пікірді қалай жеткізудің тәсілдерін ойластырады. Сондықтан оқушыларды ауызша сөйлеуге дағдыландыруда сөз, сөз тіркесі, сөйлем, мәтін туралы тіл білімінің қол жеткізген, дәлелденген тұжырымдары басты рөл атқарады.

Көбіне, оқулықта оқушылардың ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыру үшін арнайы берілген тапсырма, мәтіндер жоқтың қасы. Олар тек оқушыларға дыбыстарды үйрету үшін ғана берілген.

Сондықтан оқушылардың ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыру үшін арнайы тапсырмалар, мәтіндер беріп және сабақ өткізу барысында сол тапсырмаларды орындату, мәтіндерді оқыту арқылы оқушылардың ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыруға болады.