Кітап жоғары оқу орындарының филология факультеттерінің сту- денттеріне, мектеп мұғалімдеріне және көпшілік оқырманға арналған
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Pdf көрінісі
|
Рәбиға Сыздықова Сөздер сөйлейді
- Бұл бет үшін навигация:
- БҰРСАНУ/БУСАНУ
| БҰЛТ АЛА, ЖЕР ШОЛА
. Бұл фразеологизмдегі соңғы сөз бей- таныстау, сондықтан оның түсіндірмесі де жаңсақ берілген: «шола – біркелкі емес, оймыштанған ала- құла жер» деп анықталыпты (ҚТТС, 10-том, 247-бет). Мұндай түсіндірмеге берілген мысалдардағы қолданысы себепкер болған тәрізді. Ақын-жазушылардың барлығы бірдей пайдаланып отырған тілдің лексикалық қазынасын түгел жақсы біледі деуге болмайды. Әсіресе ақындар өздеріне бейтаны- стау сөздерді де өлеңнің ұйқасына, ырғағына сай келіп тұр деп са- нап қолдана беретіндері бар. Сол қолданыстарға қарап «Түсіндірме сөздіктің» ақаусыз жасалмайтындығы және белгілі. Талданып отырған фразеологизмдегі шола сөзі «ала-құла» деген емес, керісінше, «біртегіс, тұтас, монолит» деген мағынаны білдіреді. Бұл сөз о баста түркі- монғол тілдеріне ортақ жүздеген сөздің бірі болуы керек. Қазіргі монғол тілінің өзінде цул ( шул > шұл > шол >шола ) «1) біртегіс, 2) тұтас, монолитті 3) таза, қапасыз, 4) бір түсті (ала- құласыз)» деген мағыналарда қолданылады (Монг.-русск. сл., 1957, 614-бет). Ал қазақ тіліндегі бұлт ала, жер шола деген қос тағанды (екі бөлікті) фразеологизмнің мағынасы: табиғаттың бұлттар сияқты тұрақсыз құбылысы ала (бірде бар, бірде жоқ, бірде қою, бірде сирек деген сияқты), ал жер болса, ол тұрақты, мызғымас тұтас деген кон- трасты ұғымдармен берілген бейнелі тіркес деп табамыз. Ал «жетіспеушілік, аздық, кемдік» деген мағынада қолданылатын шола сөзі алдыңғы шола тұлғасының ауыспалы мағынасы емес, омонимі болуы керек. БҰРСАНУ/БУСАНУ . Эпос жырларының барлығында дерлік ба- тырлар «буырқанып, бұрсанып, мұндай темір құрсанып» айбат ше- геді, жауға аттанады, ұрысқа кіреді, «ойын салады», Мысалы, Боран деген жыраудың Өтебәлі төреге айтқанында: Атасы жаман бұ кәпір Буырқанды, бусанды , 66 Мұздай темір құрсанды (X.Досмұхамбетұлы. Исатай-Махамбет, Алматы, 1991, 19). «Қобыланды» жырында: Қабағынан қар жауып, Кірпігіне мұз тоңып, Қатуланып, қаттанды, Буырқанып, бұрсанды , Мұздай темір құрсанды, Мұндағы буырқану сөзі біршама түсінікті делік: мал баққан қазақ бураның буырқанатынын жақсы біледі. Демек, бұл сөзде «айбат шегу, қаһар көрсету» мағынасы бар, осыны сезіп, онымен әрдайым қатар келетін бұрсану ( бусану ) сөзі де буырқану -ға жақын мәндегі сөз бо- лар деп ұғамыз. Төркінін іздестірсек, көп жаңылыспағанымызды көреміз. Көне түркі тілдерінде бусан - етістігі бар, ол «беймазалану, алаңдау, қапа болу» деген мағыналарды білдірген. Осы ұғымда бу- сан- бусурқан - деген қос сөз де қолданылған. Ал мүмкін осы бусан - сөзімен түбірлес бусы -деген етістіктің «ашулану, бұрқан-тарқан болу» мағынасы бар. Сірә, біз талдап отырған сөз көне бусы - етістігімен тамырлас болар. Көбінесе бұрсанып тұлғасында жазылатын сөздің бусанып де- ген варианты да кездеседі (оған жоғарыдағы Боран жыраудан келтірілген мысал дәлел бола алады). Қырғыз тілінде де бұл образды тіркес буурқанып - буусанып түрінде айтылады. Қазақтың жыр-өлең текстерінде бұрсанып түрінде қалыптасу себебін өлең жолындағы құрсану сөзіне ұйқастыру талабынан іздестіру керек болар. Мағынасы күңгірт сөздерді өлең шарты үшін дыбысталуы жағынан өзгерте салу – қазақ поэзиясы тілі үшін жат құбылыс емес. Бұрсану етістігінің мағынасы мен төркіні жөнінде екінші бір жорамал жасауға болады. Монғол тілінде бурчигна (х) сөзі бар, мағы- насы: «қатты ашулану». Ал тұлғасына келсек, түркіше бұрсану деген- ге келеді: жүктеу/скачать 3,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|